آنگونه که مجری جلسه اعلام کرد، قرار بود همه چیز «شگفتانه» باشد و از حق هم نگذریم همین طور هم شد؛ به رسول جعفریان گفته شده بود قرار است جلسه‌ای به مناسبت رونمایی از کتاب «آفاق دانایی» که به همت حامد زارع تدوین شده، در «خبرآنلاین» برگزار شود اما این هم بهانه خوبی بود تا دکتر جعفریان که اصلاً موافق نبوده مراسم پاسداشت او گرفته شود، در موقعیتی قرار گیرد که دیروز اتفاق افتاد.
حتی به برخی از سخنرانان هم گفته نشده بود دقیقاً برنامه چیست و به همان رونمایی از کتاب بسنده شده بود. حتی اگر گفته می‌شد که چهره‌های تراز اولی سیاسی همچون علی لاریجانی و حجت الاسلام ناطق نوری قرار است بیایند، شاید مجلس جور دیگری پیش می‌رفت. البته دیگران هم بودند: حجت‌الاسلام محمدعلی مهدوی راد، حجت‌الاسلام احمد واعظی رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، دکتر امیرخانی رئیس کتابخانه ملی، حجت‌الاسلام محمدمهدی معراجی، حجت الاسلام مهدی مهریزی، دکتر محمود گلزاری، دکتر محسن اسماعیلی، دکتر محمد نهاوندیان، دکتر منصور صفت‌گل، استاد سید فرید قاسمی، دکتر منوچهر مرادی سبزوار، ۳ تن از معاونان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونان وزیر علوم و جمع کثیری از دیگر اهالی فرهنگ و اندیشه، و جمعی از خبرنگاران و عکاسان.
ماجرا این گونه بود که خبرآنلاین رونمایی از کتاب آفاق دانایی برگزار کرد، آن هم در سالنی که همه جوره شلوغ شده بود، همه آنهایی که به پاس سال‌ها زحمات و خدمات دکتر جعفریان به تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام آمده بودند و چه بسا تعدادی هم نتوانسته بودند بیایند. چهره‌های مطرح سیاسی، علمی، دانشگاهی و فرهنگی در سالن بودند، هر طرف چشم می‌انداختی، یکی می‌دیدی. چهره‌هایی هم پیام داده بودند؛ از رئیس جمهور تا وزرا؛ پیام ویژه آیت‌الله جعفر سبحانی مرجع تقلید، پیام دکتر مسعود پزشکیان، پیام آیت‌الله سید مصطفی محقق داماد، رئیس گروه علوم اسلامی فرهنگستان علوم ایران، حجت‌الاسلام سیدعلی قاضی عسگر تولیت آستان مقدس عبدالعظیم حسنی و همچنین پیام‌هایی از سوی وزرای علوم و فرهنگ. البته به قول سید فرید قاسمی «دوز علمایی مجلس هم حسابی بالا بود!»
در ادامه خلاصه‌ای از صحبت‌های برخی از سخنرانان می‌خوانیم:
ممنون چراغ خرد و دانش را همچنان روشن نگه داشته اید!
حامد زارع در ابتدای سخنانش گفت: رسول جعفریان کتاب‌شناس است؛ دقیق می‌داند چه کتابی ارزش خواندن دارد. کتاب‌خوان است و تشخیص می‌دهد کدام بخش از یک کتاب، اهمیت بیشتری دارد. او کتابدار نیز هست و می‌داند چگونه کتاب‌ها را در دسترس عموم قرار دهد. در عین حال، کتاب‌باز حرفه‌ای نیز هست؛ گویی تمام حجره‌ها، بازارها و دکان‌هایی که نسخه‌های نایاب را در خود دارند، با او آشنایند.
زارع این سوال را مطرح کرد که چرا تقدیر از رسول جعفریان به نوعی گرامیداشت کتاب و فرهنگ مطالعه است؟ و در پاسخ بیان داشت: او ۶۰ ساله است؛ اما بازدهی علمی‌اش به اندازه یک پژوهشگر صدساله است. جعفریان پرکار نیست، بلکه جست‌وجوی بی‌وقفه و زندگی بدون آسودگی را برگزیده است. او به شدت از سفر و تفریح گریزان است و حتی تعطیلات را به فرصتی برای کار و تحقیق تبدیل می‌کند. این روحیه پرتلاش او به دلیل عشقی است که به تحقیق و مطالعه دارد. وقتی کار نمی‌کند، غمگین و آزرده‌خاطر می‌شود. حتی در تعطیلات، به سراغ کارهای علمی می‌رود.
نویسده کتاب «آفاق دانایی» تصریح کرد: جعفریان منصف است و اعتراف می‌کند که تند رفتن، گاهی به خطاهایش می‌افزاید. با این حال، معتقد است همین سبک زندگی باعث شده آثارش گستره‌ای وسیع و تأثیری شگرف داشته باشد. مرور رزومه او خود نیازمند صبر و حوصله‌ای خاص است. او در پژوهش‌های اخیرش به‌طور خاص بر تاریخ علم در ایران تمرکز کرده است. او می‌کوشد دریابد که در دوره‌های مختلف تاریخی، مسلمانان چه نسبتی با روحیه علمی داشته‌اند. آثار او نشان می‌دهد که چراغ دانایی حتی در دوره‌هایی که همه توجه‌ها به مسائل دیگری معطوف بوده، همچنان روشن مانده است.
زارع در پایان یادآور شد: جعفریان معتقد است اصلاح‌پذیری ایران دشوار است، اما با وجود این، میدان را ترک نکرده است. او چراغ خرد را همچنان روشن نگه داشته و به‌رغم ناامیدی‌ها، بر روشنایی دانش تأکید دارد. استاد جعفریان ممنون که هستید، ممنون که در میدان مانده‌اید و ممنون که چراغ خرد و دانش را همچنان روشن نگه داشته‌اید.
جعفریان وقف ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی شده است
سید فرید قاسمی، تاریخ مدیریت کتابخانه‌های ایران معاصر را به دو فصل پربار تقسیم کرد و گفت: فصل نخست متعلق به زنده‌یاد ایرج افشار، چهره‌ای است که خود را وقف ایران‌شناسی و زبان فارسی کرد. فصل دوم به دکتر رسول جعفریان تعلق دارد، شخصیتی که ۶۰ سال از عمر خویش را با کتاب و دانش سپری کرده است. دکتر جعفریان را می‌توان وقف ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی دانست. پژوهش‌های او، از تاریخ اسلام و تشیع تا تاریخ صفویه و جستجوهای تازه در تاریخ علم و تمدن، گستره‌ای وسیع را پوشش می‌دهند.
این پژوهشگر عرصه مطبوعات، دکتر جعفریان را شخصیتی چندوجهی یعنی ناشر، پدیدآور، مصحح و گردآورنده دانست و اظهار داشت: بنیان‌گذار کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در قم که به‌زودی ۳۰ ساله خواهد شد. مدیر کتابخانه مجلس و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، که در دوران مدیریت ایشان دو برگ زرین به تاریخ این کتابخانه‌ها افزوده شد. آغازگر حیات مطبوعاتی در دهه ۶۰، با همکاری با مجلات قم و تهران و سردبیری نشریات پژوهشی. تالیف و تحقیق در حوزه‌های متنوع از نسخه‌شناسی و احیای متون تاریخی تا ایران‌گردی و جهان‌گردی، همراه با نگارش سفرنامه.
وی در ادامه گفت: دکتر جعفریان از پیشگامان استفاده از فناوری در خدمت دانش است. او بیش از ۳۵ سال است که فناوری‌های نوین، از رایانه تا کانال‌های دیجیتال را به خدمت گرفته است. در این مسیر، هدف او همواره گسترش دانش و ارتقای فرهنگ کتاب و کتابخانه بوده است. دکتر جعفریان به درستی معتقد است که تاریخ، فقط گذشته نیست؛ بلکه امروز و فردا نیز ادامه تاریخ‌اند. او با استخراج اندیشه‌ها از معدن تاریخ، به ما نشان داده است که فهم گذشته می‌تواند چراغ راه آینده باشد.
قاسمی در پایان سخنانش یکی از طرح‌های ارزشمند دکتر جعفریان را ایده نظام یکپارچه کتابخانه‌های دانشگاهی ایران دانست و بیان داشت: این طرح می‌تواند گامی بلند در توسعه علمی و فرهنگی کشور باشد. امیدوارم ایده‌ها و تلاش‌های ارزشمند دکتر جعفریان مورد توجه مسئولان و علاقه‌مندان قرار گیرد. دکتر جعفریان با کارنامه‌ای درخشان، الگویی بی‌بدیل برای عشق به علم، تحقیق و مطالعه است.
در «آفاق دانایی»، جعفریان نتوانسته وابستگی عمیقش به حوزه را از خود جدا کند
شاید متفاوت‌ترین سخنان در مورد دکتر جعفریان از زبان «رضا منصوری» استاد بازنشسته دانشگاه صنعتی شریف آن هم به صورت مجازی بیان شد؛ منصوری کارنامه فکری و پژوهشی دکتر جعفریان را مورد بررسی قرار داد. او جعفریان را پژوهشگری برجسته در حوزه تاریخ علم معرفی کرد که کارهایی بی‌مانند انجام داده‌اند و به‌خصوص درباره مفهوم علم در دوره اسلامی و دوران طلایی تمدن اسلام مباحثی نوآورانه مطرح کرده‌اند.
منصوری ادامه داد: آنچه جعفریان را از دیگر پژوهشگران متمایز می‌کند، ورود دقیق و علمی به این مسئله است که مسلمانان چگونه درباره علم فکر می‌کردند و علم در دوره اسلامی چه معنایی داشت. او نه‌تنها به تحلیل متون اصلی این دوره پرداخته، بلکه به خرافات و اندیشه‌های شبه‌علمی رایج در آن زمان نیز توجه داشته است. اگرچه در کتاب اخیر ایشان، از واژه «خرافات» کمتر استفاده شده و ترکیبات دیگری جایگزین آن شده‌اند، اما منظور همچنان همان است.
استاد بازنشسته دانشگاه صنعتی شریف در نقد اندیشه دکتر جعفریان اظهار داشت: کتاب آفاق دانایی که زندگی شخصی، علمی و آموزشی دکتر جعفریان را مرور می‌کند صرفاً به این مساله اکتفا نکرده است؛ بلکه نظرات او در باب مفهوم علم را نیز بررسی می‌کند. مشکل ما ایرانیان از جنبه درک دنیای مدرن در این اثر بررسی شده است که البته از این جنبه کمتر در کتاب تمرکز شده است. برداشت من از این کتاب جدا از نگاشته‌های اوست. البته باید توجه کنیم نقد وقتی به کار می‌رود که یک اثر علمی برجسته باشد. کارهای جعفریان ارزش نقد کردن دارند. در این کتاب جعفریان نشان می‌دهد که نتوانسته وابستگی عمیقی که به حوزه دارد را از خود جدا کند؛ این وابستگی به او اجازه نداده است که به صراحت نظر خود را در مورد علوم انسانی اسلامی بیان کند. او همچنین نخواسته بین امر اعتقادی و دانش تفکیکی قایل شود.
منصوری یادآور شد: با وجود این نکات، نمی‌توان از تلاش بی‌وقفه و خستگی‌ناپذیر رسول جعفریان چشم پوشید. او نه‌تنها در حوزه تاریخ علم، بلکه در بسیاری از موضوعات مرتبط با ایران و اسلام دوران اسلامی آثار متنوع و مفیدی ارائه کرده است. دیدگاه‌های او درباره توسعه علمی و مشکلات فرهنگی ایرانیان، همواره مورد توجه بوده و این کتاب نیز از این قاعده مستثنی نیست.
مورخی خستگی‌ناپذیر در دل منابع و متون تاریخی
منصور صفت‌گل، دکتر جعفریان را از جمله برجسته‌ترین نمایندگان نسل جدید مورخان ایران دانست و گفت: اگر بخواهیم تاریخ‌نگاران ایرانی را به دو نسل تقسیم کنیم، می‌توانیم از قدمای مورخان و نسل جدید مورخان سخن بگوییم. قدمای مورخان اغلب مورخان پاره‌وقت بودند؛ یعنی علاوه بر تاریخ‌نگاری، در دستگاه‌های اداری، حکومتی یا علمی فعالیت داشتند و تنها بخشی از وقت خود را به نگارش تاریخ اختصاص می‌دادند، اما در دوره معاصر، نسل جدید مورخان به وجود آمده‌اند که تاریخ‌نگاری شغل تمام‌وقت آنان است و به‌صورت پیگیر و متمرکز به پژوهش در زمینه‌های تاریخی می‌پردازند. دکتر جعفریان، یکی از برجسته‌ترین نمایندگان این نسل است؛ نسلی که تمام فعالیت پژوهشی خود را به مطالعه و بررسی تاریخ اختصاص داده است.
استاد تاریخ دانشگاه تهران بیان داشت: ویژگی‌های دکتر جعفریان تنها به تمرکز و جدیت ایشان محدود نمی‌شود، بلکه خاستگاه علمی و طلبگی ایشان نیز بر این مسیر تأثیرگذار بوده است. این پیشینه، پرورش نسل جدیدی از مورخان را در فضای علمی و حوزوی ممکن ساخته است. آثار و پژوهش‌های ایشان در حوزه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی، چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی، جایگاه ویژه‌ای دارد و مورد استناد محققان سراسر جهان است.
وی در ادامه یکی از ویژگی‌های شاخص دکتر جعفریان را تنوع موضوعی آثار ایشان دانست و اظهار داشت: علاقه ایشان به تاریخ، محدود به دوره خاصی نیست و گستره‌ای وسیع از موضوعات را پوشش می‌دهد اما در اینجا مایلم توجه شما را به تمرکز ویژه ایشان بر دوره صفویه جلب کنم. ایران دوره صفویه، به دلیل تغییرات عمیق و اثرگذاری که در تاریخ این کشور به وجود آورد، همچنان در زندگی اجتماعی، سیاسی، و فرهنگی ما تأثیرگذار است. مطالعات استاد جعفریان درباره این دوره، شامل بررسی منابع متنوع تاریخی از رساله‌ها و متون خطی تا اسناد اداری و مدیریتی، گنجینه‌ای ارزشمند از اطلاعات را فراهم آورده است. این منابع، تجربه زیسته مدیریت در ایران صفوی را به‌خوبی بازتاب می‌دهند.
صفت‌گل تصریح کر: علاوه بر این، توجه دکتر جعفریان به مذهب در دوره صفویه و نقش آن در تحولات داخلی و ارتباطات خارجی، از دیگر دستاوردهای برجسته ایشان است. حضور مبلغان مسیحی در ایران صفوی و ظهور ادبیات مذهبی‌ای چون ردیه‌نویسی، از موضوعاتی است که ایشان با جدیت به آن‌ها پرداخته‌اند. یادآوری می‌کنم که مرحوم دکتر عبدالهادی حائری، با انتشار کتاب نخستین رویارویی‌ها، افقی تازه پیش روی محققان گشود. دکتر جعفریان، یکی از نخستین پژوهشگرانی بود که به این نظریه واکنش نشان داد و با شناسایی و معرفی آثار جدیدی در این زمینه، تحقیقات را گسترش داد.
استاد تاریخ دانشگاه تهران در پایان سخنانش یادآور شد: ما با مورخی خستگی‌ناپذیر روبه‌رو هستیم؛ غواصی که در دل منابع و متون تاریخی، گوهرهای گران‌بهایی را یافته و آن‌ها را به فضای علمی ایران تقدیم کرده است. دکتر جعفریان، بی‌قرار رسیدن به زمینه‌های نو و تأثیرگذار در عرصه علم و فرهنگ هستند.
پیشرو در جمع‌آوری داده‌ها، پردازش و ارائه منابع کتابخانه‌ای
سمیه توحیدلو یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که دکتر جعفریان به طور جدی به آن پرداخته را فناوری‌های نوین، کتابخانه‌های دیجیتال و آینده کتابخانه‌ها دانست و گفت: موضوعی که متأسفانه در کشور ما کمتر به آن توجه شده است. این موضوع یکی از نیازهای حیاتی ایران امروز و فرداست و هرگونه تأخیر در پرداختن به آن می‌تواند ما را چندین سال از جهان عقب‌تر بیندازد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بیان داشت: جناب آقای دکتر جعفریان در زمینه جمع‌آوری داده‌ها، پردازش و ارائه منابع کتابخانه‌ای، نگاه متفاوت و بسیار پیشرویی دارند. این در شرایطی است که در بسیاری از نهادهای علمی و کتابخانه‌ای ما، مقاومت جدی در برابر تغییر پارادایم‌ها و روش‌های جدید وجود دارد. برخلاف این نگاه سنتی، ایشان هم در مدیریت‌های خود و هم در نگارش و مطالبه‌گری‌هایشان، تلاش کرده‌اند تا کتابخانه‌ها و سیستم‌های علمی کشور را به سمت استفاده از فناوری‌های نو سوق دهند.
وی یکی از ویژگی‌های برجسته دکتر جعفریان را نگاه باز و سخاوتمندانه ایشان در اشتراک‌گذاری منابع دانست و اظهار داشت: برخلاف برخی نهادهای علمی و کتابخانه‌ای که از ارائه منابع خودداری می‌کنند، ایشان همواره معتقدند که دانش باید در دسترس همگان قرار گیرد. این روحیه مشارکت‌جو می‌تواند الگویی برای سایر نهادهای علمی باشد.
توحیدلو در پایان یادآور شد: امیدوارم با کاهش موانع سنتی، امنیتی و تعصبات موجود در سیستم‌های علمی کشور، بتوانیم به سمت استانداردهای جهانی حرکت کنیم. ما به تغییر رویکردها و ورود به دنیای جدید فناوری نیاز داریم، همان‌طور که آقای دکتر جعفریان سال‌هاست بر آن تأکید دارند. امیدوارم که این تلاش‌ها ادامه پیدا کند و شاهد تحول جدی در کتابخانه‌ها و نظام دانش دیجیتال کشور باشیم.
نظر شما