ابوريحان بيروني؛ پيشگام در توسعه علم نجوم

دانشمند و فيلسوف بزرگي در 13شهريور 352 خورشيدي در نزديكي شهر كاث خوارزم ديده به جهان گشود. او «ابوريحان محمد بيروني» از نام آورترين دانشمندان ايران به شمار مي رفت كه مطالعه و تحصيل علم را نزد رياضيدان و ستاره شناس مشهوري به نام «ابونصر منصور» فراگرفت و از نوجواني به انجام دادن فعاليت هاي علمي پرداخت و پس از مدتي از خوارزم به خراسان رفت و سپس راهي ري و جرجان(نزديكي مازندران امروزي) شد و در آنجا كتاب «آثار الباقيه» را تاليف كرد.

اين انديشمند با تصرف خوارزم به وسيله محمود غزنوي به غزنه رفت و همراه سلطان محمود به هندوستان سفر كرد، زبان سانسكريت آموخت و كتاب «قانون مسعودي» را در اين برهه نگاشت. «تحقيق ماللهند، التفهيم لاوايل صناعت التنجيم و آثار الباقيه عن القرون الخاليه» از جمله آثار برجاي مانده از ابوريحان بيروني است. همچنين مقاله هايي درباره زمين پيمايي و جغرافيا نگاشت و شيوه هاي اندازه گيري زمين و فاصله هاي روي آن را به وسيله مثلث بندي معرفي كرد.

ابوريحان بيروني تا آخر عمر در غزنه زندگي كرد و در سال هاي پاياني زندگي، نابينا و ناشنوا شد. سرانجام او پس از سال ها تلاش و كوشش در راه پيشرفت دانش در پايان 429 يا اوايل 430 خورشيدي درگذشت. 13 شهريور به پاس تلاش هاي اين انديشمند و ستاره شناس برجسته، روز بزرگداشت ابوريحان بيروني ناميده شده است.

پژوهشگر گروه اطلاع رساني ايرنا به مناسبت بزرگداشت ابوريحان بيروني به گفت وگو با «كوروش نوذري» استاد فيزيك، گرانش و كيهان شناسي و عضو هيات علمي دانشگاه مازندران پرداخت.

نوذري با بيان اينكه در گذشته بيشتر دانشمندان ايراني در چندين رشته متوالي به فعاليت مي پرداختند، گفت: ابوريحان بيروني نيز همچون دانشمندان بزرگ در رشته هاي زيادي به فعاليت مشغول بود. وي در رياضيات و نجوم پيشرو و در تاريخ و جغرافيا صاحب سبك به شمار مي رفت و در پزشكي، علوم طبيعي و سنگ شناسي سرآمد دانشمندان دوران خويش بود. ابوريحان بيروني همچنين در ادبيات و فلسفه نيز از جمله صاحب نظران محسوب مي شد. او به دليل كاربرد روش هاي علمي، تحقيقي و تجربي دقيق در آثارش به عنوان دانشمندي منحصر به فرد شناخته مي شود زيرا وي بدون وسايل كارآمد امروزي به نتيجه هايي دست يافت كه اكنون نيز جزو بهترين تحقيق هاي دانشمندان دنياي قديم به شمار مي رود.

اين استاد كيهان شناسي وسعت اطلاعات و تسلط ابوريحان بيروني به زبان هاي مختلف را شگفت انگيز خواند و اظهار داشت: گستردگي آگاهي و اشراف اين رياضيدان به زبان هاي مختلف سبب مي شد تا منابع بيشتري در اختيار او قرار بگيرد. از ويژگي هاي كتاب هاي او، اين است كه عبارت هاي اضافي و گمراه كننده در آنها ديده نمي شود. همچنين اين منجم معتقد بود، مخاطب براي درك مطالب بايد اهل كوشش و اجتهاد باشد.

اين استاد فيزيك با اشاره به اينكه پژوهش هاي ابوريحان بيروني به دور از هرگونه جابنداري و تعصب است، بيان كرد:‌ ابوريحان بيروني نسبت به مذهب و مليت خود هيچ گونه تعصبي نشان نمي داد. گواه اين مطلب ها، وسعت دايره تحقيق هاي بي طرفانه او نسبت به عقايد، آداب و عادت هاي اجتماعي و ديني ملت ها گوناگون است. بر همين پايه نيز توانست درباره مباني و اصول اعتقادي دين هاي مختلف تحقيق كند و به مقايسه آنها بپردازد. در بيشتر آثار ابوريحان بيروني اعتقاد به اسلام، پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت(ع) آشكار و در بعضي از تاليفاتش مانند «آثار الباقيه» علاقه وي به تشيع و حقانيت خاندان نبي به عنوان «پيشوايان هدايت و حق» به روشني قابل درك است.

وي در ادامه افزود:‌ علم نجوم در ايران تاريخچه‌اي كهن دارد و اين را مي‌توان به راحتي از سازه‌هاي تخت جمشيد دريافت و درك كرد كه علاقه ايرانيان به نجوم به دوران پيش از اسلام باز مي‌گردد. نخستين نشانه‌هاي پيشرفت نجوم و ستاره شناسي در اندازه گيري زمان، راه اندازي تقويم‌ها و ساعت‌هاي دقيق به وسيله دانشمندان ايران باستان قابل مشاهده است. موفقيت‌هاي ايران در علم نجوم با تغييرهاي فرهنگي نيز ادامه داشت. در واقع بايد ايرانيان را بنيان‌گذار ستاره شناسي اسلامي دانست. آشنايي آنها با اخترشناسي نوين نيز در سال‌هاي نخستين سده 13 خورشيدي صورت گرفت. انتشار مجله فضا در دهه ۴۰ و ۵۰ خورشيدي و هم‌زماني آن با سفر به ماه رويداد ديگري به شمار مي رود كه به معرفي علم نجوم نوين كمك فراواني كرده است.

اين عضو هيات علمي دانشگاه مازندران، تلاش هاي مجله دانشمند براي معرفي علم ستاره شناسي و نجوم را بسيار موثر دانست و تصريح كرد: گشايش مركز رصدخانه زعفرانيه و فعاليت‌هاي مجله دانشمند در تمامي سال‌هاي انتشار براي معرفي علم ستاره شناسي و نجوم سبب شد تا جوانان علاقه مند به علم نجوم را تربيت كند. گروه‌هاي اختر شناسي آماتوري زيادي در ايران مشغول به فعاليت هستند و ارتباطي كارآمد ميان اين گروه‌ها و دانشمندان ايراني در جريان است كه برخلاف ديگر رشته‌هاي علمي در ايران، جنبه‌اي دولتي و دانشگاهي ندارد و در واقع علم نجوم و اختر شناسي از معدود دانش‌ها و تحقيقاتي به شمار مي رود كه جنبه علم محور خود را در كشورمان حفظ كرده است.

نوذري با بيان اينكه تاريخچه رصدخانه ها در ايران به سال هاي دور ايران باستان بازمي گردد، توضيح داد: با وجود اينكه تاريخچه رصدخانه‌ها در كشورمان مربوط به سال‌هاي دور ايران باستان است. با توجه به تمام كمبودها در اين زمينه، هماهنگي هاي لازم با علوم فيزيك، شيمي، رياضي و .. براي طرح هاي بزرگ علمي و فضايي شده است تا به جايگاه عالي در سطح جهان دست يابيم.

اين فيزيكدان، علم نجوم را سرآغاز علوم فضايي عنوان كرد و يادآور شد: هرچند ارسال ماهواره‌ها به فضا با هماهنگي دپارتمان‌ها و علوم مختلف صورت مي‌گيرد اما بايد علم نجوم را به عنوان سرآغاز علوم فضايي قلمداد كرد و بدون شك پيشرفت ايران در ساخت ماهواره نشان دهنده پيشرفت كشور در اين دانش نيز به شمار مي رود. علم اختر شناسي و علوم فضايي ايران در مرحله اي است كه دانشمندان با همه محدوديت هايي كه دارند به تكرار پيشرفت هاي كشورهاي توسعه يافته موفق شده اند اما هنوز تا توليد علم واقعي فاصله زيادي داريم.

نوذري با تاكيد بر اينكه نجوم دروازه ورود به علوم ديگر است، بيان داشت: در تاريخ علم اين گونه بود كه دانشمندان، پژوهش هاي خود را با علوم نجوم شروع مي كردند و اينك نيز افراد با فعاليت هاي نجومي مي توانند با ديگر شاخه ها و گرايش هاي علمي آشنا شوند. يك فردي كه فعاليت هاي خود را با نجوم آغاز مي كند در ادامه با تفكر و روش علمي آشنا مي شود و سپس به طرفي مي رود كه بيشتر به آن علاقه دارد. در هر صورت مي توان با فعاليت هاي نجومي، زمينه هاي علاقه مندي به علم را در وجود افراد ايجاد كرد.

اين استاد كيهان شناسي در پايان با بيان وضعيت رصدخانه ملي كشور، گفت: رصدخانه ملي، طرحي بود كه مي توانست يك تلسكوپ با كيفيت جهاني باشد و منجمان جهاني نيز آماده همكاري بودند تا در كنار ستاره شناسان ايراني از آن بهره برداري كنند اما با تحول هاي ايجاد شده، اين طرح به يك طرح جهان سومي تبديل شد كه كيفيت بسيار پاييني دارد و توجه به آن به تدريج كاهش يافت. به همين دليل اكنون لازم است عزم جدي براي اجراي اين طرح داشت زيرا كه مشابه اين طرح از ٢٠ سال پيش در كشورهايي ديگر انجام شد و متاسفانه ايران در اين زمينه بسيار عقب ماند اما با عزمي جدي براي انجام دادن اين كار و بهبود آن و تعامل با دانشگاه هاي مطرح در اين زمينه مي توان به جايگاه حقيقي در سطح جهان دست يافت.

*گروه اطلاع رساني
خبرنگار: مريم همتي**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9117**2002**9131
ايرنا پژوهش، كانالي براي انعكاس تازه ترين تحليل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشي ايران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شويد.