حكمت متعالیه ملاصدرا؛ نماد عقل گرایی و دیانت

محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی مشهور به صدر المتالهین و ملاصدرا نهم جمادی الاولی 980 هجری قمری در شیراز دیده به جهان گشود. ملاصدرا تحصیلات ابتدایی را در شیراز گذراند و برای ادامه تحصیل به اصفهان و سپس قزوین رفت و در آنجا از محضر استادانی چون شیخ بهایی، میرفندرسكی و میرداماد بهره جست.

صدرالمتالهین از هوش و استعداد بی نظیری برخوردار بود و در مدت كوتاهی ادبیات فارسی، عربی و هنر خط نویسی را فراگرفت و علاقه فراوانی به فلسفه و عرفان داشت. این اندیشمند بزرگ در فلسفه اشراق، مكتب مشاء، كلام، عرفان و تفسیر قرآن، صاحب رای و اندیشه بود و آثار فلسفی دانشمندان بنامی چون «سقراط، افلاطون، ارسطو، ابن سینا و خواجه نصرالدین طوسی» را نقد و بررسی كرد. فلاسفه بسیاری بوده اند كه اندیشه های بدیع و بزرگی داشته اند اما نتوانستند كه نظام فلسفی ایجاد كنند زیرا از قدرت جذب دیگر مكتب های فكری زمان خود برخوردار نبودند اما ملاصدرا توانایی این مهم را به خوبی داشت و با بنیان نهادن اصالت وجود به مسایل فلسفی گوناگون پاسخ داد.

وی حكمت متعالیه را پایه گذاری كرد؛ حكمتی نوگرا كه امكان پاسخ گویی به موضوع های بسیار پیچیده فلسفی را فراهم ساخت. او عقل و دین را حقیقت واحدی می پنداشت و اعتقاد داشت كه یافته های عقلانی با دین سازگار است. در این میان بعضی از فقیهان به مخالفت با افكار و اندیشه های او پرداختند، به همین دلیل این فیلسوف مدتی به عبادت و ریاضت مشغول شد و توانست به مرحله كشف و شهود غیب برسد. ملاصدرا با تلاش های فراوان موفق شد مكتب فلسفی خود را كامل سازد و كتاب اسفار اربعه را از خویش به یادگار بگذارد.

«الحكمه العرشیه، الحكمه المتعالیه فی الاسفار العظیمه الاربعه، اللمعه المشرقیه فی الفنون المنطقیه، المبدا و المعاد، المشاعر، المظاهر الالهیه فی الاسفار علوم الكاملیه، متشابهات القرآن و ...» از جمله نوشته ها و اثرهای ارزشمند وی به شمار می رود.

سرانجام ملاصدرا دانشمند فرزانه ایران و جهان اسلام پس از عمری تلاش برای اعتلای علم و دانش بشری در شهر بصره درگذشت و اكنون آثار غنی و پربار او پس از گذشت سده ها، راهگشای دانش پژوهان فلسفه و حكمت است.

روز بزرگداشت ملاصدرا عارف و فیلسوف بزرگ بهانه ای شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «سیدجواد میری» عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و كارشناس فلسفه علم و مطالعات ادیان به گفت وگو بپردازد.

سیدجواد میری با اشاره به اهمیت و جایگاه ملاصدرا در تاریخ اندیشه ایران و جهان اسلام، گفت: این اندیشمند توانست جریان های اصلی اندیشه اسلامی را در قالب حكمت متعالیه عرضه كند و با گذشت حدود چهار سده از زندگی او، هنوز اندیشه های فلسفی وی نسبت به گسترش اندیشه های دیگر فیلسوفان غربی كمتر شناخته شده است و این را می توان به دلیل حاشیه نویسی های زیاد بر آرای ملاصدرا و غفلت از نگاه منتقدانه و عقلانی به اندیشه های این فیلسوف دانست. همگان ملاصدرا را به دلیل آنكه مسایلی مهم همچون اصالت وجود، تشكیك وجود، وحدت و كثرت و ... مطرح كرد، بزرگترین فیلسوف جهان اسلام می دانند. از این رو توجه به آراء صدرالمتالهین به ویژه تطبیق آن با آراء فیلسوفان برجسته غربی اهمیت زیادی دارد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به همزمانی زندگی ملاصدرا با «رنه دكارت» فیلسوف بزرگ فرانسوی اظهار داشت:‌ جایگاه دكارت در فلسفه غرب بسیار مهم و ویژه بود و افرادی كه بخواهند درباره تاریخ فلسفه در غرب سخن بگویند می دانند كه دكارت توانست عقلانیت جدید را در حوزه تفكر و اندیشه وارد كند. در فلسفه غرب، دكارت به واسطه ایجاد دگرگونی بزرگ در چگونگی نگرش به انسان، جهان و خدا و در واقع تأسیس فلسفه جدید، همواره به عنوان یكی از فیلسوفان بزرگ غرب مورد بحث و تحقیق است. میان زمان زندگی دكارت و ملاصدرا تا حدودی نزدیكی هم وجود دارد و در عین حال هر دو ضمن دارا بودن یك مكتب فلسفی در تلفیق اندیشه‌های گذشتگان و ایجاد یك نظام فكری جدید موفقیت های مهمی را بدست آورده‌اند.

این كارشناس فلسفه با اشاره به اینكه میان تفكرهای این 2 اندیشمند وجه تمایزها و شباهت های بسیاری وجود دارد، تصریح كرد: موارد بسیاری میان آرای ملاصدرا و دكارت وجود دارد كه می توان آنها را با هم مقایسه كرد. موضوع «قاعده امكان اشرف» از نگاه ملاصدرا و «اصل تكافو علی» از دید دكارت مهمترین موضوع مقایسه ای میان آنها به شمار می رود كه این موضوع در فلسفه این فیلسوفان نقش مهمی دارد. اثبات و تبیین نظریه حركت جوهری از مهم ترین آرای ابتكاری ملاصدرا به شماره می رود، ابن سینا مانند ارسطو تغییر در جواهر را آنی و از نوع حركت می دانست. بنابراین فلاسفه مشاء تغییر و تحول را در ماده و صورت شی نمی پذیرفتند، بلكه تنها به حركت در برخی اعراض قایل بودند. از نظر ملاصدرا حقیقت وجود دارای 2 مرتبه وجود ثابت و وجود سیال است. در باب حقیقت نفس نگاه ملاصدرا با حكمای پیشین تفاوت دارد كه منشأ اصلی این تفاوت را نیز باید در حركت جوهری جستجو كرد. بر پایه مبنای ملاصدرا، ارتباط میان صورت عقلی و نفس، ارتباط حال و محل نیست؛ بلكه نفس نسبت به صور عقلی اضافه اشراقی دارد.

میری با بیان اینكه ملاصدرا دیدگاه ویژه ای نسبت به سیاست داشت بیان كرد:‌ توجه این اندیشمند به جایگاه سیاست از نگاه بسیاری پنهان مانده است و بر خلاف تصور عده ای از صوفیان، فلسفه‌ و عرفان‌ او در مقام‌ جداكردن‌ غیب‌ و شهادت، عقل،‌ دنیا و آخرت، دین‌ و سیاست‌ نیست‌. مبدا سیاست؛ ادراك و تفكر عقلی است كه حاكم و ریـیس جامعه با در نظر گرفتن واقعیت ها و اطلاعات برای تاثیر گذاری و نتیجه گیری مطلوب خودش تعیین و اجرا مـی كند و چـون حاكم جامعه اسلامی باید مسلمان و مقید به اجرای قوانین اسلامی باشد، پس سیاست او برای اداره جامعه، از اصـول عـملی عـلوم عقلی است. ملاصدرا و فلسفه در جهان اسلام با محوریت ایران ادامه پیدا می كند و امروز در فضایی قرار گرفته ایم كه سخن از نوصدرایی وجود دارد كه در كنار سنت نوصدرایی، نوفارابی و سنت فلسفه غرب در ایران می توانیم به بررسی این مهم بپردازیم. مساله اصلی در بحث ظرفیت حكمت سیاسی متعالی در تمدن ‌سازی نوین اسلامی همان ظرفیت، ضرورت و زمینه سازی متعالی حكمت به شمار می رود؛ به ویژه حكمت اسلامی كه حكمت توحیدی محسوب می شود، حكمت صدرایی كه تا دوران علامه جعفری و علامه جوادی آملی را در برمی‌گیرد و تداوم دارد و هم‌چنان زنده است.

وی در پایان ارتقای جایگاه نفس را در معارف فلسفی بسیار تاثیرگذار دانست و گفت: صدرالمتالهین از یك طرف جایگاه علم نفس را در معارف فلسفی ارتقاء بخشید زیرا آن را در بخشی مستقل از حكمت، تجمیع و توسعه می دانست و از طرفی دیگر با نوآوری‌های بدیع خود به بسیاری از معضل های به جامانده از گذشتگان در این حوزه پاسخ گفت. در این میان نظریه حركت جوهری با اصولی چون حدوث جسمانی و بقای روحانی نفس، نقش اساسی و منحصر به فردی در شكل‌گیری نفس‌شناسی صدرایی دارد؛ چنان‌كه توانست علم نفس را در بسیاری از مسایل از بُهت علمی به جامانده از گذشتگان رهایی بخشد.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مریم همتی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9117**2002**9131