نگاهی به آثار و فعالیت های ابوریحان بیرونی خالق نظریه های ماندگار

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی كه به دلیل چیرگی بر بسیاری از دانش های روزگار به عنوان یكی از بزرگ‌ترین دانشمندان تاریخ ایران شناخته شده است در 13 شهریور ۳۵۲ خورشیدی در منطقه كاث چشم به جهان گشود. وی در كودكی به دلیل نبوغ و استعداد بالا علومی همچون فارسی، صرف و نحو عربی، حكمت و ریاضی، حكمت و علوم عقلی و ستاره شناسی را در دوره مقدماتی و پیشرفته فرا گرفت و در این راه از دانش شیخ مصطفی اورگنجی، عبدالصمدبن حكیم و ابونصر از استادان علم ریاضی و ستاره شناسی بهره برد.
این ستاره شناس برجسته در جوانی فعالیت های علمی خود را به صورت گسترده آغاز كرد و برای افزایش دانسته های خویش راه خراسان، ری، طبرستان و جرجان (در نزدیكی مازندران امروزی) را در پیش گرفت و در مدت اقامت خود در جرجان نزد امیر آن شهر رفت و كتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» مشهور به «آثارالباقیه» را در زمینه تاریخ و جغرافیا به رشته تحریر درآورد. وی سپس به خوارزم بازگشت و پس از تصرف این منطقه در پایان سده چهارم خورشیدی به وسیله محمود غزنوی با پیشنهاد وی به غزنه رفت و پس از آن با حضور در شهرهای مختلف تا پایان عمر به فعالیت های علمی خویش ادامه داد.
سرانجام ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ و نامی ایران زمین كه با یادگارهای گسترده علمی خویش نام ایران را بر تارك سرزمین های علم و اندیشه درخشاند بنابر روایتی در پایان 429 خورشیدی یا اوایل 430 خورشیدی درگذشت. به پاس خدمت های ارزشمند این تقویم شناس و ستاره شناس برجسته 13 شهریور به عنوان روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی نامگذاری شده است.
این دانشمند پرآوازه با فعالیت های علمی بی نظیر خود در زمینه هایی همچون ستاره شناسی، ریاضیات و تقویم شناسی به عنوان نابغه ای ایرانی در جهان شناخته شد. دانشنامه علوم چاپ مسكو، از ابوریحان بیرونی به عنوان دانشمند همه سده ها و عصرها نام برده است. بسیاری از كشورها نیز علاوه بر انتخاب لقب «استاد جاوید» برای او، نام وی را برای نامگذاری دانشگاه‌ها، دانشكده‌ها و تالار كتابخانه‌ها و ... برگزیده اند.
**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی با «مهدی اسحاقی» مدیر مركز آموزش نجوم ادیب اصفهان و مدرس فیزیك دانشگاه آزاد نجف آباد به گفت و گو پرداخته است.
اسحاقی درباره وضعیت سیاسی و علمی روزگار ابوریحان بیرونی گفت: دانش اندوزی و تجربه های این اندیشمند فرزانه در علوم مختلف آن روزگار موجب شد وی به جایگاه بالایی نزد مامون خوارزمشاهی امیر منطقه خوارزم دست یابد و پس از آن نیز شمس المعالی قابوس بن وشمگیر امیر ولایت جرجان مقام وزارت را به او پیشنهاد كند. اما ابوریحانی بیرونی كه به دنبال چنین مقام هایی نبود از پذیرش این خواسته سر باز زد و به فعالیت های علمی خویش ادامه داد. در سال های بعد همراهی وی با محمود غزنوی در لشگركشی به هند موجب شد تا زمینه حضور در این كشور و دانش اندوزی هر چه بیشتر او در زمینه های گوناگون فراهم شود. این جغرافی دان در این دوره كتاب «تحقیق ماللهند» را درباره اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن نگاشت و به امر ترجمه از زبان سانسكریت به عربی همت گماشت. این دوره از فعالیت گسترده وی در این كشور موجب شد از او به عنوان یك هند شناس یاد شود.
وی در ادامه افزود: تسلط ابوریحان بیرونی به زبان های فارسی و عربی و آشنایی با زبان های یونانی و سریانی نیز به او كمك كرد تا از علوم آن روزگار به خوبی بهره بگیرد و هر روز به دانش خویش بیفزاید. وی در تحقیق های علمی بسیار جسورانه و با احتیاط عمل می كرد و حتی علوم دریافتی از دانشمندان پیشین را پس از بررسی دوباره برای تكمیل یافته های خویش به كار می گرفت و اینگونه به خلق نظریه های تازه دست می زد. در سال های بعد وی به درگاه مسعود غزنوی راه یافت و كتاب «قانون مسعودی» با موضوع تقویم و نجوم را به نام وی نگاشت.
مدیر مركز آموزش نجوم ادیب اصفهان با اشاره به خلق آثاری گسترده و ماندگار به وسیله وی تصریح كرد: ابوریحان بیرونی 180 تالیف از خود به یادگار گذاشت كه در قالب كتاب و مجموعه نوشته هایی كه به بیان امروزی مقاله نام دارد، در زمینه های ریاضی و ستاره شناسی، فقه و كلام، پزشكی و داروشناسی، جغرافیا و شیمی، دین شناسی و صرف و نحو به نگارش درآورد. 110 مورد از این آثار در موضوع ریاضیات و نجوم است. در سده های پیشین هنگامی كه علم جدید هنوز ظهور و بروز نیافته بود، پیوستگی خاصی میان علم ریاضی و نجوم قرار داشت، به بیان دیگر در علوم آن روزگار نجوم شاخه ای از علم ریاضیات شناخته می شد زیرا دانش و تحقیقات علمی معتبری در این زمینه كه اجرام آسمانی چه ماهیتی دارند وجود نداشت و تنها درباره نوع حركت آنها پژوهش به عمل می آمد و همچنین مدار حركت و یا مدت زمان حركت آنها به دور زمین تصویر می شد، به این جهت مدل های ریاضی و دانش هندسه در این زمینه كاربرد بسیاری داشت. برای مثال دانشمندان هزار سال پیش نمی دانستند كه سیاره های مشتری و مریخ همانند زمین از خاك و عنصرهای فلزی تشكیل شده است یا اشیایی كه در آسمان به چشم می خورند هر كدام از جنسی برخوردار هستند، بنابراین بیشتر به اموری درباره اندازه گیری و حركت آنها می پرداختند.
وی اظهار داشت: «التفهیم لاوائل صناعت التنجیم» یكی از آثار برجسته این دانشمند فرهیخته شناخته می شود كه در چند دهه پیش به وسیله استاد جلال الدین همایی تصحیح شد و اینگونه نسخه خطی آن با تبدیل شدن به نسخه چاپی در دسترس علاقه مندان به این دانش قرار گرفت. این كتاب كه هزار سال علاوه بر شرق در غرب هم تدریس شده است و اكنون نیز در زمینه هایی مانند محاسبه تقویم و استفاده از اسطرلاب كاربرد دارد، با مقدمه ای كاملی آغاز می شود. در فصل نخست این كتاب كه نگارش آن در چند بخش به چشم می خورد به علم هندسه و انواع مسیرها و مدارهای هندسی و نقش آنها در نجوم پرداخته شده و فصل دوم آن كه به ریاضیات اختصاص دارد، دانش جبر و مقابله را به خوبی توضیح می دهد. بیرونی در فصل سوم به صورت تخصصی به علم نجوم می پردازد و درباره مدل زمین مركزی بحث می كند و خورشید، ماه و پنج سیاره كشف شده آن دوره را به عنوان هفت فلكی به تصویر می كشد كه به دور زمین در گردش هستند. وی ستارگان را كه نه به شكل امروزی بلكه لایه ای فشرده و به صورت بلوری شناخته می شد و آن را فلك هشتم یا ثوابت می نامیدند نیز در تعریف های كیهان شناسی خود جای داده است.
اسحاقی در ادامه یادآورد شد: فصل های دیگر این كتاب جامع و ماندگار به توضیح درباره دستگاه اسطرلاب و استفاده آن برای مطالعه و محاسبه كارهای نجومی مانند پیدا كردن ارتفاع و زاویه آفتاب، محل سیاره ها و منطقه البروج و محاسبه كردن ارتفاع كوه ها و پهنای رودخانه‌ها و دیگر موارد طبیعی زمین اختصاص دارد؛ ابزاری كه با استفاده از آن می توان ساعت طلوع و غروب ستاره های ثابت و مدار حركت سیاره ها و خورشید و ماه را به دست آورد. احكام نجومی كه امروز از آن به عنوان طالع بینی یاد می شود و منجمان بسیاری به آن اعتقاد داشته اند، بر خلاف باورهای شخصی ابوریحان بیرونی برای آگاهی افراد در این كتاب شرح داده شده است.
وی درباره اشاره این ستاره شناس برجسته به نظریه خورشید مركزی، توضیح داد: ابوریحان بیرونی و خواجه نصیرالدین طوسی از افرادی به شمار می روند كه بعدها در نوشته های خویش به مركزیت خورشید و چرخش زمین به دور آن اشاره داشته اند اما به طور رسمی و با قاطعیت به آن نپرداخته اند و امكان دارد این مساله به صورت حدس و گمان مطرح شده باشد تا اینكه سال ها بعد نیكلاس كوپرنیك ستاره‌شناس، ریاضی دان و اقتصاددان لهستانی با صراحت و بر پایه یافته های علمی از خورشید به عنوان مركز هستی نام برد و نظریه خورشید مركزی منظومه شمسی را در جهان گسترش داد.
این مدرس فیزیك دانشگاه آزاد با اشاره به دیگر اثر ماندگار ابوریحان بیرونی گفت: از كتاب قانون مسعودی به عنوان دیگر اثر این دانشمند پرآوازه نام برده می شود كه در آن به مبانی نجوم و هیات قدیم یا گاه شماری طول روز، ماه و سال و به طور كلی تاریخ قمری استخراج تقویم و ... اشاره دارد. این كتاب كه به بحث های دیگری همچون مبانی رویت هلال ماه و محاسبه بین الطلوعین(فاصله زمانی از طلوع فجر و اذان صبح تا طلوع آفتاب) وطلوع شفق و فلق می پردازد، برای حساب كردن اذان صبح و مغرب و خسوف و كسوف نیز كاربرد دارد. «آثار الباقیه» از ارزنده ترین كتاب هایی به شمار می رود كه انواع گاه شماری و تقویم نگاری را از دوره های زرتشتی، مادها، ساسانی و ... تا پس از ظهور اسلام و دوره ابوریحان بیرونی شامل می شود و به طور مفصل و مشروح به این موضوع می پردازد.
وی با اشاره به برخی از استادان علم نجوم و اثر گذاران بر ابوریحان بیرونی تصریح كرد: ابوالوفا محمد بوزجانی، ابوالحسن عبدالرحمن صوفی رازی، ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی و بوعلی محمد ابن حسن بن هیثم بصری از دانشمندانی به شمار می روند كه در رشته های مختلف علمی روزگار خویش تخصص داشته و بی شك دانسته ها و كتاب های آنان در دانش اندازی ابوریحان بیرونی تاثیر داشته است. ابن سینا نیز از هم عصران این اندیشمند توانا بوده كه با ارتباط های علمی گسترده، آن دو دانشمند محاسبه های حضوری را با هم تجربه كرده اند. عبدالرحمان صوفی، ابوریحان بیرونی و غیاث‌الدین جمشید كاشانی را می توان از ستاره شناسان و منجمان روزگار قدیم به شمار آورد كه در كار خود مهارت داشتند و اگرچه دانش آنان به طور كامل بر كشفیات امروزی همسان نیست اما فعالیت های گسترده علمی آنان چراغ راه بسیاری از دانش پژوهان پس از آنان شد.
اسحاقی درباره فعالیت های نجومی این دانشمند نامدار خاطرنشان كرد: وی فعالیت های نجومی خویش را در رصدخانه خوارزمی آغاز كرد و بعدها دو سال متوالی مسوولیت این مكان علمی را بر عهده گرفت. این دوره از فعالیت های وی با دوره محمود غزنوی و پس از آن مسعود غزنوی هم زمان بوده است. ابوریحان بیرونی در این رصدخانه به محاسبه ماه و خورشید گرفتگی هایی كه در آن دوره اتفاق می افتاد پرداخت و به پشتوانه كسب علم نجوم در این مكان كتاب های تاریخی را در این زمینه به نگارش درآورد و محاسبه های خویش را با موفقیت به انجام رساند.
وی در ادامه عنوان داشت: ابوریحان بیرونی در مقاله ای با نام «لمعات» پژوهشی كاربردی را در زمینه دانش نورشناسی و ساختار نور انجام داد و در كانون های گوناگون برابری و ترازمندی خط روی دریاها و آب‏های زیرزمینی را به طور علمی بررسی كرد. وی در زمینه دانش فیزیك برای مشخص كردن وزن اجسام «اپیكتوگرام» یعنی چگال سنج (ابزاری برای سنجش وزن مخصوص در فیزیك) را اختراع و در اختیار دانش پژوهان قرار داد. وی همچنین با ترسیم یك نقشه مسطح وضعیت جغرافیایی زمین را به نمایش گذاشت و با این روش علاوه بر محاسبه شعاع زمین، بنیان گزاری علم كارتوگرافی شد.
مدیر مركز آموزش نجوم ادیب اصفهان در پایان اظهار داشت: ابوریحان بیرونی در كتاب «الجماهر فی معرفة الجواهر» كه در موضوع معرفی مواد معدنی و به ویژه جواهرات مختلف نوشته شده فلزات را بررسی كرده و نظریه های دانشمندان مختلف را درباره بیش از 300 نوع ماده معدنی بیان كرده است. اثر «الصیدنة فی الطب» نیز در زمینه داروهای گیاهی، طرز تهیه و خاصیت های آنها از دیگر آثار وی شناخته می شود. بیرونی در كتاب «الاسطرلاب» به وسیله افت افق در هنگامی كه از ارتفاعات به افق نگریسته می شود، روشی برای محاسبه شعاع زمین ارایه كرد و در كتاب «قانون مسعودی» عملی كردن این روش را گزارش داد. او با استفاده از ابزار اسطرلاب شعاع زمین را به طور علمی حساب كرد و عددی را به دست آورد كه به اندازه امروزی نزدیك است.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**9131