به گزارش ایرنا بخش نسخ خطی و چاپ سنگی این مجموعه كم نظیر به 163 نسخه خطی، 362 كتاب چاپ سنگی و 212 كتاب چاپ سربی به زبان های فارسی، عربی و تركی مجهز بوده و 125 كتاب چاپ سربی این مجموعه نیز به زبان های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی و ارمنی در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.
منابع این بخش در موضوعات فقه، فلسفه، كلام، عرفان، تاریخ، ادعیه، ادبیات، طب، نجوم، ریاضی و به ویژه آثاری از فولكلور منطقه و از نویسندگان بنام كشوری و بومی نگهداری می شود.
نسخه های خطی یادآور هنر، ابتكار، دانش، بینش، صنعت، پشتكار، تعقل، تدبر و صبوری ایرانی است كه با صرف دقت و حوصله شب های طولانی را در زیر نور ضعیف چراغ پیه سوز صبح می كردند؛ آنان كتابت و صحافی نسخه های خطی را با چنان ظرافتی انجام می دادند تا خطوط و سطور آنها علاوه بر یكنواختی در رنگ پردازی و اندازه، از زیبایی خیره كننده ای نیز برخوردار شود.
علی صفری آق قلعه در كتاب 'نسخه شناخت' تعریف دقیقی از نسخه های خطی بدین گونه ارائه كرده است:' نسخه خطی عبارت است از هر دست نوشته كه دارای ساختار ظاهری كتاب باشد، در مورد زمان نگارش و كتابت نسخه ها هیچ محدوده ای وجود ندارد چنانكه بسیاری از آثار پدید آمده در اواخر دوره قاجار امروزه برای ما حكم نسخه خطی را دارد؛ حتی دست نویس ها و آثار جدیدتر نیز همین حكم را دارد.'
یك پژوهشگر تاریخ با اشاره به اینكه یكی از ذخایر گران بهای این مرز و بوم كه حاوی مطالب دست اول بوده نسخه های خطی است، بیان كرد: پس از جنگ های صلیبی وقتی كلیسا متوجه شد نمی توان با جنگ بر مسلمان ها غلبه پیدا كرد، كتاب های خطی را غارت و همچنین شتر شتر آنها را از مسلمانان خریداری كرد.
طاهر شفیع پور با اشاره به اینكه بسیاری از منابع ارزنده مورد نیاز برای محققان ایرانی هم اینك در كشورهای اروپایی نگهداری می شود، افزود: در صورت نبود توجه كافی در صیانت از این منابع، چه بسا پژوهشگران ما برای تحقیق درباره نسخ خطی چون اشعار مثنوی معنوی مولوی به مراكز خارج از كشور مراجعه نمایند.
وی با بیان اینكه ارزش نسخ خطی به قدمت، موضوع، نقش و نگار، خوشنویسی و همچنین به امضا آخر صفحه یا اول آن بستگی دارد، اضافه كرد: این نسخه ها نماد ملیت و هویت ایرانی بوده و به دلیل انحصاری بودن از اهمیت خاصی در تحقیق برخوردار است و منبع دست اول پژوهشگران محسوب می شود.
یك محقق اسناد تاریخی نیز گفت: مطالعه و استفاده از نسخه های خطی نشان می دهد به چه علت داشته های ما جای خود را به كمبود های ما داده است.
خلیل مستوفی با اشاره به اینكه می توان آثار شخصیت های منطقه را با استفاده از نسخه های خطی شناسایی كرد، افزود: بررسی این منابع ظرفیت ها و هویت تاریخی منطقه را به خوبی به ما نشان داده و به عنوان منابع جامع به صورت كامل ما را با ماهیت و اصالت مطالب و موضوع ها آشنا می كند.
وی با بیان اینكه مطالعه نسخ خطی ما را با انواع مختلف خطوط آشنا می كند، ادامه داد: ظاهرا در گذشته 6 كاتب در ارومیه وجود داشته است كه از آن میان می توان به 'عبدالجبار' و 'میر شفیع' اشاره كرد.
به گفته مستوفی از دوره های صفوی و تیموری اسناد و نسخه های خطی زیادی هنوز در دست مردم است كه با فرهنگ سازی در زمینه اهمیت و كاربرد نسخه های خطی می توان صاحبان آنها را به اهدای این نسخ به كتابخانه های عمومی تشویق كرد.
یك پژوهشگر تاریخ دیگر نیز با اشاره به اینكه از حدود یكهزار سال پیش انتقال علم و فكر غالبا با استفاده از نسخه های خطی، چاپ سنگی و سربی انجام می شده است، بیان كرد: نسخه های خطی تراوش ذهن پویای نویسنده ها بوده و در دنیای اسلام بیشتر این نسخه ها به زبان های عربی، تركی و فارسی به نگارش درآمده است.
توحید ملك زاده دیلمقانی افزود: كتابخانه مركزی ارومیه و مدرسه نمازی خوی جزو منابع مهم استان در این زمینه است و منابع ارزشمندی را در اختیار محققان قرار می دهد.
وی با تاكید بر اهمیت فرهنگ سازی درباره نسخه های خطی در قالب سمینارهای آگاه سازی ادامه داد: مسئولان باید مردم را متقاعد كنند تا اسناد و نسخه های خطی در دسترس خود را به كتابخانه های عمومی جهت استفاده پژوهشگران تحویل دهند.
مولف كتاب ' زندگینامه، آثار، خدمات اجتماعی و فرهنگی محمد تمدن ' گفت: ' تمدن ' به عنوان یك فرهنگ دوست اغلب كتاب های مهم تاریخی در موضوع های مختلف را در كتابخانه شخصی خود نگهداری می كرد كه با هدف ترویج علم و فرهنگ، آنها را به كتابخانه مركزی ارومیه اهدا و نام خود را به عنوان بزرگترین اهدا كننده نسخ خطی در آذربایجان غربی ماندگار كرد.
مسئول بخش نسخ خطی و چاپ سنگی كتابخانه مركزی ارومیه نیز با اشاره به اینكه نسخه های خطی هویت تاریخی و فرهنگی ما را نشان می دهد و شناخت آنها پلی برای ارتباط نسل فعلی با گذشته است، گفت: این بخش از سال 1390 شمسی فعالیت خود را آغاز كرده و در زمان حاضر جمع آوری، حفاظت و نگهداری اصولی، اسكن، استخراج اطلاعات كتابشناسی و نسخه شناسی و فهرست نویسی از جمله اقدام های مهمی است كه در این كتابخانه انجام می شود.
رضا محمودپور افزود: 'مشارق الانوار' به زبان عربی مربوط به سال 714 هجری قمری، قدیمی ترین نسخه خطی این كتابخانه است.
وی با اشاره به اینكه نسخه خطی 'احقاق الحق' این كتابخانه قدیمی ترین نسخه خطی 'احقاق الحق' در ایران است، اضافه كرد: تاریخ كتابت این نسخه 1025 هجری قمری و تالیف شهید قاضی نورالله شوشتری و به زبان عربی است.
وی ادامه داد: موضوع این كتاب در دفاع از تثبیت ولایت و امامت امیرمومنان علی (ع) و تبیین اندیشه های كلامی شیعه است.
به گفته محمودپور از مهمترین نسخه های این كتابخانه می توان به دست نوشته های پراكنده و دیوان شعر استاد شهریار شاعر نام آشنای معاصر اشاره كرد.
مسئول بخش نسخ خطی و چاپ سنگی كتابخانه مركزی ارومیه بیان كرد: ملا محسن فیض كاشانی، خواجه نصیرالدین طوسی، سنائی، علامه حلی، شهید ثانی، علامه مجلسی و جرجانی از دیگر مشاهیر ایرانی هستند كه نسخه های خطی آنان در این مجموعه نگهداری می شود.
محمودپور افزود: 2 قرآن خطی نفیس نیز كه دارای هنر تذهیب كاری است در 2 قطع كوچك و بزرگ به تاریخ های كتابت 1230 و 1099 هجری قمری از ذخایر ارزشمند این مجموعه است.
وی اضافه كرد: كتاب ' نتایج الافكار' چاپ بمبئی، قدیمی ترین كتاب چاپ سنگی مربوط به تاریخ 1258 هجری قمری و به زبان عربی است كه در این كتابخانه نگهداری می شود.
وی ادامه داد: كتاب ' درج جواهر' نوشته میرزا سنگلاخ چاپ مصر به تاریخ 1227 هجری قمری نیز قدیمی ترین كتاب چاپ سربی به زبان فارسی این مجموعه بوده و با موضوع شعر فارسی در بخش نسخ خطی ارومیه موجود است.
محمودپور با اشاره به روند آماده سازی نسخه های خطی در این كتابخانه گفت: به محض دریافت نسخه های خطی و چاپ سنگی از آنها نسخه پشتیبان تهیه و پس از بررسی های دقیق تر، فهرست نویسی شده و در نهایت اطلاعات مربوط به آنها در نرم افزار مدیریت كتابخانه با عنوان 'سامان' ثبت می شود.
وی با بیان اینكه منابع این بخش دارای قدمت زیادی است و باید در شرایط ویژه نگهداری شود، گفت: این منابع در بدو ورود با كیفیت رزولوشن بالا جهت استفاده پژوهشگران اسكن می شود و قرار است نسخه های خطی، چاپ سنگی و سربی با تجهیز این كتابخانه به دستگاه آفت زدا و با استفاده از مواد شیمیایی مربوطه آفت زدایی شود.
وی افزود: این منابع چون از قدمت چند 10 یا 100 ساله برخوردار بوده، دارای آفت است و می تواند به كتاب ها لطمه وارد كرده و آنها را تخریب كند.
وی ادامه داد: قفسه های نگهداری از این منابع بایستی باز و بدون در بوده و از جنس فلزی لعابدار باشد تا حشرات در آنها لانه نكند.
وی با تاكید بر نحوه چیدمان این منابع در قفسه ها گفت: لازم است چیدمان این منابع بر اساس قطع كتاب ها انجام شود تا بر اثر فشار لطمه نبیند.
به گفته محمودپور این نسخ باید در دمای 18 تا 23 درجه و رطوبت 40 تا 50 درصد نگهداری و برای این منظور از دستگاه تنظیم كننده دما و رطوبت استفاده شود.
وی با اشاره به اینكه تهویه هوا در محیط نگهداری كتابخانه بایستی توسط دستگاه های مربوط انجام شود، افزود: منابع این بخش باید به دور از نور مستقیم خورشید و تامین نور مصنوعی آن در حدود 50 تا 100 لوكس باشد.
وی با بیان اینكه محل نگهداری نسخ خطی باید به دور از دسترس مستقیم باشد، ادامه داد: این كتاب ها باید در محیطی بدون پنجره و با درب گاوصندوقی ضد حریق محافظت شده و با دوربین های مدار بسته پوشش داده شود.
وی گفت: این بخش در جهت مقابله با آتش سوزی های احتمالی به دستگاه های اطفاء حریق خودكار و اعلام خطر تجهیز شده است.
وی با بیان اینكه هیچ منبعی به طور مستقیم از این بخش امانت داده نمی شود و دست زدن به این منابع ممنوع است، بیان كرد: پژوهشگران می توانند فقط از فایل اسكن شده با كیفیت این نسخ استفاده كنند.
به گفته محمودپور كار با نسخ خطی نیازمند صبوری، پشتكار، استعداد، حافظه خوب و عشق به نسخ خطی است و كارشناس نسخ خطی علاوه بر تسلط بر نسخه شناسی و كتابشناسی ، باید به كار با نسخ خطی عشق بورزد.
محمودپور لازمه مهارت در كتاب شناسی را آشنایی با علوم مختلفی چون فقه، ادبیات، جغرافیا و همچنین تسلط بر تاریخ و تمدن اسلامی و ایرانی و به ویژه دوره های سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفوی دانست.
وی ادامه داد: اوج شكوفایی یا عصر طلایی نسخ خطی و به تبع آن علم و هنر در ایران در این چهار دوره بوده است.
وی اضافه كرد: داشتن اطلاعات در زمینه چاپخانه های دوره قاجار در استخراج اطلاعات كتب چاپ سنگی كمك شایانی می كند.
به گفته وی باید بتوان اعتماد و رضایت مردم را در جهت اهدا و وقف این منابع ارزشمند به این بخش جلب كرد؛ خیران به لحاظ انجام عمل خدا پسندانه و عرق فرهنگ بومی می خواهند مطمئن شوند كه منابع اهدایی شان به جهت استفاده شهروندان در این بخش به خوبی نگهداری می شود.
محمودپور با اشاره به اینكه این منابع سرمایه های ارزشمند فرهنگی ملی است، گفت: واقف میراث مكتوب را به میراث جاویدان مبدل كرده و از لحاظ شرعی نیز ما وظیفه داریم تا با دقت از این گنجینه نگهداری كنیم.
وی در مورد اهداگر برتر نسخه های خطی به این مجموعه افزود: بهزاد تمدن به نیابت از پدر مرحوم خود محمد تمدن 32 نسخه خطی، 132 چاپ سنگی و چهار چاپ سربی اهدا كرده است كه در بین آنها منابع فولكلور ارزشمندی به چشم می خورد.
مسئول بخش نسخ خطی و چاپ سنگی كتابخانه مركزی ارومیه با بیان اینكه مقرر شده است تا اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان نسبت به مرمت نسخ خطی آسیب دیده اقدام كند، گفت: 90 نسخه آسیب دیده در این مجموعه وجود داشته كه 20 نسخه آن در وضعیت اورژانسی و در آستانه خطر قرار دارد كه به صورت جدی باید نسبت به مرمت آن اقدام و از گسترش تخریب آن جلوگیری شود.
به گزارش ایرنا تاریخ هر ملتی بخشی از هویت آن ملت بوده و نسخ خطی و چاپ سنگی یكی از جلوه های زیبا از هویت تاریخی این سرزمین زرخیز به شمار می رود كه باید به بهترین شكل ممكن و در فضای تخصصی از آنها صیانت شود.
7129/3072
** گزارش از: توحید محمودپور ** انتشار دهنده: علیرضا فولادی
ارومیه- ایرنا- بخش كتاب های نسخ خطی و چاپ سنگی كتابخانه مركزی ارومیه با برخورداری از تعدد و تنوع موضوعی، گنجینه ای از منابع تاریخی به شمار می رود؛ گنجینه ای كم نظیر كه نسخه های الكترونیكی آن بسیاری از پژوهشگران را به خود فرا می خواند.
