4500 سال سابقه فيروزه تراشي در خراسان رضوي

قديمي ترين معدن فعال فيروزه جهان واقع در 53 كيلومتري شمال غرب نيشابور و در چهار كيلومتري شمال غرب روستاي معدن (معدن عليا و معدن سفلي) به اندازه محصولي كه از آن صادر مي شود شناخته شده نيست
اين روستا در ارتفاعاتي به نام كوه معدن، كوه رئيس و كوه عبدالكريمي با حداكثر ارتفاع هزار و 780 متر قرار گرفته است.
مسئول راه اندازي بخش مهندسي معدن فيروزه نيشابور در خصوص قدمت اين معدن گفت: ايرانيان در شادياخ نيشابور قسمتي را اكتشاف و اسكلتي را پيدا كردند كه كمربندي از فيروزه داشت و چون آن اسكلت بيش از 4500 سال قدمت و سن داشت مي توان گفت كه از 4500 سال پيش حكاكي روي فيروزه و تراش فيروزه وجود داشته است.
مهندس آريوبرزن مافي افزود:گفته مي شود كه فيروزه سنگ مقدس سرخپوستها هم بوده است اما الان خيلي از فيروزه هاي سرخپوستي از نوع كريزو كالان يا سيليكات مس است در حالي كه فيروزه، فسفات مس است بنا بر اين اينها دو نوع سنگ متفاوت هستند و بر همين مبنا به احتمال سنگهاي سرخپوستها فيروزه نبوده بلكه سنگ مقدس آبي رنگي بوده است و نمي توان با قاطعيت گفت كه فيروزه بوده است.

** مشخصات كلي معدن فيروزه نيشابور
معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوي درباره مشخصات معدن فيروزه نيشابور گفت:سالانه 40 تن فيروزه از معدن فيروزه نيشابور استخراج مي شود.
رضا شجاعي افزود:از ابتداي سال 1391 معدن فيروزه نيشابور با پروانه جديد 40 تن در سال شروع به فعاليت كرده است و از معادني است كه برابر ظرفيت پروانه اش كار مي كند.
وي گفت:از اين معدن، در سالهاي 1391 و 1392 معادل 40 تن، در سال 1393 حدود 46 و نيم تن و در سال 1394 ، 41 تن فيروزه استخراج شده است.
او افزود:معادن كشور مجازند تا 25 درصد بيشتر از پروانه خود برداشت كنند كه بر اين اساس، معدن فيروزه نيشابوركه مجوز استخراج سالانه 40 تن فيروزه را دارد در عمل تا 50 تن هم مي تواند استخراج كند.
معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوي افزود:پروانه بهره برداري اين معدن در سال 1380 با ميزان استخراج سالانه 15 تن و ذخيره معادل هشت هزار و 671 تن به نام سازمان توسعه و نوسازي معادن و صنايع معدني ايران صادر شد.
شجاعي گفت:دو سال بعد يعني در سال 1382، شركت تعاوني توسعه روستايي معدن فيروزه نيشابور با عضويت 342 نفر از اعضاي دو روستاي معدن عليا و معدن سفلاي نيشابور شكل گرفت و پروانه بهره برداري از معدن فيروزه به اين شركت تعاوني منتقل شد.
وي افزود:از سال 1384 تا سال 1390 معدن فيروزه نيشابور با ظرفيت مشخص شده كار مي كرد كه با توجه به فعاليت و ظرفيتي كه داشت در اواخر سال 1390 بنا بر تقاضاي خود شركت بهره بردار، ظرفيت پروانه به 40 تن در سال افزايش يافت و معدن فيروزه در عمل از ابتداي سال 1391 با پروانه جديد 40 تن در سال شروع به فعاليت كرد.
مافي گفت: سنگي كه به دست مي آيد در جايي پر عيارتر و در جايي ديگر كم عيارتر است گاهي هم معدنكاران مجبورند از سنگ پر عيار بگذرند و فيروزه اش را استحصال نكنند و به عنوان ستون نگهدارند معدن آن را باقي بگذارند.
وي افزود: از ستون معدني كه از سنگ پر عيار تشكيل شده هم استفاده مي شود به اين نحو كه زماني كه فيروزه هاي اطراف اين ستون خالي شد و ديگر آن منطقه از معدن، فيروزه اي نداشت و كسي نخواست آنجا كار كند يا به طبقه پايين تر برود ابتدا كرسي چيني مي شود و سنگ، تا سقف بالا مي آيد و بعد سنگ پر عيار اين ستون هم استفاده مي شود.
او گفت:براي همين نمي توان فرمولي ارائه داد كه مثلا از هر تن سنگ، ده گرم فيروزه به دست مي آيد چون در شكستگيهاي منطقه فيروزه وجود دارد.
وي با تشريح مراحل سه گانه تشكيل سنگ فيروزه افزود:براي تشكيل فيروزه سه مرحله لازم است اول يك شالوده و پايه اوليه است يعني سنگ اوليه بايد داراي فسفات باشد كه اگر درصد اين فسفات تا حد خاصي باشد مي تواند بستري براي تشكيل فيروزه شود.
مافي گفت:در مرحله دوم، يك محلول گرمابي حاوي مس و آهن به سنگ اوليه داراي فسفات، تزريق شده است و در مرحله سوم، آب فرورونده مس را در خودش حل مي كند و دانه دانه به جاي پتاسيم جايگزين مي كند كه هم اكنون نيز اين فرايند در معدن در حال انجام است و اين جايگزيني باعث مي شود كه كانسار و كانسنگ و گوهر فيروزه تشكيل شود.
وي افزود:اين آب فرورونده از سطح آب زير زميني پايين تر نمي رود لذا در سطح آب زير زميني مي تواند فيروزه را در داخل شكستگيها تشكيل بدهد پس فيروزه، مستقيم به وجود شكستگيها در منطقه و جمع شدن تمام اين فاكتورها مرتبط است و نمي توان يك فرمول كلي داد كه مثلا معدن فيروزه اين قدر وسعت دارد و اين قدر سنگش مي تواند كاني فيروزه اي داشته باشد.
او گفت:با اين وجود به تجربه مي توان گفت كه در بخشهايي از معدن فيروزه مثل غار آبدار، ته ميدان، غار زاك، غار عبدالرزاق و ابواسحاقي - كه 300 سال است به علت قطع راههاي ارتباطي استحصال نشده - تجمع فيروزه بيشتر است.

**حقوق دولتي معدن فيروزه نيشابور
معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوي با بيان اين كه پروانه بهره برداري از معادن در كشور ما حداكثر 25 ساله صادر مي شود گفت: پروانه بهره برداري از معدن فيروزه نيشابور هم 25 ساله و با يك ذخيره مشخص صادر شده است.
رضا شجاعي گفت:چون منطقه اي كه معدن فيروزه در آن واقع است محروم بود تا 10 سال از پرداخت حقوق دولتي معاف بود و هيچ مبلغي از بهره بردار گرفته نمي شد اما از سال 1392 معافيت 10 ساله اين شركت تمام شده است و از آن سال، حقوق دولتي پرداخت مي كند كه ساليانه هزار ميليون ريال است.
وي افزود:شوراي عالي معادن بر اساس برداشتي كه از هر معدن صورت مي گيرد مشخص مي كند كه چه مبلغي به عنوان حقوق دولتي پرداخت شود.
نويسنده كتاب 'معدن فيروزه نيشابور' هم در اين خصوص گفت:از اصول پرداخت حقوق دولتي در دولت جمهوري اسلامي اين است كه هر معدن بايد سالانه حقوق دولتي دهد.
مافي افزود:اين گونه نيست كه بهره بردار يك معدن، مبلغي را براي كل 25 سال پرداخت كند بلكه بر مبناي ميزان ماده معدني استخراج شده كه اعلام مي شود قيمت پايه اي تعيين شده و هر سال بايد اين قيمت پرداخت شود.

**تقسيم بندي فيروزه
نويسنده كتاب 'معدن فيروزه نيشابور، نگين معادن ايران زمين' گفت: فيروزه در تقسيم بندي كلي و عاميانه به دو دسته تقسيم مي شود فيروزه اي كه بدون رگه و ناخالصي باشد فيروزه عجمي و فيروزه اي كه با رگه و ناخالصي باشد فيروزه شجري است.
مافي افزود: معمولا فيروزه عجمي، رنگ آبي دارد اما اگر مقداري كمرنگ تر باشد همين فيروزه عجمي با درجه پايين تر 'تفال' ناميده مي شود كه رنگ سبزش هم مي تواند وجود داشته باشد.
وي گفت:فيروزه شجري هم بر مبناي رگه هايي كه در داخلش وجود دارد و طيف رنگي اش تقسيم بندي مي شود مثلا با 'كاتيون مس' فيروزه آبي رنگ است با 'كاتيون آهن' فيروزه سبزرنگ مي شود اما اگر آلومينيوم فيروزه بالا باشد فيروزه سفيد رنگ است و در بعضي مواقع هم طيفهايي از اينهاست.
او افزود:مي توان فيروزه هايي هم پيدا كرد كه رنگهايشان با هم تفاوت دارد چنانكه خود من كلكسيوني علمي از اين نوع فيروزه ها را جمع آوري كرده ام به طور مثال فيروزه اي دارم كه سمت راستش رگه آبي و سمت چپش رگه سبز است، يا فيروزه ديگري كه سبز سير است اما رگه كاملا سفيدي در درون خود دارد.
وي گفت:وقتي فيروزه را در معدن فيروزه به دست مي آورند به آن 'رزگي' مي گويند كه در واقع همان 'رزقي' است كه از واژه رزق و روزي آمده است اما بعد كه مي خواهند روي اين فيروزه ها كار كنند آنها را سر چوبي مي چسبانند كه راحت تر تراش دهند.

**خواص سنگ فيروزه
سرپرست فني سابق معدن فيروزه نيشابور هم گفت: سنگها مثل پني سيلين نيستند كه شما استفاده شان كنيد و بلافاصله تاثيرات آني شان را ببينيد گرچه مي توان تاثيرات آني برخي از سنگها را نشان داد مثلا شما اگر نفستان را حبس كنيد و زمان بگيريد كه چه قدر مي توانيد نفس را در سينه حبس كنيد و دوباره همين كار را در حالي كه سنگ توپاز در دست داريد انجام دهيد به اين خاطر كه غده تيروئيدتان با امواجي كه اين سنگ توليد مي كند همسان است خواهيد ديد كه هم نفستان را بيشتر حبس مي كنيد و هم بدون اذيت اين كار را انجام مي دهيد.
مافي افزود: اثراتي مشابه اين را در بسياري از سنگها مي توان نشان داد مثلا عقيق يمني در تعادل بخشي به بدن نقش موثر و اثبات شده اي دارد اما برخي از اين خواص توسط فروشنده ها بزرگ نمايي مي شود تا بتوانند جنسشان را بفروشند ضمن اين كه بعضي از اين خواص را مي توان به رنگ آبي اين سنگ نسبت داد كه رنگي آرامش بخش است.
وي گفت:'مايكل جينجر'در كتاب 'خواص درماني كريستالها' كه 360 گوهر سنگ را بر اساس خواصشان تقسيم بندي كرده آورده است كه فيروزه يا تركواز (turquoise) به آرامش و تفكر بيشتر كمك مي كند.
او افزود:در كتابهاي قديمي هم آمده كه فيروزه قلب را تقويت مي كند، سعه صدر مي دهد، ترس و استرس و افسردگي روحي و رواني و ناراحتي عصبي را درمان مي كند و باعث آرامش مي شود همچنين تقويت دستگاه تنفسي، چشمها، گلو، معده و كبد را هم از خواص اين سنگ دانسته اند.
وي گفت:نگاه كردن به فيروزه چشم را تقويت مي كند براي درمان گلو درد و تقويت تارهاي صوتي و درمان بيماريهاي ريوي و تنفسي موثر است.
او افزود:فيروزه سمبل شانس خوب، آرامش و محافظت در برابر شيطان است و به همين دليل خدمه هواپيما و خلبانان از فيروزه استفاده مي كنند.
مافي افزود:اين سنگ، سنگ پيروزي حساب مي شود و به همين خاطر در زبان فارسي به آن پيروزه مي گويند كه معرب آن فيروزه شده است.
وي گفت:گوهر سنگها عصاره زمين هستند كه سالها در داخل زمين انرژيهاي كيهاني و ساطع شده از سنگها و آفتاب را گرفته اند و به يكنواختي رسيده اند و زماني كه از آنها استفاده مي شود اين انرژي ها آزاد مي شود بنا بر اين با اطمينان مي توان گفت كه تاثير مثبت دارند گر چه برخي از اين آثار رواني است.
او افزود:مثلا ياقوت، سنگي است كه بزرگي مي آورد و دليلش نادر بودن اين سنگ و رنگ آن است كه باعث غليان خون هم مي شود بنا بر اين پادشاهان از اين سنگ استفاده مي كردند كه در مواقع مقتضي در فرمانشان بي رحمي و قساوت باشد چون برخي موارد بايد تصميم قاطعي بگيرند.
وي گفت:از طرف ديگر، زمرد، سنگي بوده كه بيماري صرع را درمان مي كرده يا بزرگي مي آورده است لذا نوع رنگ سنگ به خاطر تاثيري كه روي فرد مي گذارد خيلي مهم است و معمولا پادشاهان، فيروزه را به خاطر حس رافتي كه ايجاد مي كند و بزرگي نمي آورد استفاده نمي كردند.

**شيوه هاي جديد اكتشاف در معدن فيروزه نيشابور
معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوي گفت:وسعت معدن فيروزه نيشابور، 40 هزار كيلومتر مربع است و در پروانه بهره برداري براي 100 نفر، اشتغال در نظر گرفته شده كه برابر آخرين بازديدي كه انجام شده است 110 نفر مستقيم در آن مشغول فعاليت هستند.
رضا شجاعي افزود:در نيشابور همين يك معدن فيروزه وجود دارد كه ذخيره زيادي دارد و هنوز براي كار اكتشافي ظرفيت فراواني دارد و به طور قطع ذخيره آن از مقدار استحصالي كنوني بالاتر است و طبيعي است كه بهره دار و سازمان صنعت و معدن به دنبال اكتشاف در آنجا باشند ولي اكنون بيشتر به استخراج علمي توجه مي شود تا بتوان در نهايت ماده معدني خوبي به دست آورد.
وي گفت:براي تحقق اين منظور به بهره بردار معدن فيروزه تكليف شده است كه روش مناسب استخراج فيروزه را به دست آورد و بهره بردار هم با دانشگاه، مراكز علمي و سازمان نظام مهندسي مكاتباتي انجام داده و در حال پيگيري است كه روش مناسبي براي استخراج ماده معدني فيروزه بيابد تا كمترين تضييع و ضرر به معدن وارد شود.
سرپرست فني سابق معدن فيروزه نيشابور هم در اين خصوص گفت: پيگيري شيوه جديد استخراج يك رويكرد در كل نظام معدن كشور و ميراث فرهنگي است چون اين معدن يك ميراث براي كشورمان هم محسوب مي شود و بايد اين رويكرد را داشته باشد.
مافي افزود:ديناميت كه هم اكنون از آن براي استخراج معدن فيروزه استفاده مي شود باعث شكستگي داخلي فيروزه شده و سستش مي كند پس بايد به روش جديدي براي اكتشاف رسيد.
او گفت:تاكنون بيشتر تحقيقات ما بر روي تشكيل و ساخت (ژنز) فيروزه و روشهاي اكتشاف آن بوده و روش بهره برداري جديد هم زماني مي تواند موثر باشد كه اين قدر براي معدن توجيه داشته باشد كه تمكين كند.
وي گفت:طرح ياد شده البته بايد اين قدر موجه باشد كه بتواند به خانواده معدن فيروزه بقبولاند كه روش هاي قديمي را كنار بگذارند و اما هنوز اتفاقي در اين خصوص نيفتاده است.

**طرح جامع گردشگري معدن فيروزه
معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوي گفت:مطلب ديگري كه بهره بردار هم به دنبال تحققش هست طرح جامع گردشگري معدن فيروزه است كه سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوي هم اين موضوع را به بهره بردار معدن فيروزه تكليف كرده و در حال بازنويسي و تكميل آن است.
شجاعي افزود: در متن قانون معادن هم بحث گردشگري معادن ديده شده است و تمامي دستگاههاي اجرايي موظفند در اين خصوص همكاري كنند.
نويسنده كتاب 'معدن فيروزه نيشابور، نگين معادن ايران زمين' هم در اين زمينه گفت:من خود از كساني بودم كه براي جلسه طرح گردشگري ميراث فرهنگي دعوت شده بودم چون من دو سال مشاور معاونت معدني سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوي به خصوص در دو معدن زغال سنگ و فيروزه بودم و براي طرح جامع گردشگري معدن فيروزه در سال 1386 يك طرح ژئوتوريسم با كمك همكارانم ارائه دادم.
مافي افزود:وجود آب به نسبت فراوان در داخل تونلهاي غار و پمپاژ آن از گالريها و چاهها موجب شده است كه فضاي بيروني تونلها بسيار سرسبز، زيبا و دلنشين شود به گونه اي كه با سرمايه گذاري نه چندان زياد در بازسازي و شكل دهي به قسمتهايي از گالريها و غارها، تامين روشنايي و نورپردازي مناسب و ايجاد كارگاه استخراج فيروزه در اعماق مي توان زمينه صنعت ژئوتوريسم يا توريسم زمين شناسي را فراهم كرد.
وي گفت: با توجه به ساير نقاط ديدني شهر نيشابور همچون آرامگاههاي عطار، خيام و كمال الملك و نزديكي به شهر مشهد كه چهارمين شهر مذهبي زائر پذير دنياست ايده ژئوتوريسم در معدن فيروزه نيشابور قابل توجه است و در اساس،‌ همان گونه كه وجود و توسعه برخي شهرها همچون سرچشمه به دليل وجود مس سرچشمه بوده، دو روستاي معدن فيروزه هم در عمل از ديرباز به دليل وجود اين معدن شكل گرفته اند.

**شيوه قيمت گذاري فيروزه
معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوي با رد شايعه قيمت گذاري فيروزه توسط بانك مركزي جمهوري اسلامي افزود:مراكز خريد و فروش فيروزه در نيشابور و مشهد سه، چهار نوبت در سال مزايده عمومي برگزار مي كنند.
شجاعي گفت:اين مزايد از طريق درج آگهي در روزنامه به اطلاع عموم مردم مي رسد و كارشناسان و افرادي از شركت تعاوني معدن فيروزه بازار را قيمت گذاري مي كنند و به عبارتي سيستم عرضه و تقاضا براي قيمت گذاري اين سنگ معدني وجود دارد.
سرپرست فني سابق معدن فيروزه نيشابور هم با تاييد اين اظهارات گفت:قيمت گذاري فيروزه را بازار انجام مي دهد به اين نحو كه فروش معدن فيروزه توسط هيات مديره انجام مي شود كه هر چند وقت يك بار مزايده برگزار مي كنند.
مافي اظهار كرد: سنگ فيروزه استحصالي در دست اول به سهامداران خود معدن فيروزه مي رسد و از طريق آنها به بازار مي رسد كه همان سنگ راف يا سنگ خامي است كه تراش مي خورد و فيروزه در مي آيد و معمولا مظنه و قيمت اين سنگها توسط خود اين سهامداران خرد شركت تعاوني معدن انجام مي شود.
او افزود:در واقع كسي متخصص تر از حكاكاني كه فيروزه را مي تراشند هم براي قيمت گذاري فيروزه وجود ندارد چون عوامل مختلفي در اين امر مد نظر است.
1922/ گزارشگر:كاميار اسماعيل پور** انتشار دهنده: علي حيدر شاه حسيني