مجمع تشخیص مصلحت نظام؛ نهادی مهم و راهبردی در برهه های حساس

مجمع تشخیص مصلحت نظام از نهادهای اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود كه مسوولیت حل اختلاف میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان را به عنوان بر عهده دارد. برپایه قانون اساسی جمهوری اسلامی، روند تصویب قانون در كشور به این صورت است كه پس از تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی، این مصوبه ها باید به تایید شورای نگهبان برسد تا در صورت نبود مغایرت با شرع و قانون اساسی، رسمیت پیدا كند و اگر از طرف این شورا تایید نشد به مجلس شورای اسلامی ارایه و اصلاحات لازم در آن اعمال شود. اما در برخی از مسایل، این نهاد به علت ضرورتی كه در اجرای قانون مصوب احساس می‌كند، بر موضع خود مبنی بر تایید لایحه پافشاری می ‌ورزد. همانگونه كه این موضوع در سال های نخست پیروزی انقلاب اسلامی، گاهی اتفاق می افتاد و طرح های برگشتی از شورای نگهبان با اصرار مجلس برای تصویب آن رو برو می‌شد؛ بنابراین آیات عظام سید علی خامنه ای رییس جمهوری وقت، اكبر هاشمی رفسنجانی رییس مجلس شورای اسلامی، سید عبدالكریم موسوی اردبیلی رییس دیوان عالی كشور و ... در نامه ‌ای به امام خمینی(ره) خواستار تعیین مرجعی برای حل عملی مسایل و تشخیص ضرورت و مصلحت شدند.

بنیانگذار انقلاب نیز در جوابیه خود در 17 بهمن 1366 خورشیدی دستور تشكیل مجمع تشخیص مصلحت نظام را صادر كردند. در بخشی از پیام ایشان آمده است: «آقایان توجه داشته باشند كه مصلحت نظام از امور مهمه ای است كه گاهی غفلت از آن موجب شكست اسلام عزیز می‌گردد. امروز جهان اسلام، نظام جمهوری اسلامی ایران را تابلوی تمام نمای حل معضلات خویش می‌داند.» بنابراین مجمع مصلحت نظام پس از اصلاح قانون اساسی در 1368 خورشیدی در این قانون نیز گنجانده شد.

مجمع تشخیص مصلحت نظام از اجزای مختلفی تشكیل شده است كه 6 بخش رییس، دبیر، شورا، كمیسیون های دایمی، دبیرخانه، مركز تحقیقات استراتژیك را شامل می شود. افزون بر آن، معاونت های هماهنگ كننده، اطلاع رسانی و امور بین الملل، امور حقوق و كمیسیون ها، امور قوا و شوراها، حفاظت و بازرسی و معاونت اجرایی از دیگر اركان تشكیل دهنده این نهاد به شمار می رود. تعداد اعضای این مجمع 44 تن ثابت و یك عضو مهمان متناسب با موضوع جلسه است كه اعضای ثابت هر پنج سال یك بار با حكم مقام معظم رهبری انتخاب می‌شوند. لازم به یادآوری است كه آیت الله هاشمی رفسنجانی از 1368 خورشیدی تا آخرین روز حیات، ریاست این مجمع را بر عهده داشت.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز تشكیل مجمع تشخیص مصلحت نظام با «سیدمحسن میرحسینی» استاد و عضو هیات علمی دانشكده علوم سیاسی دانشگاه یزد و كارشناس مسایل سیاسی به گفت وگو پرداخت.

- متن گفت وگوی ایرنا را در ادامه می خوانیم:
** ایرنا: مجمع تشخیص مصلحت نظام با هدف ها و اولویت هایی پا به عرصه وجود گذاشت؛ به نظر شما مهمترین هدف ها و اولویت های این مجمع چیست؟
*** میرحسینی: وظیفه های مجمع را می توان به سه دسته وظیفه های مستقل، مشورتی و نظارتی تقسیم كرد، در بخش نخست، تشخیص مصلحت میان نظرهای مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان (برپایه اصل 112 قانون اساسی) و تهیه و پیشنهاد پیش‌نویس سیاست‌های كلی نظام بر عهده این نهاد است. در دسته دوم، ارایه مشاوره به رهبری در موضوع هایی كه ایشان در اجرای اصل 112 قانون اساسی به مجمع ارجاع می‌كنند و نیز تشكیل شورای سه نفره در صورت درگذشت، استعفا و عزل مقام رهبری برای رسیدگی به وظیفه های در اختیار ایشان را این مجمع برعهده دارد و دسته سوم نظارت برحسن اجرای سیاست های كلی نظام كه از طرف رهبری به مجمع تفویض شده و موضوع اصل ١١٠ قانون اساسی محسوب می شود، از مهمترین اهداف مجمع تشخیص مصلحت به شمار می رود. بنابراین در یك جمع بندی می توان وظیفه های این نهاد را تشخیص مصلحت، ارایه مشورت به رهبری و حل معضلات نظام دانست. آنچه در این میان می تواند مهم باشد، تغییر اولویت ها به واسطه شرایط زمانی كشور محسوب می شود.

** ایرنا: مجمع تشخیص مصلحت در نظام جمهوری اسلامی ایران از چه جایگاهی برخوردار است؟
*** میرحسینی: اهمیت مسایل مهم جامعه، خواست مسوولان رده بالای كشور و ضرورت حفظ حكومت اسلامی از دیدگاه امام راحل در زمان تلاقی اجرای حكم های اولیه با مصالح نظام، شرایط حساس و دشوار جنگ با عراق و تمركز امام خمینی(ره) و مسوولان اجرایی بر اداره مطلوب جنگ و كشور سبب شد تا معمار بزرگ انقلاب فرمان تاسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام را صادر كنند كه این امر جایگاه حساس مجمع تشخیص مصلحت را به ویژه در دوره اولیه تاسیس نشان می دهد. جایگاه مجمع در 20 سال گذشته تا میزان زیادی متاثر از شخصیت آیت الله هاشمی رفسنجانی بوده است، چون ایشان از معدود افرادی بود كه هرجا مقامی را بر عهده می گرفت، آن جایگاه برجسته و قدرتمند می شد و این امر بایستی در شخصیت رییس آینده مجمع نیز وجود داشته باشد تا این نهاد بتواند ثمره هایی ارزشمندی برای كشور به ارمغان بیاورد.

** ایرنا: تفكر و اندیشه ایجاد این نهاد از كجا نشات گرفت؟ آیا این الگوبرداری از نظام سیاسی خاصی در جهان بود یا اینكه به طور ابتكاری صورت پذیرفت؟
*** میرحسینی: مجمع تشخیص مصلحت نظام از نهادهای حكومتی خاص جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود و پیشینه ای به مفهوم جامع در دیگر نظام های حقوقی ندارد، به گونه ای كه حتی در قانون اساسی 1358 خورشیدی نیز به این موضوع اشاره نشده است. بنابراین خاستگاه اندیشه آن، واقعیت های عینی جامعه به شمار می رود و ضرورت وجود نهادی برای رفع مشكلات از ابتكار بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بود كه نمی توان معادلی برای آن در دیگر نظام های حقوقی مشهور جهان یافت.

** ایرنا: در ابتدای انقلاب اسلامی تا 1366 خورشیدی چنین نهادی وجود نداشت. چه مواردی ضرورت شكل گیری مجمع را برجسته كرد؟
*** میرحسینی: هر انقلابی كه به وقوع می پیوندد با توجه به فروپاشی نهادهای حكومتی پیشین و تاسیس نهادهای تازه، بخش های نوین، مدت ها مورد آزمون و خطا قرار می گیرند تا در نهایت به عنوان یك نهاد تثبیت شوند. انقلاب اسلامی نیز از این امر مستثنی نبود. از ابتدای پیروزی انقلاب تا 1366 خورشیدی مشكل های بی شماری مانند بحث قانون اراضی شهری و قانون كار میان مجلس و شورای نگهبان بروز پیدا كرد كه نتیجه برداشت های متفاوت فقهی شورای نگهبان و ضرورت های عینی جامعه بود و راه حل های مقطعی نیز برای از میان بردن آنها كارساز نشد این موضوع ها ضرورت شكل گیری نهادی نظارتی همچون مجمع تشخیص مصلحت را بیش از بیش برجسته كرد.

** ایرنا: با توجه به پیشینه حدود سه دهه ای مجمع، چه مسایل مهمی در این مدت با ورود این نهاد حل شده و سامان یافته است؟
*** میرحسینی: در طول 20 سال فعالیت آیت الله هاشمی رفسنجانی موضوع های مهمی در دستور كار مجمع قرار گرفت كه تصویب سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری خورشیدی از بارزترین اقدام های آن به شمار می رود. از مهمترین كارهای دیگر مجمع می توان به سیاست گذاری پنج برنامه توسعه اقتصادی كشور، سیاست‌گذاری سیاست پولی و ثبات مدیریت بانك مركزی، سیاست های اصل 44 و اقتصاد مقاومتی، قانون كار، قانون مبارزه با مواد مخدر، قانون رفع برخی از مانع های تولید و سرمایه‌گذاری صنعتی اشاره كرد و گره گشایی از طرح ها و لایحه های اختلافی میان مجلس و شورای نگهبان نیز از جمله فعالیت های مجمع به شمار می رود. با توجه به سخنان «محسن رضایی» دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی طرح صرفه‌جویی ملی و سیاست‌های كلی آن را كه مربوط به صرفه‌جویی به ویژه در حوزه انرژی بوده است، مدنظر داشت كه در جهت از میان بردن یكی از معضل های بنیادی كشور است.

** ایرنا: مجمع تشخیص مصلحت نظام تا چه اندازه تحت‌ تأثیر نگاه آیت الله هاشمی رفسنجانی به عنوان تنها و نخستین رییس خود بوده است؟
*** میرحسینی: مجمع تشخیص مصلحت نظام به شدت تحت ‌تاثیر شخصیت آیت الله هاشمی رفسنجانی بود و در حقیقت نمی توان این 2 را از هم متمایز كرد. با بررسی پیشینه فعالیت های این نهاد می توان به این نكته پی برد كه مجمع تشخیص مصلحت همواره در مناسبات و مجادله های سیاسی موضع اعتدال را در پیش گرفت. مشی آیت الله هاشمی رفسنجانی در مجمع، ترجیح منافع عمومی بر منافع گروهی بود و این مهم در ساختار مجمع به تدریج به صورت نهادینه در آمد. در مجموع می توان گفت مجمع تشخیص مصلحت نظام راه تعدیل و مدیریت برخوردها را سپری كرده و از آن پیروزمندانه بیرون آمده است.

در جایی از قول آیت الله هاشمی خواندم كه «دلیل تشكیل مجمع تشخیص مصلحت نظام این موضوع بود كه ریل انقلاب اسلامی به سوی آرمان گرایی متوهمانه منحرف نشود». او در توضیح این جمله خود گفت: «آرمانگرایی محض و خالی از واقع گرایی ممكن است هر بلایی را بر سر كشور بیاورد، هیچگاه در تاریخ اسلام پیروزی و پیشرفتی حاصل نشده جزء با اعتدال و واقع گرایی اسلامی و از افراطی گری نیز هیچگاه خیر و بركتی حاصل نشده و نخواهد شد». بنابراین، بر پایه سخنان وی در 1392 خورشیدی می توان دریافت منش و اندیشه اعتدال گرای آیت الله هاشمی رفسنجانی در ساختار و عملكرد مجمع تاثیر زیادی داشته است.

**ایرنا: پس از درگذشت رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام، عملكرد این نهاد را چطور ارزیابی می كنید؟
***میر حسینی: حضور میلیونی مردم در مراسم بدرقه رییس فقید این مجمع نشان از اوج محبوبیت او داشت كه این امر علاوه بر مشكل شدن انتخاب جایگزین وی، مسوولیت های رییس آینده مجمع را دو چندان می سازد زیرا تجربه آیت الله هاشمی رفسنجانی كه از روزهای نخست پیروزی انقلاب اسلامی همراه و همگام امام راحل و سپس در كنار آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری بود، به طور قطع انتظارهای جامعه را از كار این نهاد در دوران پس از آیت الله هاشمی رفسنجانی بسیار دشوار خواهد ساخت. توقع مردم از رییس بعدی مجمع ادامه مشی تعادل رییس فقید آن در مسیر سازندگی كشور به دور از جناح بندی های سیاسی و چشم دوختن به افق منافع ملی برای دستیابی به ایرانی آباد، مستقل و معتدل خواهد بود و تنها ادامه راه آیت الله هاشمی رفسنجانی در مجمع راه دیگری در پیش روی رییس آینده مجمع نیست.

* گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: سیده مریم سیدان**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9368**2002**9131
*ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقاله های اندیشكده- پژوهشكده ها- دانشكده ها- مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران و جهان*