در پهنه جغرافیایی استان مركزی تنوع زیادی از ارتباط كلامی مردم در قالب زبان ها و گویش های گوناگون به چشم می خورد و ساكنان این خطه اگرچه در ماهیت و چگونگی گفتار با هم تفاوت هایی دارند اما زبان همه جزء شاخه زبان های هند و است.
بیشتر مردم استان مركزی با زبان فارسی سخن می گویند اما بخش هایی از این استان نیز جزیره های كلامی متفاوتی دارد و برای مثال بخشی ترك و لر زبان هستند و در ناحیه هایی از استان نیز زبان های منحصر به فرد تاتی ، راجی و خلجی وجود دارد كه شاید برای سایر هم استانی ها و یا مردم مناطق دیگر كشور به طور كامل غریب باشد.
گویش شناسی یكی از شاخه های زبان شناسی است كه هدف آن گردآوری انواع الگوهای كلامی و ارتباطی و توصیف، تجزیه و تحلیل علمی آنهاست.
در دهه های اخیر با رواج وسایل ارتباط جمعی نظیر رادیو، تلویزیون، اینترنت، مجلات و كتاب ها و همچنین رفت و آمد روستائیان به شهرها، گویش و لهجه ها یكی پس از دیگری در معرض تهدید و دگردیسی قرار گرفت و حفظ و احیای این داشته های خرد در دل فرهنگ هر استان ضرورتی است كه نباید مغفول بماند.
مدیر پژوهش و باستان شناسی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مركزی معتقد است: در مطالعات پیشینه شناسی استان مركزی تلفیق و همزیستی اقوام مختلف فارس، ترك، لر، خلج، تات و كرد وجود دارد و پراكنش جغرافیایی سكونتگاه های این اقوام موجب شده كه گویش های محلی متنوعی در این خطه وجود داشته باشد كه هركدام مختصات خاص خود را دارند و در تبادل فرهنگی و اجتماعی در بستر زمان تغییراتی را نیز داشته اند.
اسماعیل شراهی افزود: گویش راجی كه به گویش راژی، رازی یا رایجی نیز شهرت دارد ، الگوی خاصی از كلام است كه بقایای آن در منطقه تیمره از مناطق مركزی و در شهرهایی نظیر دلیجان، نیم‌ور، محلات، نراق، میمه، جوشقان قالی، وزوان و زیاد آباد باقی است و جمعیت محدودی در بعضی مناطق شهر دلیجان نیز با این شیوه سخن می گویند.
وی توضیح داد: مطالعات زبان شناسی حكایت از آن دارد كه لغات به كار رفته در الگوی كلامی راجی اصالت زیادی دارد و بسیاری از آن ها هم ریشه با واژگان دوره مادهاست.
وی اظهار كرد: از مجموع گویش و لهجه های موجود در استان مركزی لهجه راجی دلیجان به عنوان میراث معنوی ملموس در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
وی بیان كرد: یكی از الگوهای رایج گفتاری در استان مركزی كه جمعیت قابل ملاحظه ای با آن تكلم می كنند تركی است كه در نقاط مختلف استان گویش و بیان متفاوتی دارد.
وی گفت: گویش خلجی یكی دیگر از الگوهای كلامی رایج در استان مركزی است كه اغلب متكلمان آن در مناطقی از تفرش و آشتیان پراكندگی دارند و در بخش عمده ای از شهرستان آشتیان مختصات گویش خلجی هنوز باقی مانده است.
وی افزود: یكی از اصیل ترین گویش استان مركزی تاتی است كه مردم روستای وفس به آن سخن می گویند و این شیوه كلامی به لحاظ نوع گفتار و نوشتار علایم و واژگان كاملا متفاوتی از فارسی دارد.
شراهی خاطر نشان كرد:نمونه های نزدیك به این الگوی كلامی و نوشتاری را در سطح محدودی در قوچان، فرك، چهره قان شهرستان كمیجان و روستای الویر در زرندیه می توان پیدا كرد كه اصالت و قواعد خاص خود را همچنان حفظ كرده است.
مدیر پژوهش و باستان شناسی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مركزی گفت: مردم محلات، فراهان، سده، بومیان اصیل ساوه، مامونیه، زرندیه ، آشتیان و تفرش نیز هنوز به گویش محلی خود صحبت می كنند.
وی اظهار كرد: در نقاطی از فراهان در روستاهای جیریا، تبرته و شهر ساروق نیز لهجه های خرد با گویش فراهانی رایج است كه یكی از گویش های شیرین و اصیل استان مركزی محسوب می شود و ریشه آن از ایران قبل از اسلام گرفته شده است.
وی بیان كرد: قالب جمعیت كرد و لك در شهرستان خنداب در طول دره شراء تا منتهی الیه این دره سكونت دارند و هنوز هم در روستاهای فوران، لنجاب، قلیچ تپه ساكن هستند.
وی گفت: نمونه برجسته دیگر تفاوت كلامی در استان مركزی مربوط به نواحی جمعیتی است كه با گویش لری و زیرشاخه ها و لهجه های متفاوت آن سخن می گویند كه از جمله آن می توان به رواج گویش لرهای بختیاری در منطقه شراء در روستاهای آق داش و گوره زار اشاره كرد.
مدیر پژوهش و باستان شناسی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مركزی گفت: به طور كلی در استان مركزی برخی گویش ها و لهجه ها مثل راجی، فراهانی، گویش تفرشی، آشتیانی، گویش بخشی از مردم ساوه به عنوان لهجه ای اصیل شناخته شده اند و باقی گویش ها اغلب وارداتی هستند و بعد از دوران صفویه به استان آمده اند كه از جمله آنها تركی، كردی و لری است.
شراهی افزود: یكی دیگر از الگوهای رایج كلامی استان مركزی، لهجه خمین است كه گرفته شده از لهجه لرهای الیگودرز و ازنا می باشد كه با توجه به نزدیكی خمین با این شهرستان های لرنشین در قالب ایل هفت رنگ در مناطقی از خمین زندگی می كنند.
وی اظهار كرد: ماندگاری و جلوگیری از فراموش شدن لهجه و گویش های محلی به همكاری مسئولان، رسانه ها و صدا و سیما نیاز دارد.
وی گفت: حفظ لهجه نه تنها ضد ارزش نیست بلكه به غنای فرهنگی هر منطقه می افزاید و نوع تكلم مردم یكی از شاخص هایی است كه به خرده فرهنگ های بومی رنگ خاصی می دهد و كم توجهی به این مهم به كلیت خرده فرهنگ آسیب می زند.
شراهی، رویكرد خروج از فراموشی لهجه ها را تهیه فیلم مستند و تقویت پژوهش های مردم نگاری و زبان شناختی عنوان كرد.
كارشناس باستان شناسی و مردم شناسی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مركزی نیزگفت:
زبان و لهجه قوم خلج در استان مركزی شباهت هایی با گویش تركی دارد و ترك زبانان منطقه سربند هرازگاهی ممكن است وجه مشتركی با ترك زبانان دیگر داشته باشند، اما لغات و واژه خلج ها با ترك زبانان متفاوت است.
دكتر قاسم فضلی افزود: زبان خلج ها مستقل است و پیش از اسلام نام خلج ها در كتاب های تاریخی برده شده و به عنوان قوم و طائفه در تاریخ منعكس شده اند.
وی گفت: روستای شانق هفت قله از توابع شهرستان محلات، خلج زبان هستند كه یك روستای جزیزه ای از نظر لهجه و گویش خلج محسوب می شود.
وی بیان كرد: در تفرش و آشتیان برخی روستاها خلج زبان هستند و در روستاهایی نظیر مشك آباد اراك كه تكلم فارسی دارند، عده ای هستند كه به گویش خلج صحبت می كنند.
كارشناس باستان شناسی و مردم شناسی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مركزی گفت: مردم ساوه هنگام تلفظ هر كلمه حرف «ی» را به آخر كلمه اضافه می كنند كه لهجه خاص مردم این خطه را شكل می دهد.
فضلی افزود: مرحوم جعفر آل احمد، در خصوص گویش آشتیانی مطالعاتی انجام داده و مشخص كرده كه این گویش ریشه هزار ساله دارد و در تاریخ ادبیات ایران به آن اشاره شده است.
وی اظهار كرد: نسل امروز با لهجه بومی منطقه و اجداد خود غریبه است و به كار بردن گویش بومی خود را باعث شرمندگی می داند و جوانان و به ویژه دانشجویان این استان از سخن گفتن با لهجه مادری در كلاس درس و دانشگاه خود خودداری می كنند در حالی كه در سایر استان ها صحبت كردن با زبان یا گویش محلی روان و عادی است.
وی بیان كرد: یك دست شدن اقوام باعث می شود تا فرهنگ ها دستخوش تغییر شود و تغییر فرهنگ ها اضمحلال را به دنبال خواهد داشت.
پژوهشگر و محقق زبان شناسی نیز معتقد است: گویش وفسی از ده ها هزار گویشی است كه در سراسر جهان پراكنده اند و گروهی از مردم را وحدت زبانی و فرهنگ و آداب و رسوم بخشیده است.
غلامرضا مولایی افزود: سه هزار گونه گویش در هند و بیش از 900 گونه آن در ایران به چشم می خورد شامل تهرانی، مشهدی، كردی، لری، تركی، تركمنی، شیرازی، تاتی، گیلگی، بختیاری، اراكی، آذری و راجی و شاید یكی از قدیمی ترین و فقیرترین این گویش ها از نظر تعداد سخنگویان به آن وفسی باشد.
وی اظهار كرد: ساكنان روستای وفس و سه روستای همجوارشامل چهرقان، فرك و گورچان كه تقریبا در یك خط فرضی واقع شده اند به این لهجه سخن می گویند و البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوت هایی مشاهده می شود ولی اصل و مبنای آنها یكی است.
وی گفت: تنها خطری كه این گویش ها را تهدید می كند مهاجرت بی رویه ساكنان این روستاها به شهر و تغییر زبان نسل با گویش محلی قدیمی تر ها است.
وی افزود: لهجه وفسی كه به ووسی مرسوم است یكی از قدیمی ترین گویش های است كه حوادث تلخ و شیرین بسیاری را در طول تاریخ دیده و فراز و نشیب های فراوانی را از سرگذرانده است.
وی بیان كرد: گویش وفسی از دوران ماد بازمانده و شباهت گویش وفسی با رباعیات بابا طاهر دلیل قدمت و اصالت آن است.
یك محقق میراث فرهنگی نیز معتقد است: در حوزه مركزی تفرش كهك تنها روستایی است كه مردم آن به زبان تاتی كه از لایه های زیرین زبانی این منطقه محسوب می شود صحبت می كنند.
محمد میرشكرایی در مقاله ای كه در كتاب مردم نگاری تفرش از سری كتابهای پژو هش های فرهنگی كشور به چاپ رسیده آورده است: امروز برخی اهالی شهر تفرش فارسی را با لهجه اصیل تكلم می كنند و در شهر فرمهین نیز زبان رایج فارسی است و تنها مهاجرین روستایی ترك و خلج در این شهر به زبان خود صحبت می كنند.
وی اظهار كرد: زبان اهالی روستاهای نقوسان و ابره در نیز فارسی است ولی از چند دهه قبل تعدادی عشایر ترك زبان در روستای ابره در ساكن شده كه این افراد به زبان تركی صحبت می كنند.
وی گفت: روستای سفیدآب از توابع شهرستان تفرش تنها نقطه خلج زبان استان مركزی است كه زبان اصلی اهالی آن با این گویش ویژه است اما كودكان و نوجوانان این روستا به زبان فارسی صحبت می كنند كه این زنگ خطر جدی است و آشنا نبودن آنان با گویش خلجی آینده این الگوی ارزشمند و محدود زبانی را در هاله ای از ابهام فرو برده است.
وی بیان كرد: در این روستا در میان بزرگسالان تكلم به زبان فارسی به جای گویش خلجی ترجیح داده می شود كه برای پیشگیری از كمرنگ شدن این گویش نیاز است مداخله های تخصصی حوزه فرهنگی انجام بگیرد.
كارشناسان و دست اندركاران امور فرهنگی استان مركزی بر این باورند كه این استان در ظرفیت های الگوی تكلم غنای زیادی دارد و نیاز است در اسناد تصمیم سازی فرهنگی، حساسیت ویژه ای بر برجسته سازی داشته های گویش و زبان دیده شود و تولیدات هنری، فرهنگی و پژوهشی هدفمند در این زمینه طراحی و اجرا شود.
آنان اتخاذ تصمیمات موثر و كاربردی در گنجاندن واحد درسی با عنوان گویش و لهجه های استان مركزی را در نظام تعلیم و تربیت محلی استان مركزی به عنوان پیشنهادی راهگشا در حفظ و احیای این الگوهای تكلم می دانند.
گزارش معصومه ابراهیمی
6991/6013/6012
اراك - ایرنا - استان مركزی با سابقه تمدن هفت هزار ساله، گنجینه ای ارزشمند از گویش ها و لهجه های خرد است كه حراست و احیای آن ها به عنوان سرمایه فرهنگی ضروری است.
