بازنشستگان؛ سرمایه های اجتماعی خانواده

خانواده در جوامع بشری به گروهی از افراد كه با یكدیگر به دلیل هم‌خونی، تمایل سببی یا مكان زندگی مشترك، وابستگی دارند، گفته می شود. سازمان ملل متحد نهاد خانواده را چنین تعریف می كند: خانواده یا خانوار به گروهی شكل گرفته از دو یا چند تن می گویند كه با هم زندگی می‌كنند و برای غذا و دیگر لوازم زندگی درآمد مشترك دارند و به وسیله خون، فرزندخواندگی یا ازدواج با هم نسبت پیدا كرده اند.
خانواده به عنوان نخستین واحد زندگی اجتماعی، از اساسی ترین نهادهای جامعه به شمار می رود كه وظیفه جامعه‌پذیری فرزندان را نیز برعهده دارد.
این نهاد مهم ترین كانونی محسوب می شود كه فرد نخستین تاثیرهای محیطی را از جامعه دریافت می كند و پایه گذار قسمت اصلی از شخصیت و ویژگی های انسان است و در تعیین سبك و خط مشی زندگی آینده، اخلاق، سلامت و عملكرد فرد در آینده نقش بزرگی بر عهده دارد.
خانواده هایی كه به لحاظ نداشتن سلامت روانی، مشكلات اقتصادی و اجتماعی با انواع انحراف ها و آسیب ها مواجه هستند، زمینه ناهنجاری هایی را در جامعه فراهم می آورند چراكه افرادی كه در این گونه كانون ها پرورش یافته اند وارد اجتماع می‌شوند و ویژگی های سالم یا ناسالم خود را به محیط های دیگر نیز انتقال می دهند بنابراین سعادت یك جامعه به سلامت خانواده‌های آن وابسته است.
خانواده در جهان بینی اسلامی از اهمیت و جایگاه ممتازی برخوردار است، نهادی كه بخش مهمی از آینده و سرنوشت انسان در آن شكل می گیرد و خداوند در آیه 23 از سوره اسراء چنین می فرماید: «و پروردگارت فرمان داده كه جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیكی كنید. هر گاه یكی از آن دو یا هر دوی آنان نزد تو به سن پیری رسیدند كم ترین اهانتی نسبت به آنان روا مدار و واكنشی چون اوه (خسته شدم) نگو و بر آنان فریاد مزن و با خشونت رفتار مكن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه بگو.»
دلیل نامگذاری روز 25 ذی الحجه به نام روز خانواده و تكریم بازنشستگان، شان نزول سوره «هل اتی» است. این سوره در منزلت اهل بیت پیامبر(ص) نازل شد كه پس از سه روز روزه داری و بخشیدن افطار خود از طرف خداوند مورد لطف قرار گرفتند.
شورای فرهنگ عمومی در 1386 هجری خورشیدی «روز خانواده و تكریم بازنشستگان» را در تقویم رسمی كشور ثبت كرد. در این شورا اتفاق نظر بر این بود كه روز بازنشستگان با یك روز در تقویم رسمی كشور تلفیق شود و بهترین روز برای این منظور 25 ذی الحجه یعنی روز خانواده در نظر گرفته شد.
بازنشستگی رخداد مهمی در چرخه زندگی هر فردی به شمار می رود، افراد پس از سال ها تلاش و فعالیت در جهت خدمت به جامعه، بازنشسته می شوند كه باید شرایط مناسبی برای آنها فراهم شود تا آنها بتوانند، زمان بیشتری را در كنار اعضای خانواده بگذرانند و به استراحت بپردازند.
بازنشستگان به دلیل افزایش سن و كاهش توانایی از گروه های آسیب پذیر جامعه محسوب می شوند. مسوولان باید با برنامه ریزی صحیح، پاسخگوی نیازهای جسمی، اجتماعی و روحی آنها باشند و از آنان حمایت های لازم را به عمل آورند. آنچه در مورد بازنشستگان اهمیت فراوانی دارد، نگاه و وظیفه خانواده و مسوولان نسبت به شرایط شان است. افرادی كه پس از سال ها تلاش و خدمت با كوله باری از دانش و تجربه، انتظار دارند، شان و جایگاهشان حفظ شود.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز خانواده و تكریم بازنشستگان به گفت و گو با «عالیه شكربیگی» استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران و مدیر گروه علمی تخصصی خانواده انجمن جامعه شناسی ایران پرداخته است.
شكربیگی در توصیف مهم ترین چالش های پیش روی خانواده های كنونی اظهار داشت: مشكل ها و آسیب های اجتماعی علت و ریشه های متفاوتی دارند اما به هم وابسته اند و نمی توان به این موضوع تنها از یك زاویه نگاه كرد و می بایست كه جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و روانی را به طور همزمان در نظر گرفت. تمام این عوامل زنجیروار به هم متصل هستند و روی هم تاثیر می گذارند و از یكدیگر اثر می پذیرند پاسخ گویی به خواسته های اقتصادی و معیشتی یكی از بزرگ ترین مسایل در برابر خانواده به شمار می رود و مشكل های روانی و عاطفی از دیگر كاستی های این نهاد مهم است.
این جامعه شناس افزایش جدایی همسران، گسترش طلاق عاطفی، كاهش اعتماد و مشاركت و نبود همدلی و صمیمیت را از جمله بحران های فراروی خانواده ها برشمرد و بیان كرد: نداشتن شادی و نشاط ریشه بسیاری از مشكلات است، هنگامی كه خانواده شاداب و بانشاط نباشد، ده ها آسیب اجتماعی در كمین آن است كه این امر پیامدهای منفی و مخربی را به دنبال خواهد داشت. خشونت نشانه ای از سرگشتگی و اضطراب فرد محسوب می شود و گسترش و رواج این پدیده در كشور علامت و نشانه خوبی نیست و شخصی كه ذهنی ناآرام و پریشان دارد چگونه می تواند در خانواده و جامعه فردی موثر، موفق و تاثیرگذار باشد.
این استاد دانشگاه خانواده را به عنوان نخستین و پایدارترین نهاد اجتماعی معرفی كرد و افزود: این نهاد هنوز هم تاثیر تربیتی خود را پیاده می كند و مهم ترین پایگاه پرورش نسل آینده به شمار می رود اما مانند یك موجود بیمار است كه باید برای بیماری او چاره ای اندیشید و دوباره شادابی را به آن بازگرداند.
شكربیگی یكی از چالش های فراروی خانواده ها را نبود گفتمان و نداشتن گفت و گو میان اعضای خانواده دانست و حلقه گمشده در روابط خانوادگی را نداشتن تعامل معرفی كرد و گفت: به عنوان مثال ارتباط كلامی میان مادر و فرزندان و همچنین همسران بسیار كم و محدود است و خانواده های ایرانی به این دلیل نمی توانند ارتباطی صمیمی و پایدار ایجاد كنند. والدین با دوستی و محبت با فرزندان می توانند به افكار آنها پی ببرند تا به گشایشی در حل مشكل ها برسند.
این جامعه شناس خانواده و جامعه را دارای روابطی دوسویه خواند و اظهار داشت: در برخی از شرایط خانواده ها تعیین كننده تحولات اجتماعی اند و گاهی جامعه عامل تغییر و دگرگونی در این نهاد است. شبكه های مجازی و رسانه ای به گونه ای رشد یافته اند كه در كوتاه ترین زمان اخبار و اطلاعات را در اختیار همگان قرار می دهند كه همین موضوع سبب رشد گرایش های مادی گرایانه در جامعه می شود. زمانی كه در یك جامعه مسایل مادی گرایی و فردگرایی در اولویت باشد، خانواده نیز از این ساختار تاثیر می پذیرد و به جای آنكه اعضای خانواده نفع و مصلحت جمعی را در نظر بگیرند، تنها به منافع شخصی می اندیشند.
این استاد دانشگاه با اشاره به این كه با نگاه های سطحی قادر به برطرف كردن مشكلات نخواهیم بود، یادآور شد: نگرش و آسیب شناسی مسایل خانواده باید عمقی و ریشه ای باشد و می بایست كه به سلامت روان جامعه توجه بیشتری شود تا بتوان از وقوع آسیب ها جلوگیری كرد و با همدلی و همبستگی ملی و با توسل به وجدان و خرد جمعی بر مشكلات فائق آمد. به طور مثال درباره مشكلی مانند افزایش آمار طلاق باید كه منشا و ریشه این پدیده بررسی و همچنین پیامدهای منفی آن نیز واكاوی شود تا بدین ترتیب بتوان از ناهنجاری های كودكان و فرزندان طلاق جلوگیری كرد.
وی با اشاره به این كه جامعه پذیری افراد تنها در خانواده صورت نمی گیرد و نهادهای آموزشی، رسانه ها و گروه دوستان و همسالان نیز تاثیرگذارند، بیان كرد: هركدام از اینها كه نتوانند كاركرد خود را به درستی انجام دهند جامعه و خانواده را متاثر خواهند كرد. برای حل بحران هایی كه خانواده ها با آن دست به گریبان هستند، نمی توان راه حل های آنی و فوری مطرح كرد و دولت، خانواده، جامعه، نهادهای مدنی و مردم نهاد (ngo) ها و رسانه ها با همكاری و همدلی یكدیگر می توانند كه به آگاهی بخشی به خانواده ها و نهادینه كردن ارزش ها بپردازند و تمامی این سازمان ها می بایست كه یك پیوست به مسایل خانواده داشته باشند تا متوجه شوند كه اقدامات آنها چه تاثیر مثبت یا منفی بر عملكرد و تقویت وسلامت خانواده دارد.
شكربیگی بازنشستگان را ركن و ستونی برای استحكام خانواده دانست و اظهار داشت: برخی از بازنشستگان در خانواده حالت محوری دارند و ستون اصلی را در استحكام این نهاد شكل می دهند و آنها را با دید سرمایه های اجتماعی می نگرند اما در شماری دیگر از خانواده ها سالمندان پیرامونی و حاشیه ای هستند. بازنشستگی جزو دوران طلایی زندگی محسوب می شود و این دوره تولدی دوباره برای فرد است اما مهمترین موضوع در ارتباط با این افراد لزوم تكریم و توجه به آنها به شمار می رود. این تولد دوباره مستلزم آن است كه رفاه و آرامش را در این دوره برای فرد بازنشسته تامین كرد كه در این زمینه تمام نهادها و سازمان ها می توانند موثر باشند و در واقع یك شرایط خوب برای یك فرد سالمند و بازنشسته مهیا سازند و در این میان نقش رسانه ها بسیار تاثیر گذار است تا با فرهنگ سازی این آگاهی را به مردم بدهد كه فرد سالمند فردی عزیز است و می بایست كه او را ارزشمند و محترم پنداشت و از فكر اندیشه و ایده او در مسیر سازنده بهره برد و از تجربه های گرانبهای آنها برای تعالی جامعه استفاده كرد و یك زندگی جدید برای این سالمندان تعریف شود كه این امر به همكاری همگان نیاز دارد.
وی در پایان بالا رفتن امید زندگی و ارتقای دانش پزشكی را موجب افزایش جمعیت سالمندی در كشور عنوان كرد و افزود: در جامعه مدرن كنونی كه در آن زنان نیز همپای مردان در خارج از خانه به فعالیت و كار می پردازند، فردی برای نگهداری از فرد بازنشسته در خانه وجود ندارد و یكی از مشكل های این افراد تنهایی آنها است و این كه آنها به همدمی برای گفت وگو نیاز دارند. بازنشستگان سرمایه اجتماعی خانواده محسوب می شوند و باید كه به آنها توجه كرد و مسوولان و خانواده ها باید به نیازهای عاطفی آنها پاسخ گو باشند.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهسا شریفی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**2059**9131