مهمترین شهری كه برای برگزاری مراسم عزاداری حضرت امام حسین (ع) در استان خراسان رضوی می توان به آن اشاره كرد شهر مقدس مشهد است.
دیدن شمار زیادی از هیات های حسینی عزادار كه به شیوه های زنجیر زنی، سینه زنی و علم گردانی در خیابان های منتهی به حرم مطهر رضوی جمع می شوند تنها در این شهر ممكن است.
در شهر خورشید و در سوگ سالار شهیدان و اهل بیت (ع) همه عزاداری ها و سوگواری ها به حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ختم می شود.
در این میان در روزهای تاسوعا و عاشورا خیابان های منتهی به حرم مطهر رضوی یعنی خیابان تهران، چهارراه شهدا، خیابان طبرسی و پنج راه پایین خیابان چنان مملو از جمعیت عزادار و دسته های سینه زنی و زنجیرزنی می شود كه صحنه های تماشایی، حیرت انگیز و عاشقانه ای را از عشق به اهل بیت (ع) در آن می توان دید.
عزاداری و گریه بر حضرت امام حسین (ع)، نوحه خوانی و مرثیه خوانی، سینه زنی، برپایی مجالس در تكیه ها، حسینیه ها، خانه ها و مساجد، تشكیل هیات های عزاداری در ایام محرم، توزیع نذورات، احسان، صدقه و اطعام مردم، سقایی، دادن چای، آب و شربت به مردم، ساخت حسینیه و تكیه، یاد حضرت امام حسین (ع) هنگام نوشیدن آب، پوشیدن لباس سیاه، سیاه پوش كردن اماكن، گذرگاهها، مساجد و حسینیه ها، راه انداختن دسته های عزاداری در خیابان ها، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل خوانی و زیارت عاشورا بخشی از مراسم عزاداری در این خطه است.
علاوه بر آن نذر برای آوردن كودكان خردسال به یاد حضرت علی اصغر (ع) در دسته های عزاداری، به حركت درآوردن علامت ها و نخل ها، پختن آش نذری و گستردن سفره و اطعام عزاداران و زیارت حضرت امام رضا (ع) نیز بخشی از انبوه مراسم و آئین های ایام سوگواری محرم و صفر در این دیار است.
در این میان همه شهرها و مناطق مختلف استان خراسان رضوی مراسم، آداب و سنن متعدد در عزاداری دارند كه برخی منحصر به همان منطقه، شهرستان، قوم و قبیله است.
رایج ترین شیوه عزاداری كه برای زنده نگه داشتن یاد حادثه عاشورا و حماسه حسینی از دیرباز مطرح بوده و جنبه مردمی یافته است، برگزاری مراسم مرثیه سرایی، نوحه خوانی، تشكیل هیات ها و دسته های سوگواری، سینه زنی، ذكر مصیبت، مجالس وعظ و روضه خوانی است.
* خطبه خوانی شب عاشورا در بارگاه حضرت امام رضا (ع)
مراسم خطبه خوانی در صحن انقلاب (عتیق) حرم مطهر حضرت ثامن الحجج (ع) هر سال دو بار برگزار می شود كه یكی در شب شهادت سالار شهیدان و یك بار هم در شب شهادت ثامن الائمه حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) است.
در این مراسم تمام خدمه آستان قدس رضوی، جمع می شوند و شمع به دست می گیرند و مراسم خاصی در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته های عزاداری برگزار می كنند.
خدام شمع به دست ابتدا دور تا دور صحن انقلاب می ایستند و در این مراسم شخصیت های مختلف علمی و كشوری حضور دارند.
در ابتدای مراسم، عده‌ای از دربانان حرم مطهر رضوی با تشكیل دو صف و با در دست داشتن چراغ لاله هایی كه داخل آن شمع روشن كرده اند، دور تا دور صحن انقلاب را می چرخند، مداحان هم ایام حزن و سوگ را به پیشگاه حضرت امام رضا (ع) تسلیت می گویند و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا مشغول عزاداری می شوند.
* هیات شام غریبان خدمه حضرت امام رضا (ع) در مشهد
مراسم شام غریبان، مانند خطبه خوانی دو بار در سال برگزار می شود كه یك بار در شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یك بار هم در شب شهادت حضرت امام رضا (ع) است كه در این دو شب حزن و اندوه، تمام خدمه آستان قدس رضوی اعم از خادم، كفشدار، دربان، نگهبان و فراش، در محل اداره مركزی آستان قدس رضوی در چهار راه شهدای مشهد حضور به هم رسانده و مشغول سوگواری می شوند.
در این مكان جز چند شمع، چراغی روشن نمی شود و محوطه تاریك و غم انگیز است و به محض پخش آوای ملكوتی اذان، نماز جماعت پر صلابت برپا می‌گردد، سپس خدمه با در دست داشتن شمعی روشن و نظمی خاص برای عزاداری و سوگواری و عرض تسلیت به محضر ولی نعمت خود به سوی حرم مطهر رضوی به راه می افتند.
مردم و زائرین ماتم زده از ساعتی قبل، مشتاقانه در دو طرف خیابان برای دیدن هیات خدمه حضرت امام رضا (ع) اجتماع نموده، با آنان همدردی و برای سلامتی خادمین حضرت امام رضا (ع) صلوات می فرستند.
* نذورات ایام محرم و صفر
یكی از آداب و رسوم زیبای مردم مشهد در این ایام، پخش نذورات میان عزاداران است بطوریكه از گذشته های دور، مردم مشهد میزبان دسته های عزاداری در منازل خود بودند.
دسته های عزاداری به ویژه از شهرهای اطراف به مدت دو روز و بیشتر در منازل شخصی شهروندان مشهد ساكن می شدند و صاحبخانه خود را موظف به خدمتگذاری به آنان می دانست.
برپایی ایستگاه های صلواتی در مسیر دسته های عزاداری، پهن كردن سفره های نذری و پذیرایی با غذاهایی همچون شله، حلیم و انجام خدمت به هیات های عزاداری در طول مسیر همچون توزیع آب، كمك به ایستگاه های صلواتی از جمله این امور است كه هنوز هم رواج دارد.
* شله مشهدی، نذری خاص شهروندان مشهد
در مشهد الرضا (ع) كه دیار عاشقان رضوی است در ایام سوگواری اهل بیت (ع) به ویژه ماه های محرم و صفر در كنار برپایی مجالس عزاداری و پخش انواع غذاهای نذری مانند دیگچه و شله زرد، غذای مخصوص به نام شله مشهدی توزیع می شود.
شله مشهدی كه امروز بعد از گذشت صدها سال پخت آن با آداب و آیین خاص توسط مردم خطه خراسان انجام می شود، با آموزه های دینی و اعتقادی، معنویت، عزاداری و محرم گره خورده است به گونه ای كه پخت این نذری بخشی از آیین عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع) در مشهد به شمار می رود.
شله نذری، مخصوص مردم مشهد است و در هیچ كدام از شهرهای ایران طبخ نمی شود و هر سال عده بسیار از شهرها و كشورهای مختلف در ایام محرم و صفر به مشهد می آیند تا از نزدیك این سنت آیینی را مشاهده و در تهیه آن نقش ایفا كنند.
در ابتدای پخت این نذری، گوشت، انواع حبوبات، بلغور گندم، برنج، ادویه مخصوص شامل فلفل٬ زنجبیل، زردچوبه٬دارچین٬ هل٬ ریشه جوز هندی٬ میخك و نمك به عنوان اجزای اصلی شله مهیا شده و در دیگ های مسی بزرگ كه می تواند غذای 800 نفر را تامین كند، بار گذاشته می‌شود.
بخشی از گوشتی كه برای دیگ های شله استفاده می شود، گوشت قربانی است كه در جلو هیات های عزاداری ذبح می شود و اغلب در پخت شله از گوشت گوسفند و گاهی گوساله استفاده می كنند.
مدیر كل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با اشاره به سابقه تاریخی آئین ها و سنت های مراسم سوگواری در این استان گفت: با توجه به قدمت تاریخی آئین ها تاكنون 25 آئین و مراسم این ایام در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
حسین زارع صفت افزود: از جمله مراسم ثبت شده می توان به مراسم تعزیه كاشمر، تعزیه خوانی مشهد، تعزیه تركهای شمال خراسان، تعزیه كردهای شمال خراسان، سنگ زنی صدخرو سبزوار، نخل گردانی فدافن كاشمر، نخل گردانی ریاب گناباد و نخل گردانی شهرستان بردسكن اشاره كرد.
وی اظهار كرد: شبیه خوانی و شبیه گردانی روستای سنو، نخل گردانی قصبه شهر گناباد، تشرف زائران پیاده به حرم مطهر حضرت امام رضا (ع)، علم گردانی روستای نظام آباد بردسكن، آئین 28 صفر و عزاداری سالروز شهادت حضرت امام رضا (ع) در مشهد، توزیع نذری ماه های محرم و صفر (شله مشهدی)، پرده خوانی عاشورایی خلیل آباد و نخل بندان و نخل گردانی هفتم محرم در بجستان از دیگر آئین های ثبت شده در فهرست آثار ملی است.
وی گفت: علم گردانی در روستاهای نیشابور، نخل گردانی نوقاب گناباد، شبیه گردانی و شبیه خوانی نوقاب گناباد، نخل برداری و نخل گردانی روستای رهن گناباد، ساخت علم نیشابوری، چادرپوشان حسینیه قنادها، مراسم 'حسن و حسین' بیدخت گناباد، مرثیه خوانی واویلای مند گناباد نیز از آثار ناملموس و معنوی ثبت شده در فهرست آثار ملی می باشد.
7496 / 6053 گزارشگر: آرزو جاودانی ** انتشار دهنده: محمد حسین علی مقدم
مشهد- ایرنا- خراسان رضوی خطه تاریخی و كهن مردمان نیك سرشتی است كه آئین ها، آداب و مراسم متعدد و متنوع در سوگواری سید و سالار شهیدان و ماه های محرم و صفر دارند، آئین ها و مراسمی كه به نوعی زبانزد و خاص این منطقه است.
