مهمترين شهري كه براي برگزاري مراسم عزاداري حضرت امام حسين (ع) در استان خراسان رضوي مي توان به آن اشاره كرد شهر مقدس مشهد است.
ديدن شمار زيادي از هيات هاي حسيني عزادار كه به شيوه هاي زنجير زني، سينه زني و علم گرداني در خيابان هاي منتهي به حرم مطهر رضوي جمع مي شوند تنها در اين شهر ممكن است.
در شهر خورشيد و در سوگ سالار شهيدان و اهل بيت (ع) همه عزاداري ها و سوگواري ها به حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ختم مي شود.
در اين ميان در روزهاي تاسوعا و عاشورا خيابان هاي منتهي به حرم مطهر رضوي يعني خيابان تهران، چهارراه شهدا، خيابان طبرسي و پنج راه پايين خيابان چنان مملو از جمعيت عزادار و دسته هاي سينه زني و زنجيرزني مي شود كه صحنه هاي تماشايي، حيرت انگيز و عاشقانه اي را از عشق به اهل بيت (ع) در آن مي توان ديد.
عزاداري و گريه بر حضرت امام حسين (ع)، نوحه خواني و مرثيه خواني، سينه زني، برپايي مجالس در تكيه ها، حسينيه ها، خانه ها و مساجد، تشكيل هيات هاي عزاداري در ايام محرم، توزيع نذورات، احسان، صدقه و اطعام مردم، سقايي، دادن چاي، آب و شربت به مردم، ساخت حسينيه و تكيه، ياد حضرت امام حسين (ع) هنگام نوشيدن آب، پوشيدن لباس سياه، سياه پوش كردن اماكن، گذرگاهها، مساجد و حسينيه ها، راه انداختن دسته هاي عزاداري در خيابان ها، برپايي مراسم شام غريبان، برگزاري مجالس مقتل خواني و زيارت عاشورا بخشي از مراسم عزاداري در اين خطه است.
علاوه بر آن نذر براي آوردن كودكان خردسال به ياد حضرت علي اصغر (ع) در دسته هاي عزاداري، به حركت درآوردن علامت ها و نخل ها، پختن آش نذري و گستردن سفره و اطعام عزاداران و زيارت حضرت امام رضا (ع) نيز بخشي از انبوه مراسم و آئين هاي ايام سوگواري محرم و صفر در اين ديار است.
در اين ميان همه شهرها و مناطق مختلف استان خراسان رضوي مراسم، آداب و سنن متعدد در عزاداري دارند كه برخي منحصر به همان منطقه، شهرستان، قوم و قبيله است.
رايج ترين شيوه عزاداري كه براي زنده نگه داشتن ياد حادثه عاشورا و حماسه حسيني از ديرباز مطرح بوده و جنبه مردمي يافته است، برگزاري مراسم مرثيه سرايي، نوحه خواني، تشكيل هيات ها و دسته هاي سوگواري، سينه زني، ذكر مصيبت، مجالس وعظ و روضه خواني است.
* خطبه خواني شب عاشورا در بارگاه حضرت امام رضا (ع)
مراسم خطبه خواني در صحن انقلاب (عتيق) حرم مطهر حضرت ثامن الحجج (ع) هر سال دو بار برگزار مي شود كه يكي در شب شهادت سالار شهيدان و يك بار هم در شب شهادت ثامن الائمه حضرت امام علي بن موسي الرضا (ع) است.
در اين مراسم تمام خدمه آستان قدس رضوي، جمع مي شوند و شمع به دست مي گيرند و مراسم خاصي در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته هاي عزاداري برگزار مي كنند.
خدام شمع به دست ابتدا دور تا دور صحن انقلاب مي ايستند و در اين مراسم شخصيت هاي مختلف علمي و كشوري حضور دارند.
در ابتداي مراسم، عده‌اي از دربانان حرم مطهر رضوي با تشكيل دو صف و با در دست داشتن چراغ لاله هايي كه داخل آن شمع روشن كرده اند، دور تا دور صحن انقلاب را مي چرخند، مداحان هم ايام حزن و سوگ را به پيشگاه حضرت امام رضا (ع) تسليت مي گويند و با قرائت قسمتي از زيارت عاشورا مشغول عزاداري مي شوند.
* هيات شام غريبان خدمه حضرت امام رضا (ع) در مشهد
مراسم شام غريبان، مانند خطبه خواني دو بار در سال برگزار مي شود كه يك بار در شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و يك بار هم در شب شهادت حضرت امام رضا (ع) است كه در اين دو شب حزن و اندوه، تمام خدمه آستان قدس رضوي اعم از خادم، كفشدار، دربان، نگهبان و فراش، در محل اداره مركزي آستان قدس رضوي در چهار راه شهداي مشهد حضور به هم رسانده و مشغول سوگواري مي شوند.
در اين مكان جز چند شمع، چراغي روشن نمي شود و محوطه تاريك و غم انگيز است و به محض پخش آواي ملكوتي اذان، نماز جماعت پر صلابت برپا مي‌گردد، سپس خدمه با در دست داشتن شمعي روشن و نظمي خاص براي عزاداري و سوگواري و عرض تسليت به محضر ولي نعمت خود به سوي حرم مطهر رضوي به راه مي افتند.
مردم و زائرين ماتم زده از ساعتي قبل، مشتاقانه در دو طرف خيابان براي ديدن هيات خدمه حضرت امام رضا (ع) اجتماع نموده، با آنان همدردي و براي سلامتي خادمين حضرت امام رضا (ع) صلوات مي فرستند.
* نذورات ايام محرم و صفر
يكي از آداب و رسوم زيباي مردم مشهد در اين ايام، پخش نذورات ميان عزاداران است بطوريكه از گذشته هاي دور، مردم مشهد ميزبان دسته هاي عزاداري در منازل خود بودند.
دسته هاي عزاداري به ويژه از شهرهاي اطراف به مدت دو روز و بيشتر در منازل شخصي شهروندان مشهد ساكن مي شدند و صاحبخانه خود را موظف به خدمتگذاري به آنان مي دانست.
برپايي ايستگاه هاي صلواتي در مسير دسته هاي عزاداري، پهن كردن سفره هاي نذري و پذيرايي با غذاهايي همچون شله، حليم و انجام خدمت به هيات هاي عزاداري در طول مسير همچون توزيع آب، كمك به ايستگاه هاي صلواتي از جمله اين امور است كه هنوز هم رواج دارد.
* شله مشهدي، نذري خاص شهروندان مشهد
در مشهد الرضا (ع) كه ديار عاشقان رضوي است در ايام سوگواري اهل بيت (ع) به ويژه ماه هاي محرم و صفر در كنار برپايي مجالس عزاداري و پخش انواع غذاهاي نذري مانند ديگچه و شله زرد، غذاي مخصوص به نام شله مشهدي توزيع مي شود.
شله مشهدي كه امروز بعد از گذشت صدها سال پخت آن با آداب و آيين خاص توسط مردم خطه خراسان انجام مي شود، با آموزه هاي ديني و اعتقادي، معنويت، عزاداري و محرم گره خورده است به گونه اي كه پخت اين نذري بخشي از آيين عزاداري حضرت سيدالشهدا (ع) در مشهد به شمار مي رود.
شله نذري، مخصوص مردم مشهد است و در هيچ كدام از شهرهاي ايران طبخ نمي شود و هر سال عده بسيار از شهرها و كشورهاي مختلف در ايام محرم و صفر به مشهد مي آيند تا از نزديك اين سنت آييني را مشاهده و در تهيه آن نقش ايفا كنند.
در ابتداي پخت اين نذري، گوشت، انواع حبوبات، بلغور گندم، برنج، ادويه مخصوص شامل فلفل٬ زنجبيل، زردچوبه٬دارچين٬ هل٬ ريشه جوز هندي٬ ميخك و نمك به عنوان اجزاي اصلي شله مهيا شده و در ديگ هاي مسي بزرگ كه مي تواند غذاي ۸۰۰ نفر را تامين كند، بار گذاشته مي‌شود.
بخشي از گوشتي كه براي ديگ هاي شله استفاده مي شود، گوشت قرباني است كه در جلو هيات هاي عزاداري ذبح مي شود و اغلب در پخت شله از گوشت گوسفند و گاهي گوساله استفاده مي كنند.
مدير كل ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي با اشاره به سابقه تاريخي آئين ها و سنت هاي مراسم سوگواري در اين استان گفت: با توجه به قدمت تاريخي آئين ها تاكنون 25 آئين و مراسم اين ايام در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
حسين زارع صفت افزود: از جمله مراسم ثبت شده مي توان به مراسم تعزيه كاشمر، تعزيه خواني مشهد، تعزيه تركهاي شمال خراسان، تعزيه كردهاي شمال خراسان، سنگ زني صدخرو سبزوار، نخل گرداني فدافن كاشمر، نخل گرداني رياب گناباد و نخل گرداني شهرستان بردسكن اشاره كرد.
وي اظهار كرد: شبيه خواني و شبيه گرداني روستاي سنو، نخل گرداني قصبه شهر گناباد، تشرف زائران پياده به حرم مطهر حضرت امام رضا (ع)، علم گرداني روستاي نظام آباد بردسكن، آئين 28 صفر و عزاداري سالروز شهادت حضرت امام رضا (ع) در مشهد، توزيع نذري ماه هاي محرم و صفر (شله مشهدي)، پرده خواني عاشورايي خليل آباد و نخل بندان و نخل گرداني هفتم محرم در بجستان از ديگر آئين هاي ثبت شده در فهرست آثار ملي است.
وي گفت: علم گرداني در روستاهاي نيشابور، نخل گرداني نوقاب گناباد، شبيه گرداني و شبيه خواني نوقاب گناباد، نخل برداري و نخل گرداني روستاي رهن گناباد، ساخت علم نيشابوري، چادرپوشان حسينيه قنادها، مراسم 'حسن و حسين' بيدخت گناباد، مرثيه خواني واويلاي مند گناباد نيز از آثار ناملموس و معنوي ثبت شده در فهرست آثار ملي مي باشد.
7496 / 6053 گزارشگر: آرزو جاوداني ** انتشار دهنده: محمد حسين علي مقدم
مشهد- ايرنا- خراسان رضوي خطه تاريخي و كهن مردمان نيك سرشتي است كه آئين ها، آداب و مراسم متعدد و متنوع در سوگواري سيد و سالار شهيدان و ماه هاي محرم و صفر دارند، آئين ها و مراسمي كه به نوعي زبانزد و خاص اين منطقه است.
