به گزارش ایرنا، ایران كشوری با اقلیم خشك و نیمه خشك است و منابع آبی موجود آن از اهمیت زیادی برخوردار است، اما به گفته كارشناسان، این منابع به دلایل مختلفی همچون توسعه افسار گسیخته كشاورزی و نبود مدیریت صحیح منابع آبی رو به زوال هستند.
برداشت بی رویه از آب های تجدیدپذیر به بحران منابع آبی در كشور دامن زده است و عیسی كلانتری چندی پیش در مراسم معارفه خود به عنوان معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست، آب را بحران امروز كشور خواند و گفت: چند سال پیش آب های تجدیدپذیر ما 133 میلیارد متر مكعب بود اما امروز به 88 میلیارد متر مكعب رسیده است كه 65 تا 70 میلیارد متر مكعب آن را استفاده كرده ایم یعنی حدود 110 درصد از آب های تجدیدپذیر را مصرف كرده ایم در حالی كه بر اساس استانداردهای جهانی اجازه برداشت بیشتر از 40 درصد از این آبها داده نمی شود.
با این حال، زمزمه هایی درباره بهره برداری از آب های ژرف به عنوان یك راهكار برای مقابله با كم آبی شنیده و عنوان می شود كه برداشت این آب ها هیچ گونه آسیبی به منابع آبی و محیط زیست وارد نمی كند؛ كارشناسان محیط زیست اما نظر دیگری دارند.
تورج فتحی كارشناس آب روز یكشنبه در این باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: در برخی مناطق كشور به ویژه نیمه شرقی با مشكلات و بحران آب مواجه هستیم اما این دلیل نمی شود كه چنانچه در اعماق پوسته زمین آب قابل استفاده ای وجود دارد، استخراج و بهره برداری شود؛ این منابع متعلق به آیندگان است و قرار نیست هر میزان منابع آبی را كه امروز در اختیار داریم، استفاده كنیم بلكه باید به فكر رفع سوء مدیریت در منابع آبی موجود باشیم و تلاش ها در جهت احیا و حفاظت منابع پیش رود.
*** آب های ژرف شیرین نیستند
وی درباره آب های ژرف اظهار كرد: آب های ژرف علی الاصول آب های شیرین نیستند و معمولا قابلیت استفاده مانند آب های چاه یا سفره های زیرزمینی را ندارند؛ به عبارت دیگر می توانیم از آب های سفره های زیرزمینی بدون انجام فرایند تصفیه استفاده كنیم اما این امكان برای آب های ژرف وجود ندارد و این آبها از نظر قدمت زمین شناسی جزء آب های فسیلی به حساب می آیند كه قدمت آنها معمولا به بیش از میلیون ها سال می رسد.
فتحی افزود: آب های ژرف در واقع آب هایی هستند كه از حوزه های رسوبی و دریاها یا لایه های آبدار بسیار قدیمی زمین شناسی در اعماق پوسته زمین به دام افتاده اند و امروزه با پیشرفت فناوری و ابزار حفاری مدرن امكان شناسایی و حفاری تا چند هزار متر و رسیدن به این لایه های آبدار و بیرون كشیدن آنها فراهم شده است.
*** آب های ژرف سرشار از املاح و عناصر سنگین
وی ادامه داد: معمولا این آب ها به خاطر این كه آب شیرین نیستند و غلظت املاح مختلف در داخل آنها به صورت متفاوت وجود دارد، باید تصفیه شوند و سپس قابل استفاده می شوند؛ به واقع این طور نیست كه مثلا در عمق سه یا چهار هزار متری یك لایه آبدار پیدا شود و بدون كوچكترین تصفیه ای آب برای مصارف مختلف در دست داشته باشیم.
فتحی گفت: همانطور كه بیان شد، این آب ها عموما شیرین نیستند، هر چند ممكن است درصد كمی آب شیرین در برخی از لایه ها وجود داشته باشد، اما یافتن ذخایری كه میزان قابل توجهی آب شیرین فسیلی داشته باشد بسیار سخت و گاه دور از تصور است.
به گفته فتحی، آب های ژرف به علت قدمت زیاد در اعماق زمین به مرور زمان از خلل و فرج سنگ های مختلف عبور و املاح و فلزات سنگین و تركیبات شیمیایی مختلف سنگ ها را در داخل خود حل می كنند در نتیجه غلظت عناصر و تركیات مختلف در این آب ها بسیار بالا است از این رو، از این آب ها به طور مستقیم نمی شود برای مصارف مختلف استفاده كرد.
وی گفت: اگر هم قرار باشد چنین آبی از اعماق به سطح آورده شود، باید تصفیه شود كه این روند علاوه بر هزینه بر بودن بسیار، معضلات محیط زیستی زیادی نیز به همراه دارد اما با توجه به این كه از شمال دریای خزر و جنوب، خلیج فارس را داریم این سوال پیش می آید كه چرا از فرایند شیرین سازی آب دریا استفاده نكنیم ؟ زیرا در طولانی مدت شیرین سازی آب دریا برای ما نسبت به استخراج آب های ژرف اقتصادی تر است.
***سوء مدیریت در منابع آبی كشور برطرف شود
فتحی تاكید كرد: اما بهتر است روی مصرف و مدیریت منابع آبی در كشور برنامه ریزی شود، به عنوان مثال برای بخش كشاورزی باید متناسب با اقلیم منطقه و منابع آب موجود، الگوی كشت تعریف و كشت محصولات آب در مناطق كم آب ممنوع شود، از سوی دیگر باید سیستم آبیاری ارتقاء یابد كه تمام این مسائل به عملكرد و هماهنگی دو وزارتخانه نیرو و جهاد كشاورزی بر می گردد.
*** ذخایر آب های ژرف، امانتی برای آیندگان
این كارشناس آب درباره بهره برداری از آب های ژرف تاكید كرد: این ذخایر باید برای نسل های آینده باقی بماند، علاوه بر این ما باید بخشی را كه در منابع آبی مشكل داریم، برطرف كنیم تا بتوانیم منابع آب تجدید شونده را احیا كنیم، اگر سوء مدیریت ها رفع شود، می توانیم بعد از یك تا دو دهه امیدوارم باشیم بسیاری از سفره های آب های زیر زمینی احیا شوند، قابلیت روزهای اول را بار دیگر بیابند و چه بسا به شرایطی مانند دهه 70 برگردند.
وی ادامه داد: اما به علت برخی مشكلات مانند كمبود منابع مالی هنوز در بسیاری از شهرها و روستاهای كشور شبكه جمع آوری فاضلاب و بازچرخانی آب های تجدیدپذیر وجود ندارد كه این بخش باید با بودجه بندی در وزارت نیرو كه سالانه اتفاق می افتد، تقویت شود.
*** لزوم تسریع در اجرای پروژه جمع آوری فاضلاب
فتحی اظهار كرد: با توجه به وضعیت منابع آبی در كشور باید به سرعت تمام شهرها و مناطق جمعیتی به شبكه جمع آوری فاضلاب و تصفیه خانه ها مجهز شوند تا بتوانیم آبی را كه امروز به محیط زیست تخلیه می كنیم و باعث ایجاد آلودگی در منابع آب های سطحی و زیرزمینی و تخریب محیط زیست می شود، بازچرخانی كنیم تا برای استفاه مجدد مثلا در بخش كشاورزی و صنعت مورد استفاده قرار گیرد.
وی تصریح كرد: از آنجا كه بیشترین مصرف آب در بخش كشاورزی صورت می گیرد، از این رو اصلاح الگوی مصرف یكی از مسائلی است كه باید حتما بین وزارت نیرو و جهاد كشاورزی هماهنگ شود.
*** تجربه بهره برداری از آب های ژرف در كشورهای خارجی
فتحی گفت: برداشت آب های ژرف یا فسیلی به صورت نقطه ای در برخی كشورها انجام می شود، در استرالیا آب های فسیلی بسیار زیادی وجود دارد كه از یك حوزه رسوبی دریایی بسیار قدیمی باقی مانده است كه بیش از 20 میلیون سال قدمت دارد، این آب از یك حوزه رسوبی آب شیرین بسیار قدیمی و فسیلی به دام افتاده كه در مناطق خشك استرالیا به صورت كاملا مدیریت شده از آن استفاده می شود آن هم به صورت بسیار محدود به طوری كه خسارت های جبران ناپذیر بر منابع آب وارد نشود و مصرف بی رویه نیز اتفاق نیفتد.
وی تاكید كرد: اما در كشور ما كه همچنان گرفتار مشكلات در مدیریت منابع آب هستیم، اجرای چنین پروژه هایی نادرست است حتی باید جهت تغییر رویه مدیریت منابع آبی با جدیت بازنگری كنیم.
*** منابع آب های ژرف تجدیدپذیر نیستند
این كارشناس آب با بیان این كه منابع آب های ژرف به هیچ عنوان قابل تجدید نیستند، توضیح داد: فرض كنید یك لایه ماسه سنگی یا آهكی در اعماق زمین در بیش از چند هزار متر میزان مشخصی آب را در خود جای داده است؛ این آب اگر پمپاژ شود تمام می شود و دیگر قابل تغذیه شدن نیست چون این آب ها زمانی تغذیه می شدند كه سازندها و تشكیلات زمین شناسی روی سطح زمین رخنمون (برونزد) داشته است اما به مرور زمان بر اثر فعالیت های تكتونیكی و كوهزایی این لایه ها در اعماق زمین قرار گرفتند؛ در نتیجه، این آب ها بسیار قدیمی هستند و تحت تاثیر فشار و دمای اعماق زمین قرار گرفته اند و میزان زیادی از املاح سنگ هایی كه این منابع را در برگرفتند، داخل آنها حل شده در نتیجه غلظت املاح در آنها بسیار بالا است.
***تجربه مواجهه با منبع آب ژرف در جنوب تهران
وی با اشاره به این كه نمونه هایی از این آب های ژرف را در كشور داشتیم، گفت: چند سال پیش وزارت نیرو برای ذخیره كردن گاز اقدام به حفر زمین در جنوب تهران كرد كه در روند این حفاری به منبع آب های ژرف برخورد كرد و مجبور شدند این آب ها را تخلیه كنند تا بتوانند گاز را به خلل و فرج سنگ ها تزریق كنند.
فتحی افزود: وقتی این آب ها از طریق پمپاژ بالا آمد، نمونه برداری صورت گرفت كه نشان داد هدایت الكتریكی این آب ها بالای 60 هزار میكروزیمنت بر ثانیه بوده است؛ به عبارت دیگر، در سطح زمین تقریبا آبی وجود ندارد كه میزان شوری و املاح آن تا این میزان بالا باشد، در طبقه بندی آب های مختلف، آب های شور و بسیار شور داریم كه آب های بسیار شور عموما متوسط هدایت الكتریكی آنها بیشتر از 10 هزار، 12 هزار و 20 هزار است اما آب ژرفی كه در جنوب تهران پمپاژ شد، بسیار شور بود.
وی ادامه داد: تصمیم گرفته بودند این آب را به دریاچه نمك در جنوب استان تهران تخلیه كنند از این رو با سازمان محیط زیست مكاتبه كردند تا مجوز این كار صادر شود، اما نتیجه آزمایش روی نمونه ها نشان داد كه میزان شوری آن بسیار بالا است. به واقع استفاده از آبی كه از تمام آب های روی سطح زمین شورتر است، نیازمند تصفیه و نمك زدایی است، این آب ها طی سالیان سال فلزات سنگین را در خود حل كردند و غلظت فلزات سنگین داخل آنها بسیار زیاد است بنابراین باید فلزات سنگین آن حذف شود كه مستلزم هزینه بسیار بالا است، اگر بنا باشد فلزات سنگین این آب ها تصفیه شود باید تصفیه خانه های خاص برای آن طراحی شود كه هزینه های آن به مراتب بالاتر از شیرین سازی آب دریا است .
*** خسارات تخلیه آب های فسیلی بر محیط زیست
به گفته فتحی، اگر به هر حال قرار بر تصفیه آب های ژرف باشد، در شورابه هایی كه از این فرایند وارد محیط زیست می شود، غلظت عناصر سنگین بسیار بالا است و لجن های آن نیز نمك بسیار زیادی دارد كه طبیعتا دفع آنها به عنوان پسماند ویژه محسوب می شود و در نتیجه مدیریت كردن آنها هم هزینه آور خواهد بود.
*** برداشت آب های ژرف و فرو نشست زمین
فتحی در پاسخ به پرسشی درباره ارتباط فرونشست زمین با برداشت آب های ژرف گفت: بسیاری از دشت های كشور به علت برداشت های بی رویه آب های زیر زمینی دچار فرونشست شده اند، اما برداشت آب های ژرف تاثیری در بروز یا تشدید این پدیده ندارد چون این آب ها در بستر سنگی اعماق زمین قرار دارند.
وی افزود: مشكل فرونشست باید با اجرای طرح های حفاظتی، آبخوان داری، آبخیزداری و تغذیه مصنوعی در دشت ها برطرف شود كه اجرای آنها مستلزم هماهنگی بین دو وزارتخانه نیرو و جهاد كشاورزی است.
*** ضرورت اجرای مطالعات سیسماتیك روی منابع آب های ژرف در كشور
فتحی گفت: هنوز به صورت سیستماتیك در زمینه آب های ژرف در كشور مطالعاتی انجام نشده است و از این رو، نمی توانیم بگوییم كه این منابع را نداریم و یا حتما داریم اما اعتقاد كلی كارشناسی بر این است اگر هم چنین ذخایری وجود دارد باید برای نسل های آینده بماند.
وی تاكید كرد: بهتر است بودجه و زمان را صرف اصلاح الگوی مصرف، جبران بیلان منفی آب های زیرزمینی، ارتقای سیستم راندمان آبیاری بخش كشاورزی و بازنگری در نحوه مدیریت منابع آب و كشاورزی معطوف كنیم تا امیدوار باشیم منابع آب های زیرزمینی به شرایط متعارف اولیه خود برگردد و از داشته های منابع آبی خود به نحوی استفاده كنیم كه هم محصولات كشاورزی متناسب با اقلیم تولید كنیم و هم خسارت های برگشت ناپذیری به منابع آب و محیط زیست وارد نشود.
وی تاكید كرد: این امر باید تمام برنامه و تلاش كارشناسی ما باشد نه اینكه ایده های این چنین بیاوریم و به عنوان طرحی نو مطرح كنیم و احیانا منابعی را كه نسل های آینده بهتر می توانند از آن استفاه كنند، امروز با بدترین روش هدر دهیم.
علمی 9014**
خبرنگار: كیمیا عبدالله پور* انتشار: زهره محتشمی پور
برای اطلاع از اخبار متنوع علمی و فناوری، با كانال علمی ایرنا در تلگرام همراه شوید:
irnaelm@
https://telegram.me
تهران- ایرنا- پررنگ شدن مساله كمبود آب برخی اذهان را به سمت برداشت از منابع آب های ژرف سوق داده است، اما كارشناسان محیط زیست معتقدند كه این منابع آبی متعلق به آیندگان است و برداشت آنها به واسطه شوری زیاد، مقرون به صرفه نیست و تبعات محیط زیستی هم دارد.
