به گزارش گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، براساس آمار سرشماری عمومی نفوس و مسكن، ایران در یك سده گذشته با رشد شتابان جمعیت شهری رو برو بوده تا جایی كه میانگین 28 درصدی شهرنشینی در سال 1300 به 61.3 درصد در سال 1375 و به 73 درصد در سال 95 رسیده است.
شماری از كارشناسان حوزه اجتماعی، عواملی مانند تخته قاپو كردن عشایر، ورود صنعت به ایران، توسعه خدمات شهری، اصلاحات ارضی، مهاجرت های ناشی از جنگ تحمیلی، گسترش مراكز آموزش عالی و خشكسالی های متوالی را در شتاب گیری جمعیت شهرنشین كشور موثر می دانند.
1- برپایه نظریه جامعه شناسان شهری، گروه های انسانی زمانی كه در مسیر تكامل تمدن، از مرحله اجتماع «Community» به سمت جامعه «society»حركت می كنند شیوه رفتار و نحوه تعامل آنان نیز با گذشته متفاوت می شود و همین موجب شكل گیری و گسترش شهرها و كلان شهرها می شود
این شیوه از تكامل توسط «فردیناد تونیس» اندیشمند آلمانی و در قالب نظریه جامعه شناسی شهری مطرح شد. به گفته وی، زمانی كه تكامل جامعه از «گزلشافت» روابط چهره به چهره و غیر رسمی به «گمینشافت» روابط رسمی و برپایه قانون حركت كند شكل گیری اجتماعات بشری را در قالب شهرنشینی شاهد خواهیم بود.
هر چند كه این نظریه را به عنوان یكی از دلایل گسترش شهرنشینی در ایران معرفی می كنند اما واكاوی كالبد شهرها و فرهنگ شهرنشینی در ایران حكایت از آن دارد كه تكامل خطی جامعه شهری در ایران مانند برخی دیگر از نمود های توسعه، تحت تاثیر وروود به دنیای مدرن روی داده است.
بر این اساس تمركز صنایع و امكانات رفاهی و بهداشتی در مناطق شهری موجب روانه شدن جمعیت روستایی و عشایری به سوی شهرها شد. این جابجایی و بی برنامگی هایی كه برای توسعه شهری در یك سده گذشته رخ داد، موجب شد تا شهرنشینی كنونی كشور تركیبی از ویژگی های اجتماع و جامعه باشد و این ویژگی امروز به ویژه در شهرهای كوچك و حاشیه شهرها، خرده فرهنگ های خاصی را ایجاد كرد.
2- آمیختگی ویژگی های فرهنگ شهری و روستایی در برخی از شهر ها و كلان شهرهای كشور، پاره ای از آسیب های اجتماعی را به وجود آورده است كه روز به روز بر میزان پیچیدگی آنها افزوده می شود.
اگر تا چند دهه پیش روند افزایش آسیب اجتماعی در سطح شهرها به معضل ها و در نهایت به آنومی (ناهنجاری ) ختم می شد، اما باید گفت گستردگی میزان آسیب های اجتماعی و برخی از رفتارهای خودساخته شهری سبب شده است برخی از شهرهای ایران، مرحله گذر از «آنومی» و رسیدن به «آنارشی» را تجربه كنند.
در این شرایط است كه هنجارشكنی ها به شكل گروهی خود را نشان می دهد و به خرده فرهنگ هایی تبدیل می شود كه آشفتگی اجتماعی،بی قانونی و بی سامانی از آنها سر بر می آورد.
3- هر چند كه نمی توان بی قانونی و هرج و مرج های ناشی از هنجارهای خود ساخته را به تمام جمعیت شهری تعمیم داد، اما هرج و مرج و نابسامانی اجتماعی در شهرهای مهاجرپذیر بیش از دیگر مناطق خود را نشان می دهد.
چنین قوانین خود ساخته ای توسط گروهی طراحی می شوند كه در فرایند مهاجرت، نه فقط تحت تاثیر الگوهای فرهنگی و هنجارمندِ جامعه مقصد قرار نگرفته، بلكه خود خرده فرهنگ خاصی را ایجادكرده اند و در برخی محله های شهری منشتر می كنند.
البته تنها مهاجرت یا حاشیه نشینی نیست كه به شكل گیری آنارشی در جامعه منجر می شود بلكه نیازها و خواسته های نوظهور و شیوه دستیابی به آنها نیز ممكن است در روند عادی زندگی شهری اختلال ایجاد كند؛ این همان نظریه ای است كه «رابرت. كی. مرتن» جامعه شناس آمریكایی از آن به عنوان «هدف و راه های دست یابی به هدف» یاد می كند. به عقیده وی زمانی كه برای رسیدن به هدف راهكارهای خلاف عرف جامعه انتخاب شود، ناهنجاری خود به خود شكل می گیرد.
4- شكل گیری طبقه ای جدید موسوم نوكیسه گان در جامعه از دیگر دلایل شكل گیری نابسامانی در محیط های شهری است. در حالی كه این افراد پیشرفت خود را مدیون برخی نابسامانی های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می دانند، اما شیوه تحول در سبك زندگی مادی آنان هیچ گاه با فرهنگ و هنجارهای حاكم در جامعه هماهنگ نشده است.
تحول زندگی مادی فرد صعود چندپله ای او به طبقات بالای جامعه بدون توجه به سبك زندگی آن طبقات موجب شده تا در برخی از مناطق مرفه نشین شهرها، رخداد هایی را شاهد باشیم كه با عرف و نحوه رفتار ساكنان آن مناطق متفاوت باشد.
البته این شیوه از تكامل تنها به محیط شهری اختصاص ندارد. مهاجران روستایی هم با مهاجرت خود به شهر و كلان شهرها خرده فرهنگ هایی را انتقال می دهند كه با فرهنگ حاكم بر مناطق شهری كاملا متفاوت است.
5- مشكلات موجود در محیط های شهری یكی دیگر از دلایل وقوع آشفتگی اجتماعی است. زمانی كه سود شخصی منافع جمعی ترجیح داده شود، به یقین افراد برای رسیدن به منفعت بیشتر راه های میانبر را بر می گزینند. در این شرایط شهروندان با وجود آگاهی از برخی از قوانین و هنجارهای جامعه، تلاش می كنند كوتاه ترین راه ممكن را برای رسیدن به موفقیت انتخاب كنند. هر چند ممكن است كه این راه بسیاری از قوانین جامعه را نقض كند.
شیوه رفتاری این گروه از شهروندان یك نابسامانی را به وجود می آورد كه ممكن است به صورت غیر هدفمند، سرپیچی از قانون و بی توجهی به ارزش ها و هنجارهای اجتماعی به دیگر شهروندان انتقال دهد.
6- براساس آنچه گفته شد نابسامانی اجتماعی و ظهور هنجارهای خود ساخته در برخی مناطق شهری به یك مشكل اساسی تبدیل شده است. برای مقابله با چنین مشكلی به برنامه های مدون و با قابلیت اجرا در زمینه یكسان سازی محیط شهری نیاز داریم.
چنین برنامه ای اگر مورد غفلت واقع شود با ناهمگونی های فرهنگی آسیب هایی را شكل می دهد كه ممكن است سیاست های كلان شهری را نیز مورد تهدید قرار دهد.
پژوهشم**2052**1601**خبرنگار: غفار میرزایی **انتشاردهنده: شهناز حسنی
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شوید.
تهران - ایرنا- ناسازگاری برخی شهروندان با فرهنگ شهری و ترویج خرده فرهنگ خاص در این محیط ها، معضلات اجتماعی را از هنجارشكنی به سمت «آنارشی» یا نابسامانی اجتماعی سوق داده است.
