ترانه های 'الله رمضونی'، 'هوم بابایی'، 'الم ترانی'، 'گره گشو'، 'ورچین ورچین'، 'چاووش سحری'، 'نواهای بیدار سازی' و ده ها آوا و نغمه دیگر جزیی از موسیقی ماه مبارك رمضان بوده كه به دلیل ورود رسانه های خبری و فناوری اغلب آنها كاربردشان را از دست داده و فراموش شده اند.
صاحبنظران بر این اعتقادند كه پرداختن به تك تك آنها می تواند در ارتقای دانش فرهنگی و مذهبی شهروندان موثر باشد چرا كه اغلب افراد جامعه تنها تعزیه، مداحی و روضه خوانی را به عنوان كاربرد موسیقی در اسلام می شناسند.
هنر و هنرمند نیز در این ماه تحت تاثیر فرهنگ رمضان، كاركرد ویژه ای پیدا می كند كه ساختار اجرایی آن نسبت به دیگر بخش ها قابل تشخیص و شناسایی است و موسیقی به عنوان یكی از شاخه های مهم هنری و حامل و ناقل بخشی از میراث تاریخی و جامعه بشری، در این ماه، در ایران شناسنامه ویژه ای دارد.
بهزاد مقوم پژوهشگر و مدرس موسیقی با اعتقاد بر اینكه بررسی موسیقی آیینی هر قوم و ملتی در شناخت بیشتر و درست و عمیق فرهنگ آن قوم موثر است، به ارزش علمی اسناد و مدارك موسیقایی تاكید داشته و می افزاید: در شرایط كنونی مستند سازی و پژوهش های علمی، دقیق و جامع در حوزه میراث فرهنگی تا به حدی است كه اگر در آن كوتاهی كنیم، آیندگان را از تجربه، دانش، مهارت، فناوری، ذوق و خلاقیت نیاكان و میراث هزاران ساله بشری محروم ساخته ایم.
وی با اشاره به اینكه دقیقا نمی دانیم نخستین زمانی كه مردمان این سرزمین آواهای طبیعی را با نغمات ملكوتی هستی همراه ساختند كی و نخستین باری كه سروده های مذهبی خوانده شد در كدام مسجد ، معبد و یا كدام قسمت از كشور عزیزمان بود، می گوید:در هرصورت 'ساز' و 'موسیقی' در زمانه ای كه هنوز ابزارهای كنونی اطلاع رسانی در جامعه بشری تولد نیافته بود، به عنوان یكی از هنرهای نخستین بشری برای اعلام اوقات روز در خدمت مردم بوده است.
او ادامه داد: ماه رمضان و اعلام وقت سحر و شامگاه به مردم، از جمله این اوقات بود كه برای مردم ایران اهمیت والایی حتی در میان سایر ماه های سال داشته است.
مقوم اضافه كرد: مردم در این روزگاران از میان افراد جوامع كوچك خود اشخاصی را برای اطلاع رسانی از سحر گاهان و شامگاهان انتخاب می كردند و آنان نیز با استفاده از سازهای مرسوم در آن مناطق با آیات و مناجات ها مردم را از وقت سحر آگاه می كردند.
مدرس 60 ساله ویولن ادامه داد: این كار تا دوران معاصر نیز ادامه یافت و در تهران افرادی از میان 'آژان'ها به دستور نظمیه انتخاب می شدند و با طبل و دهل وقت سحر را به مردم اعلام می كردند.
وی از 'كرنا'، 'نقاره'، 'طبل' و 'دهل' به عنوان سازهایی كه در ماه رمضان و سایر روزهای سال استفاده می شدند نام برد و گفت:
'نقاره زنی' از جمله آیین های كهن ایرانی است كه هنگام طلوع خورشید و رسیدن به هنگام سحر انجام می شد.
نویسنده كتاب 'موسیقی، ترانه هستی' افزود: با آمدن اسلام به ایران هنر نقاره زنی جلوه زیبایی یافت و در زمان سحر و افطار ماه رمضان در خدمت دین درآمده و به هنر آیینی تبدیل شد تا جایی كه پاره ای از مناطق كشور از جمله شهر طبس، این كار به شكلی وقفی در آمد و علاوه برآن در آستان حرم مطهر رضوی نیز گونه ای دیگر از این هنر دیرینه دیده می شود.
وی خاطر نشان كرد: همچنین نوعی اركستر كهن با تركیب سازهای كوبه ای و بادی وجود داشت كه دارای قوانین خاص خود، با عنوان 'نوبت'بود و نواختن آن بر اساس 'دور' اجرا می شد و هنوزهم در برخی از مناطق ایران مرسوم است.
سید احمد وكیلیان پژوهشگر و مدیر مسوول فصلنامه 'فرهنگ مردم' می گوید: تا زمانی كه پای رادیو و تلویزیون به ایران باز نشده بود، مردم با پشتوانه فرهنگی نیاكان خود، به روش های گوناگون، اطلاع رسانی می كردند از جمله در ماه رمضان از همان آغاز، رویت هلال ماه را با اذان و كوبیدن طبل و نقاره و نواختن شیپور، به آگاهی مردم می رساندند.
وی افزود: كودكان و نوجوانان نیز در این شب ها با خواندن ترانه های شاد از قبیل 'هوم بابایی'، 'الله در رمضونی'، 'الم ترانی' و 'گره گشو' نوید آمدن ماه رمضان را می دادند و از هدایای بزرگ ترها برخوردار می شدند. بعضی وقت ها نیز با شیطنت خاص خود با ترانه های طنزآمیز به روزه خواران هشدار می دادند و بدین وسیله موجی از شادی در تمام شهرها و آبادی ها برپا می شد.
وكیلیان خاطر نشان كرد: تلاوت قرآن كریم با صوت و آهنگ خوش و خواندن اشعار مذهبی و ترانه های شادی آفرین در این ماه پر بركت، سبب شكل گیری نوعی موسیقی مذهبی و آیینی شده بود كه در هر منطقه با توجه به فرهنگ و زبان همان منطقه جلوه خاصی داشت.
وی ادامه داد: در كرانه های خلیج فارس، دم سحری با نواختن دمام و سرودن ترانه، در سیستان، سحری خواندن دهلك، در یزد با نواختن نقاره، در تهران با طبل و شیپور'ورچین ورچین' و مجلس سخنوری و شعر خوانی، در فارس به ویژه عشایر با كرنا و دهل، در آذربایجان عاشیق ها با نواختن تار و خواندن حماسه مذهبی، در بین كردها و لرها با تنبور و دوتار و در بسیاری از روستا ها جارچیان با كوبیدن حلب و جاركشیدن و حمامی ها با به صدا درآوردن بوق حمام، روزه داران را برای انجام فرایض دینی فرا می خواندند.
این پژوهشگر اضافه كرد: شب های قدر هم با ثنا و دعا و تلاوت قرآن و مراثی و نوحه در سوگ مولای متقیان(ع)جذبه ای خاص داشت و شب های پایانی ماه مبارك با اشعارالوداعی، مراسم خدا حافظی و وداع برپا می شد.
وی گفت: با رسیدن عید فطر، روزه داران با برپایی جشن و سرور و نواختن دف و چنگ و برپایی نماز شكرانه عید در سماع ربانی و ضیافت الهی حضور می یافتند و پاداش خویش را از پروردگار عالمیان دریافت می كردند.
برخی از كارشناسان و پژوهشگران می گویند كه با ظهور رسانه ها مدرن، این فرهنگ دیرپا از گردونه خارج شده و به تدریج به دست فراموشی سپرده شد.
هوشنگ جاوید نویسنده و پژوهشگر موسیقی در مورد 'سحر خوانی در رمضان'می گوید:ایرانیان مسلمان بنا بر یك رسم كهن در هنگام سحر، یك ساعت به اذان مانده، به بام خانه خود رفته یا در بسیاری از جاها در گلدسته مسجد، مناجات سحر را با آداب خاصی می خواندند.
وی می افزاید: مضمونی كه در اشعار انتخابی آنان می آمد، استقبال از رسیدن چنین ماه پر بركتی را می رساند كه بسیار جذاب و دلنشین بود اما مهمتر از همه در شروع این مناجات و دعوت مردم به فرستادن صلوات بود.
او اضافه كرد: در برخی از نقاط به این افراد 'چاووش سحری' می گفتند و همواره شعر شاعران ایران توسط آنان قرائت می شد.
این نویسنده 56ساله در مورد آیین آواها و نواهای 'بیدار سازی' می افزاید: ایرانیان برای به موقع بیدار كردن مومنین در گذشته تمهیداتی گوناگون و زیبایی اندیشیده بودند كه زیبا ترین شكل آن، بهره گیری از تنوع موسیقایی بود و هر منطقه بسته به باورهای خاص قومی قبیله ای و عرفی، به شكلی زیبا آن را انجام می دادند.
نویسنده كتاب 'نقش زن در موسیقی مناطق ایران' ادامه داد: افراد خوش صدا به حسب وظیفه ای كه میراث اجدادی شان بود به حسب تكلیفی كه برخود واجب می دانستند یك یا دو ساعت به اذان مانده مناجات زیبایی را كه اغلب منتخبی از اشعار پارسی بود، بر بام خانه هایشان با نواهای خوش اجرا می كردند، مردم با این آوازها بیدار شده و به تدارك سفره سحری می پرداختند.
جاوید یاد آور شد: این نغمات در هر منطقه نام خاصی داشت كه 'مناجات خوانی'،'مناجات سحری'،'شب خوانی رمضان'،'سحرآوازی ' و غیره از آن جمله بود.
او از حسن مصطفی پور نوازنده دوزله در مهاباد، عبدالله شریعتی نوازنده سرنا در سنندج، گنجعلی سلمانی زاده نوازنده كرنا در ایل قشقایی، علی مهدی پور نوازنده كرنا وسرنا، كاكاخان در فارس و مرحوم شامیرزاد مرادی نوازنده سرنا در درود لرستان به عنوان استادان به نام كشور نام برد و افزود: آنان نوای سحری را با مهارت به اجرا در می آورند اما اكنون ردی و نشانی از نوای رمضان آنان به گوش نمی رسد.
وی گفت: موسیقی 'رویت هلال' نیز به عنوان یكی از مراسم موسیقایی ماه رمضان در دو نوبت (دیدن هلال ماه رمضان و دیدن هلال ماه شوال و اثبات آن) اجرا می شد.
او خاطر نشان كرد: در این آیین ، بزرگان منطقه، محله و شهرها به اتفاق یك یا دو نوحه خوان خوش صدا به بلندی های مشرف بر منطقه مورد نظر رفته، آغاز یا پایان ماه مبارك را اعلام می كردند. سپس با توزیع شیرینی از جانب متمولان و نیز نواختن دهل، نقاره و كرنا، به ادامه مراسم می پرداختند.
وی اضافه كرد: آوازها در این مراسم با عناوین 'مرحبا رمضان'، 'رمضانیه خوانی'، 'الوداع'، 'چونان'، 'یار رمضان' و غیره غالبا در تكریم و استقبال و در پایان ماه درخواست قبولی طاعات به درگاه خداوند بود.
نویسنده كتاب 'آشنایی با موسیقی مناطق و نواحی ایران' خاطر نشان كرد: دهل زنی (نقاره زنی) نیز از جمله برنامه هایی بود كه همه روز در 2 نوبت سحر و افطار و هر بار به مدت ده دقیقه تا یك ربع ساعت اجرا می شد.
جاوید یاد آور شد: این موسیقی كه با ضرباهنگ خاصی اجرا می شد، زمان باقی مانده تا وقت دعا و اذان سحر را اعلام می كرد و در انتها یك بخش كوتاه داشت كه ریتم آن به هم ریخته بود و مردم با شنیدن آن متوجه می شدند كه زمان كوتاهی به اذان مانده است. این موسیقی در مازندران 'پیشنمازی' و در كردستان 'آوروغان' نام داشت.
وی همچنین اضافه كرد: نواختن دهل و نقاره در زمان اذان صبح و اذان مغرب در نقاره خانه ها و یا مكان های خاصی صورت می گرفت و پس از اجرای این موسیقی، توپ خاصی به نام زنبورك (شمخال) به صدا در می آمد.
جاوید در باره 'آوازهای نیمه ماه رمضان' یاد آور شد: اعتقاد بر این بود كه امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در شبهای نیمه ماه رمضان به درب خانه پدر و جد بزرگوارشان رفته و سوره نود و یكم قرآن كریم را بزیبایی قرائت فرموده و مورد تشویق پیامبر و امیر المومنین قرار می گرفتند.
وی ادامه داد: در برخی از مناطق كشور این مراسم به تاسی از سیره حسنین(ع) توسط دو نوجوان خوش صدا به همراه دو تن از معتمدان محل (فانوس كش و كیسه گردان) پس از افطار صورت می پذیرفت و نو جوانان بر اساس اعتقاد مردمی و به خاطر یمن این شب ها و هدیه گرفتن از ساكنان منازل در كوچه ها و محله ها براه افتاده و آوازهایی را در دستگاه های ماهور و یا نوا می خواندند و مومنان نیز با پرداخت وجه نقد یا خشكبار آنان را تشویق می كردند.
او گفت: در شب نوزدهم تا بیست وسوم ماه رمضان متاثر از شبهای قدر و ایام شهادت مولای متقیان، تغییرات زیبایی در نغمه ها و منظوم های شعری پدید می آید و حزن و اندوه و حالت تضرع در آن فزونی می یابد.
نویسنده كتاب 'آخرین خنیاگر' ادامه داد: مرثیه خوانی ویژه مولا علی(ع) در این شب ها رواج بسیار می یافت به همین سبب از لحاظ تنوع نغمگی دارای اقسام خاصی می شد كه امروز فقط در مناطقی چون یزد، اصفهان، خراسان، كرمانشاه، مركزی و شهرری می توان شاهد نمونه هایی از آن بود.
او از 'ذكر خوانی'، 'دعاخوانی'، 'نعت خوانی'، 'منقبت خوانی'، 'مقتل خوانی'، 'نیایش خوانی'، 'روضه خوانی'، 'مدیحه سرایی'، ' نوحه خوانی'، 'مرثیه خوانی'، 'ترسه خوانی' و ' قنبر خوانی' به عنوان مراسم موسیقیایی شب های قدر نام برد.
وی افزود: در روز عید فطر نیز مجالس شادی برپا می شد و اغلب به صورت 'ریزه خوانی' چند تن از خوش صدایان قوم یا خانواده اشعاری را به شادباش فرا رسیدن عید فطر می خواندند كه در اصطلاح به آن 'قطره خوانی' می گفتند.
خبرنگار: زهره كرمی **انتشار دهنده:سیدمحسن حسن نیا
/1899/7330
ساری - ایرنا - 'رمضان' به عنوان یكی از ماه های خاص در جهان اسلام و ایران آداب و سنن و موسیقی ویژه ای دارد كه تاثیر آن ها در لایه های مختلف رفتاری، اجتماعی و فرهنگی مردم در این ماه مشهود است.
