آیت الله طالقانی؛ عالمی مبارز و میانه رو

«... او برای اسلام به منزله حضرت ابوذر بود. زبان گویای او، چون شمشیر مالك اشتر برنده بود و كوبنده، مرگ او زودرس بود و عمر او با بركت....» این بخشی از پیام امام خمینی(ره) به مناسبت درگذشت آیت الله سیدمحمود طالقانی عالمی ظلم ستیز و عدالت خواه است كه عمر گرانبهای خود را در راه مبارزه با استبداد، استعمار و گسترش عدل سپری كرد.
آیت الله طالقانی در روستای گیلیرد طالقان در اسفند 1289 خورشیدی دیده به جهان گشود و تا 10 سالگی در زادگاه خویش خواندن و نوشتن را فرا گرفت و با مقدمات علوم اسلامی آشنا شد و سپس به همراه خانواده به تهران مهاجرت كرد و مدتی بعد برای تحصیل علوم دینی به حوزه علمیه قم و پس از آن به نجف اشرف رفت تا آنكه پس از پربار كردن توشه علمی خویش به ایران بازگشت.
این روحانی نستوه در جریان مبارزه با ظلم و ستم حكومت پهلوی همواره حضوری فعال داشت و در این میان در 1318 خورشیدی به سبب مخالفت با قانون كشف حجاب دستگیر و زندانی شد و پس از آزادی به فعالیت های سیاسی خود ادامه داد.
آیت الله طالقانی در 1341 خورشیدی به دنبال واكنش امام خمینی نسبت به انقلاب سفید محمدرضا پهلوی به منظور نشاندن اهداف واقعی رژیم به افشاگری پرداخت اما حكومت كه مصمّم به اجرای برنامه های خویش بود دگربار وی را دستگیر و روانه زندان كرد. این عالم انقلابی با وجود شكنجه های فراوان در زندان به برقراری جلسه های تفسیر قرآن، نهج البلاغه و تاریخ اسلام برای زندانی های مسلمان همّت گماشت و به منظور ایجاد وحدت میان آنان، نخستین نماز جماعت را در زندان اقامه كرد و اینگونه با استقامت وصف ناپذیرش در برابر شكنجه های گوناگون مایه قوت قلب دیگران شد.
او هرگز در برابر مساله فلسطین سكوت نكرد و در كنفرانس های متعدد به دفاع از حق ملت این سرزمین پرداخت و در خطبه نماز عید فطر 1348 خورشیدی به این موضوع پرداخت و با آگاه كردن مردم از وضعیت مسلمانانِ آن كشور و یادآوری مسوولیت آنها در این مسیر از آنان خواست تا فطریه خود را برای كمك به فلسطینیان اعطا كنند.
از ویژگی های قابل توجه این مبارز نستوه كه در اندیشه و افكار این مجاهد نیز بازتاب یافته بود، تسامح و مدارایی محسوب می شد كه به واسطه آن توانست بسیاری را جذب دین كند. از نظر آیت الله طالقانی یكی از محاسن برجسته پیامبر اكرم(ص) نیز همین ویژگی به شمار می رفت. وی اعتقاد داشت پیام اسلام هم دعوت به رحمت و آزادی است؛ از همین رو نظام اسلامی هم بایستی در پرتو رحمت باشد و در این صورت می توان بسیاری از مشكل ها و معضل ها را بر طرف ساخت.
آیت الله طالقانی رویارویی با ظلم را بر مبارزه با كفر مقدم می دانست و عقیده داشت، تنها پس از نجات مردم از گرسنگی و تأمین امنیت می توان آنان را به توحید فرا خواند. از آنجا كه برپایی عدالت اجتماعی یكی از بزرگ ترین هدف های رسالت انبیاء است، هر مسلك و مرام اجتماعی نیز كه حاكمان را محدود كند و در برابر اراده آنان قرار بگیرد، به هدف پیامبران و اسلام نزدیك تر شده است. به اعتقاد وی، هر انقلابی علیه ظلم و استبداد، یك انقلاب اسلامی به شمار می رود.
این روحانی عالیقدر در جریان مبارزه با رژیم ستمشاهی بارها دستگیر و زندانی شد. برای نمونه در 1354 خورشیدی دو سال به زندان رفت و در 1356خورشیدی حكومت وقت وی را با وجود كهولت سن و ضعف جسمانی به 10 سال زندان محكوم كرد كه با پیروزی انقلاب اسلامی این عالم ربانی از زندان آزاد شد.
آیت الله طالقانی پس از آن نقش مهمی در مدیریت انقلاب و هدایت جامعه بر عهده داشت و نخستین نماز جمعه به امامت آن بزرگوار در دانشگاه تهران برگزار شد. همچنین باید گفت كه نام آیت الله طالقانی با مفهوم شورا پیوند خورده است. او پس از انقلاب، از شورا سخن گفت و آن را اصلی حیاتی و ضروری برای اداره امور كشور دانست. این روحانی سرشناس طرحی چهار ماده ای برای تشكیل شوراها ارایه كرد تا مردم هر ناحیه، در اداره امور عمومی مشاركت داشته باشند و پیش بینی شده بود كه شوراها در روستاها، بخش ها، شهرها، شهرستان ها و استان ها تشكیل شود و مردم عهده دار امور كشور شوند.
هر چند سراسر زندگی آیت اللّه طالقانی رویارویی با ظلم و ستم بود و بارها زندانی و تبعید شد، اما با این حال، آثار ارزشمندی از جمله «پرتوی از قرآن، مقدمه و تعلیق بر كتاب تنبیه الامه و تنزیه المله، اسلام و مالكیت، به سوی خدا می رویم، پرتوی از نهج البلاغه، آینده بشریت از نظر مكتب ما، آزادی و استبداد، آیه حجاب، مرجعیت و فتوا، درسی از قرآن و درس وحدت» از خود به یادگار گذاشت.
سرانجام این روحانی مبارز پس از عمری مبارزه در 19 شهریور 1358 خورشیدی دعوت حق را لبیك گفت و به سرای باقی شتافت.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی به مناسبت سالروز درگذشت این عالم مجاهد با «سیدمحمدصادق قاضی طباطبایی» از مبارزان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و از همرزمان این روحانی بزرگ به گفت و گو پرداخته است.
-در ادامه متن این گفت و گوی ایرنا را می خوانیم:
**ایرنا: شما به عنوان یكی از مبارزان پیش از انقلاب اسلامی و همرزم آیت الله طالقانی چگونه با وی آشنا شدید؟
***قاضی طباطبایی: من از دوره نوجوانی و در زمان مرجعیت آیت ‌الله سیدحسین بروجردی با بیت امام خمینی ارتباط داشتم. برای كار در دفتر اسناد رسمی از قم به تهران رفتم و به سفارش امام كه فرمودند: «نزد آیت‌الله سید محمود طالقانی برو كه از علمای برجسته در دین و دانش است و اسوه» و به وسیله شخصی به نام سید مصطفی صادقی به مسجد هدایت رفتم كه در جلسه های ترجمه و تفسیر قرآن شركت كردم. همچنین در این مسجد با شخصیت هایی از جمله «محمدعلی رجایی،‌ مرتضی مطهری، علی شریعتی، مهدی بازرگان و ...» آشنا شدم اما ارتباط با آیت الله طالقانی تا پایان عمر او ادامه داشت.
**ایرنا: این روحانی بزرگوار مراحل علم آموزی خود را چگونه سپری كرد و شخصیت علمی وی را به عنوان نمونه یك انسان عالم و پرهیزگار و شخصیتی مبارز در راه برپایی نظام اسلامی به چه شكل ارزیابی می كنید؟
***قاضی طباطبایی: آیت الله طالقانی دارای شخصیتی بی نظیر در رویارویی با رژیم پهلوی و جامع در علم و عمل بود و پس از تكمیل مقدمات علوم در طالقان و تهران، برای ادامه یادگیری علوم به قم رفت. نخست در مدرسه رضویه و سپس به حوزه علمیه راه یافت. حوزه علمیه قم در 1340 هجری قمری تاسیس شده بود و آیات عظام مانند «آیت الله حاج شیخ عبد‌الكریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم، سیدمحمد حجت كوه كمری، سیدصدرین صدر و سیدمحمدتقی خوانساری و ...» در آنجا تدریس می كردند كه آیت الله طالقانی در محضر این افراد به علم آموزی مشغول شد و از آیت‌الله حائری یزدی اجازه اجتهاد گرفت و به تهران بازگشت.
این اندیشمند فرهیخته دغدغه دوری قرآن از صحنه جامعه را همواره با خود به همراه داشت و می كوشید دستورهای این كتاب آسمانی را با زندگی مردم پیوند دهد و این اندیشه را پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز پیگیری كرد. همچنین او به یكپارچگی كل جهان اسلام می اندیشید و به مذهب های اسلامی احترام می گذاشت. از این لحاظ می توان شخصیت این روحانی را با سیدجمال الدین اسدآبادی و محمد عبده مقایسه كرد زیرا آنها نیز در اندیشه اتحاد كل جهان اسلام بودند.
**ایرنا: دیدگاه آیت الله طالقانی در رویارویی با استكبار و استعمار بر چه پایه ای استوار بود و چه فعالیت هایی در این زمینه انجام داد؟
***قاضی طباطبایی: وی با حركت هایی كه در جهان اسلام علیه استعمار و استكبار شكل می گرفت در ارتباط بود و هر حركت ضد استعماری را گامی به جلو برای مبارزه می دانست از این رو بعد از پیروزی انقلاب الجزایر در مسجدهای هدایت و فخرالدوله تهران مجلس جشن برپا كرد. همچنین به دلیل مرگ پاتریس لومبا رییس جمهوری ملی كنگو كه با توطئه استكبار رخ داد، بسیار غمگین شد و برای درگذشت جمال عبدالناصر رییس جمهوری مصر در مسجد هدایت با وجود تمام سختگیری ها مجلس عزا برپا كرد. ناگفته نماند كه آن زمان كشور در وضعیت اختناق و سركوب شدیدی بود و هر فردی دیگری كه این كارها را انجام می داد از طرف رژیم پهلوی سركوب می شد اما به دلیل شخصیت آیت الله طالقانی كه به چهره بین المللی تبدیل شده بود، حكومت قدرت برخورد شدید را با وی نداشت.
او برای شركت در كنگره ملت های مسلمان به بیت المقدس رفت و در سخنرانی خود به ضرورت اتحاد كشورهای اسلامی و خطر استعمار و صهیونیسم اشاره كرد.
**ایرنا: آیت الله طالقانی در جریان مقابله با رژیم پهلوی بارها به وسیله حكومت زندانی شد، وی در مدت زندانی بودن چه كارهایی انجام می داد و عكس العمل او در رویارویی با گروه ها و افراد دیگر با ایدئولوژی های متفاوت به چه شكل بود؟
***قاضی طباطبایی: آیت الله طالقانی با «آیت الله محمدرضا مهدوی كنی، آیت الله هاشمی رفسنجانی، مهدی بازرگان و ...» در زندان هم بند بود. وی در زندان های اوین و قصر روزگار گذراند و مدتی را نیز به بافق كرمان تبعید شد و در دورانی كه در زندان رژیم پهلوی بسر می برد هر شب سخنرانی می كرد و بعضی از شب ها مسوولان زندان در این سخنرانی ها اختلال به وجود می آوردند اما این مجاهد ترسی از آنها نداشت. او برای زندانیان را تفسیر و نماز جماعت اقامه می كرد و بخش هایی از كتاب «پرتوی از قرآن» را در زندان نوشت.
این مبارزه انقلابی دارای صعه صدر و وسعت دید بسیار بود؛ همه گروه ها و افرادی كه در زندان بودند با هر نوع طرز تفكر و ایدئولوژی به وی احترام می گذاشتند. وی برای تمامی گروه ها احترام قایل بود از این رو می توان او را پدری برای همه دانست. آیت الله طالقانی به دنبال وحدت اجتماع و كشور بود و زندانیان را از ایجاد تفرقه برحذر می داشت. زیرا بر این عقیده بود كه آنها دارای دشمن مشترك هستند و باید با یكدیگر همگام شوند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به مردم هشدار می داد كه فریب ظاهر افراد را نخورند زیرا ضد انقلاب با استفاده از همین معیارها در جامعه رخنه می كنند و به نظام و انقلاب ضربه می زنند.
رژیم پهلوی در آخرین روزهای زندانی آیت الله طالقانی شرایط سختی را برای وی به وجود آورده بود و هنگام آزاد شدن در شرایط جسمانی خوبی به سر نمی برد. همچنین در آن روزها سازمان اطلاعات و امنیت كشور(ساواك) اختلاف هایی میان گروه های مختلف زندانی ها ایجاد كرده بود و همین موضوع نیز بر رنج و درد این روحانی می افزود.
**ایرنا: آیت الله سیدمحمود طالقانی به عنوان یكی از شخصیت های مبارز انقلاب چه نقشی در برپایی نماز جمعه در ایران داشت؟
***قاضی طباطبایی: با پیروزی انقلاب اسلامی آیت اللّه طالقانی در تماسی با بیت امام و صحبت با حجت الاسلام سیداحمد خمینی، برگزاری نماز جمعه در سراسر ایران را پیشنهاد كرد كه با دستور مستقیم امام خمینی وی به عنوان امام جمعه تهران انتخاب و نخستین نماز جمعه به امامت آیت اللّه طالقانی در پنجم مرداد 1358 خورشیدی در دانشگاه تهران با شكوه هرچه تمامتر برپا شد كه به گفته حجت الاسلام سیداحمد خمینی، بعد از تمام شدن این نماز جمعه امام كه در بیت خود از تلویزیون شاهد برگزاری نماز بود دستان خود را به نشانه شكر به طرف آسمان بلند كرد. هر چند این شخصیت انقلابی به عنوان امام جمعه تهران انتخاب شد اما خیلی زود دعوت حق را لبیك گفت و آخرین نماز جمعه در 16 شهریور همان سال، در بهشت زهرا(س) به امامت او اقامه شد. امام خمینی بعد از درگذشت این عالم و مجاهد اسلام، او را شخصیتی دانست كه از «زجری به زجری و از حبسی به حبسی» در رفت و آمد بود و لقب «ابوذر زمان» را به وی داد.
*گروه اطلاع رسانی
**پژوهشم**9370**2002