روز تبديل نهضت به انقلاب

در اين گزارش كه در شماره چهارشنبه 17 شهريور 1395 خورشيدي به قلم سجاد صداقت انتشار يافت، مي خوانيم: روزي كه ميدان ژاله تهران - كه بعد از انقلاب «شهدا» ناميده شد- شاهد كشته شدن تعداد زيادي از تظاهر‌كنندگان ضد نظام پهلوي بود.
داستان روز 17 شهريور و تعداد كشته‌ هاي آن هنوز در ميان بحث ‌هاي مورخان به نقطه مشخصي نرسيده، اما آنچه در اين حادثه به وضوح روشن است اينكه پس از حوادث ماه ‌هاي پاياني سال 56 و فروردين 57، رويدادهاي شهريور 57 اولين اتفاقاتي است كه به طور رسمي آتشي پنج ماهه در ايران برپا و نظام شاهنشاهي پهلوي را پس از حدود 57 سال حكومت سرنگون كرد. تاكنون درباره حوادث 17 شهريور از زواياي گوناگوني به حادثه پرداخته شده اما بررسي اين رويداد و دلايل وقوع آن از نگاه مطبوعات آن روز و در خاطرات انقلابيون مي‌تواند يك بار ديگر زواياي پنهان اين اتفاق را مشخص كند؛ اتفاقي كه سرنوشت نهضت روحانيت را به انقلاب مردم ايران تبديل كرد.
**13 شهريور 1357
همه چيز از روز 13 شهريور 1357 آغاز شد. با اعلام پايان ماه مبارك رمضان و فرا رسيدن عيد فطر روز 13 شهريور 1357 با اعلام جامعه روحانيت مبارز تهران و گروه ‌هاي همسو، نماز عيد فطر در تپه‌ هاي قيطريه برگزار شد. پس از نماز عيد فطر كه به امامت شهيد محمد مفتح برگزار شد، تظاهرات عظيمي در تهران برگزار شد كه مي ‌توان آن را يكي از بزرگ ‌ترين و اولين گردهمايي ‌هاي منسجم ضد رژيم پهلوي دانست. در اين ميان برخورد آرام مردم و نظاميان مستقر نيز باعث شد تظاهرات با آرامي پايان يابد.
**16 شهريور 1357
تظاهرات عظيم روز عيد فطر، جامعه روحانيت مبارز را براي برگزاري چنين برنامه‌ هايي مصمم ‌تر كرد. علي ‌اكبر ناطق‌نوري در خاطراتش مي‌ گويد: «بعد از راهپيمايي عيد فطر مرحوم شهيد بهشتي در جامعه روحانيت مطرح كرده بود كه حالا كه مردم آمدند نبايد در اين حركت مردمي فترت ايجاد شود، لذا از مردم دعوت به راهپيمايي شد.»
هر چند دولت به گزارش روزنامه «كيهان» «روز 15 شهريورماه طي صدور اطلاعيه‌اي به همه مردم تهران يادآور شد كه به خاطر حفظ اصول دموكراسي، صيانت جامعه و برقراري نظم و آرامش كه لازمه رشد و حركت يك ملت است، از تشكيل اجتماعاتي كه مغاير اين اصول است خودداري كنند و دست به تظاهرات نزنند» اما اطلاعيه جامعه روحانيت مبارز تهران و گروه‌ هايي چون جبهه ملي و نهضت آزادي در حمايت از آن باعث شد كه پنجشنبه 16 شهريور 1357 ايران عملا تعطيل و تبديل به عرصه راهپيمايي ‌هاي بزرگ در شهرهاي مختلف شود.
**17 شهريور 1357
«روز 17 شهريور بنا نبود تظاهراتي بشود و جامعه روحانيت هم در اين مورد اعلاميه رسمي نداد، ولي همين‌قدر ما شنيديم كه جناب آقاي يحيي نوري چون نزديك همان محل، حسينيه و مدرسه دارند اعلام كرده بودند كه 17 شهريور در ميدان ژاله اجتماعي برقرار خواهد شد... .» اين جملات بخشي از خاطرات مرحوم محمدرضا مهدوي ‌كني درباره چرايي برگزاري راهپيمايي روز 17 شهريور است. اما آنچه اين راهپيمايي را به خشونت كشيد اعلام حكومت نظامي از ساعت 6 صبح روز جمعه در تهران و 11 شهر بود؛ مساله ‌اي كه به گوش بسياري از مردم نرسيده بود و جمعيت معترض در ميدان ژاله و خيابان‌ هاي اطراف با نيروهاي نظامي درگير شدند.
روزنامه «كيهان» فرداي آن روز در گزارش خود از روي دادن 100 آتش ‌سوزي در تهران خبر داد و فرمانداري نظامي تهران 58 كشته و 205 زخمي را اعلام كرد. اما تعداد كشته شده ‌هاي اين حادثه هنوز يك مساله پنهان در تاريخ ايران است. حسن روحاني در خاطرات خود مي‌گويد: «معروف بود كه حدود سه هزار نفر از مردم در ميدان ژاله و خيابان نيروي هوايي و اطراف آن به شهادت رسيده ‌اند.» عزت‌الله سحابي نيز در خاطره خود درباره كشته شده ‌هاي اين حادثه مي‌گويد: «از رياست بهشت زهرا كه آقاي توسلي آن را بر عهده داشت آمار كشته ‌ها را گرفته بودند و معلوم شده بود كه تقريبا سه هزار نفر اضافه بر متوفيات معمولي هر روز، آمار داشته‌ اند.»
شايد بهترين تحليل درباره اين حادثه را بتوان از زبان آيت ‌الله اكبر هاشمي ‌رفسنجاني خواند: «‌پخش جزئيات اين جنايت رژيم در بين زندانيان سياسي همه را بهت زده كرد و تحليل ‌ها را تغيير داد و سمت نگاه‌ ها به اين حركت عظيم عوض شد. ما تا آن روز به اين حركت مردمي، نهضت مي ‌گفتيم. اصلا اسمش در بين ما نهضت روحانيت بود اما از آن به بعد واژه انقلاب رايج شد.» آن روز تهران در آتش سوخت؛ اما اين آتش اولين جايي را كه سوزاند حكومت پهلوي بود.
*منبع: روزنامه فرهيختگان
**گروه اطلاع رساني**9128**2002