علامه طباطبایی فقیهی نواندیش در احیای حكمت اسلامی بود

آیت الله سید محمدحسین طباطبایی مشهور به علامه طباطبایی در 1281 خورشیدی در تبریز چشم به جهان گشود. وی با حمایت سید محمدحسن الهی طباطبایی برادر خویش، قرآن و ادبیات فارسی را در مكتب خانه آموخت و پس از آن مدرسه طالبیه تبریز را برای ادامه تحصیل برگزید و به تعبیر خود «دروس متن در غیر فلسفه و عرفان» را به پایان رساند.

این عالم سپس به همراه برادر خویش راهی نجف اشرف شد و به یادگیری علوم مختلف روزگار همت گماشت و در مدت 10 سال اقامت در این شهر علومی همچون ریاضی، فقه و اصول، معارف الهیه، اخلاق و فقه الحدیث را فرا گرفت و از محضر عالمانی چون «سید ابوالقاسم موسوی خوانساری، محمد حسین نائینی، محمدحسین غروی اصفهانی و سیدعلی قاضی طباطبایی» بهره مند شد.

علامه طباطبایی پس از آن به كشور بازگشت و در كنار فعالیت در زمینه كشاورزی به علم آموزی پرداخت. او در این دوره به نگارش اثر گرانبهای «تفسیرالمیزان» به زبان عربی در 20 جلد همت گماشت. در این اثر علاوه ‌بر تفسیر آیات و بحث‌های لغوی، در بخش‌هایی جداگانه بر پایه آیه های قرآنی به مباحث روایی، تاریخی، كلامی، فلسفی و اجتماعی پرداخته شده است.

این فیلسوف پس از مدتی رهسپار قم شد و با حضور در حوزه علمیه آن شهر دریافت كه برای فهم بهتر معارف الهی و پاسخ گویی به شبهه های موجود در جامعه احیای علم فلسفه ضروری است، بنابراین به این امر اقدام كرد و كوشید تا مسلمان، اسلام را از منابع اصیل این دین الهی بشناسد و بتواند از معارف اسلامی دفاع كند.

علامه طباطبایی در این سال ها شاگردان برجسته ای تربیت كرد و آثار گرانبهایی همچون «رساله در توحید، رساله در افعال الله، رساله در اسماء الله، رساله النبوة و الامامه، الانسان قبل الدنیا، الانسان فی الدنیا، الانسان بعد الدنیا و رسالة الولایه» به زبان عربی و كتاب هایی از جمله «اسلام و انسان معاصر، وحی یا شعور مرموز، بدایة الحكمة، نهایة الحكمة، حكومت در اسلام و سنن النبی، علی و فلسفه الهی، قرآن در اسلام، شیعه در اسلام و رساله در حكومت اسلامی» را به زبان فارسی به یادگار گذاشت.

علامه سید محمدحسین طباطبایی سرانجام پس از عمری پژوهش و خدمت به علم فلسفه و حكمت در 24 آبان 1360 خورشیدی در تبریز چشم از جهان فروبست.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت آیت الله علامه محمدحسین طباطبایی با حجت الاسلام «محمدحسین مختاری» رییس پژوهشگاه مطالعات تقریبی و مدرس فلسفه و كلام دانشگاه تهران به گفت و گو پرداخت.

حجت الاسلام مختاری با اشاره به گستردگی دانش علامه طباطبایی از وی به عنوان یك فیلسوف برجسته یاد كرد و گفت: كمتر پیش می آید عالمی در حوزه های علمیه در این سطح از دانش در زمینه های مختلف مهارت داشته باشد. وی در فقه تسلط داشت و صاحب نظر بود و در علم اصول نیز نقطه نظرهایی نو ارایه كرد. او همچنین به عنوان فقیهی نو اندیش شناخته می شود كه با تكیه بر آرا و نظریه های جدید توانست راه های بسیار مفیدی را برای حل مسایل فقهی در نظر بگیرد.

رییس پژوهشگاه مطالعات تقریبی با بیان علاقه مندی های این عالم به مباحث فلسفی، اظهار داشت: علامه طباطبایی از ابتدای تحصیل حوزوی خویش به مطالعه مباحث علوم عقلی علاقه فراوانی نشان داد و در مدت اقامت در نجف اشرف و پس از بازگشت به تبریز نیز به مطالعه در این زمینه پرداخت و در این مسیر سلسله نوشته هایی را در حوزه فلسفه و كلام به یادگار گذاشت. وی پس از مهاجرت خویش از تبریز به قم كلاس های درس و بحث را برای طلبه ها و اهل فضل برپا كرد و با این اقدام علاوه بر تقویت بنیه علوم عقلانی حوزه علمیه این شهر در سطح گسترده، سبب ترغیب طلبه ها در فراگیری زمینه های فلسفی و كلامی شد. مباحث مطرح شده در آن دوره، اكنون یكی از ضرورت ها و بایسته های سلسله مطالعه های اهل حوزه به شمار می رود.

وی در ادامه افزود: علامه طباطبایی همچنین با درك و شناخت درست از روزگار خویش به شاگردانش آموخت كه به تسلط كافی در پاسخ به شبهه ها دست یابند. آیت الله شهید مرتضی مطهری از جمله افرادی است كه در جمع آن فاضلان پرورش یافت و تا اندازه زیادی در تقویت بنیه علمی جامعه به ویژه نسل جوان، دانشگاه ها و مركزهای علمی تاثیر گذاشت و در پاسخ به شبهه ها و رفع ابهام ها در سطح های مختلف نقش مهمی ایفا كرد. آیت عظام عبدالله جوادی آملی و محمد مفتح نیز از دیگر شاگردان برجسته وی به شمار می روند كه در بحث های فلسفی این فیلسوف بزرگ حضور می یافتند.

حجت الاسلام مختاری نوشته ها و تالیف های ارزشمند به یادگار مانده از علامه طباطبایی را در نوع خود بی نظیر عنوان كرد و یادآور شد: این عالم برجسته تلاش داشت فلسفه را به زبان ساده مطرح كند و در راستای دستیابی به این هدف دو كتاب «بدایه الحكمه» و «نهایه الحكمه» را برای روشن شدن افكار حوزویان و یادگیری آسان برای اهل دانش نوشت. وی همچنین با این كار می خواست علاقه و تشنگی خاصی را در میان حوزه ها ایجاد كند تا به فلسفه گرایش بیشتری داشته باشند. این كتاب در سال های بعد به كتاب درسی طلبه ها تبدیل شد و در حقیقت وی با نگارش این دو اثر در میان اهل حوزه به فلسفه معنا بخشید و رغبت فراوانی را برای فراگیری این علم در حوزه ها ایجاد كرد. او در این كتاب ها بحث های سنگین و پیچیده فلسفه را به زبان ساده، بر پایه نگاه نوین و با ظرافت خاصی بیان كرده است كه اكنون نیز از كتاب های درسی معمول و متعارف در حوزه های علمیه و رشته های دانشگاهی فلسفه شناخته می شود.

رییس پژوهشگاه مطالعات تقریبی بیان داشت: «اصول فلسفه و روش رئالیسم» دیگر اثر علامه طباطبایی است كه در آشنایی حوزویان و دانشگاهیان با فلسفه اسلامی بسیار موثر بود و به رفع ابهام ها و شبهه های زیادی كه در اثر وجود جریان هایی همچون تفكر ماركسیستی در آن دوره به وجود آمده بود، كمك كرد. شهید مطهری هم به دلیل اینكه در حوزه فلسفه صاحب نظر بود و دانشگاهیان و شبهه های آنان را از نزدیك درك و لمس می كرد، حاشیه ای بر این كتاب نگاشت و در آن بحث هایی را كه در حل مشكلات و پاسخ به سوال های نسل جوان آن روزگار تاثیر داشت به صورت نقطه نظرهای ارزنده و عمیق مطرح كرد.

این استاد فلسفه و كلام با بیان اینكه علامه طباطبایی با نگاه فلسفی خویش به مباحث علمی در دانش الفاظ، نقدهایی جدی بر بنیان گذاران اصول داشت، تصریح كرد: علم اصول تا میزان زیادی به مباحث عقلی و علوم فلسفی ارتباط دارد و این متفكر مسلمان نیز به دلیل تخصصی كه در علوم عقلانی داشت، به این كار اقدام كرد. به طور معمول فیلسوفان هنگامی كه وارد علم اصول می شوند با یك نگاه عمیق تر و ظرافت دقت به این بحث ورود پیدا می كنند بنابراین وی با این دیدگاه نقدهای مهمی به اثرهای «ملا محمدكاظم خراسانی» صاحب كفایة الاصول بیان كرد و در این راستا حاشیه ای بر كفایة الاصول به چاپ رساند. این كتاب اكنون نیز در دسترس علاقه مندان قرار دارد.

وی با اشاره به تخصص و بهره گیری علامه طباطبایی از علم تفسیر، اظهار داشت: این دانشمند در دانش تفسیر به طور كم سابقه ای از روش متن به متن و آیه به آیه استفاده می كرد و در حالی كه از مباحث نقلی و روایی فاصله نمی گرفت، در استنباط های خود از آیه ها و حدیث های پیامبر بزرگوار اسلام(ص) و ائمه معصوم(ع) نیز بهره می برد و با نگاه فلسفی و عقلانی به حل بسیاری از شبهه ها در زمینه تفسیر پرداخت و هم زمان از دانش فلسفه نیز در بخشی از مقاله هایی كه به تناسب به موضوع های قرآنی اشاره داشت، یاری می جست. در حقیقت وی در تشریح و بیان بخشی از لایه های زیرین معنایی آیه های قرآن بسیار موفق عمل كرده و در كنار آن با بیانی ساده، با استفاده از اندیشه و تفكر آن روزگار و با در نظر داشتن شبهه های موجود به تفسیر قرآن پرداخته است. این فقیه پیش از نگارش تفسیرهای خویش تمام تفسیرهای عالمان برجسته پیشین را مطالعه كرد و با در نظر داشتن كلمه های به كار رفته به وسیله مفسران پیشین و با ظرافت و لطافت به عمق سوره های قرآن پرداخت و در كتاب ارزشمند خویش با عنوان «تفسیرالمیزان» از بسیاری مفاهیم مبهم پرده برداشت. بخش اخلاق و مباحث علوم اجتماعی نیز از نگاه عمیق فلسفی و قرآنی ایشان تاثیر گرفته است.

حجت الاسلام مختاری با اشاره به مكاتبه های بسیاری از فلاسفه غرب با علامه طباطبایی، توضیح داد: عالمان فلسفه از كشورهای دیگر به ویژه آن بخشی از غرب كه با فلسفه اسلامی آشنایی داشتند، درباره موارد زیادی با پرسش روبرو می شدند و از راه های مختلف با وی ارتباط برقرار می كردند. این فیلسوف بزرگ جهان اسلام به بسیاری از پرسش های علمی بزرگان دانشگاه های اروپا و آمریكا پاسخ داد و در سال های پایانی زندگی خویش به دلیل اینكه از قدرت جسمانی كافی برخوردار نبود، در برخی موارد آنان را به شاگردان خویش مانند آیت الله جوادی آملی و دیگر عالمانی كه با مباحث فلسفی علامه آشنایی داشتند، ارجاع می داد. علامه محمدتقی جعفری و دیگر شاگردان علامه طباطبایی نیز در سفرهای خود به كشورهای مختلف به نوعی بیانگر اندیشه های این دانشمند برجسته به دنیای علم و فلسفه بوده اند.

رییس پژوهشگاه مطالعات تقریبی در پایان گفت: علامه طباطبایی كه در زمینه هایی همچون اسلام شناسی آثار ارزنده ای را به یادگار گذاشته است، برای پاسخ گویی به برخی پرسش های نسل جوان، سیره زندگی پیامبر(ص) را بررسی كرد تا اینگونه خدمتی شایسته به مردم جامعه ایران انجام دهد. آثار گرانبها و ارزشمند این فقیه والامقام همچنان در بسیاری از نشست های علمی بررسی می شود و نكته ها و گفته هایی ارزشمندی را برای علاقه مندان به علم فلسفه، كلام، تفسیر و اخلاق دربردارد.
خبرنگار: مرضیه دهقانی**انتشاردهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9165**2002**9131
*ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقاله های اندیشكده ها - پژوهشكده ها - دانشكده ها - مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران وجهان*
Irnaarticle@