باز بوي محرم رسيد / سنت ها و مراسم هاي عزاداري در يزد ؛ حسينيه ايران

برخي از آيين هاي سوگ محرم در استان در فهرست ميراث ناملموس ثبت شده، به گونه اي كه تاكنون 21 آيين مذهبي ويژه ماه محرم گواهي منحصر به فرد بودن و ثبت در فهرست ميراث ناملموس را دريافت كرده است.
برخي آيين ها تقريبا در سراسر استان به صورت مشترك برگزار مي شود همچون پرسه خواني ، چاووشي خواني و آذين بندي نخل ها.
يزدي‌ها 2 يا سه روز قبل از آغاز ماه محرم، آيين پرسه‌ زني (پيرامون چيزي گشتن) را اجرا مي‌كنند .
در اين مراسم، هيأت‌هاي عزاداري از يك حسينيه، سينه‌زنان به حسينيه ديگر مي‌روند و اهالي آن حسينيه را از آمدن ماه محرم خبردار مي‌كنند و در ميانه راه كه عزاداران سينه‌زن به حسينيه‌ هاي ديگر مي‌روند، مردم نيز نذر خود را به آن‌ها مي‌دهند.
آيين ديگر «چاووش‌خواني» است ،اين آيين‌ كه در مناسبت‌هاي ديگر مانند رمضان رگزار مي‌شود ، كه در ماه محرم نيز همزمان با آيين «پرسه‌زني» ولي با وسعتي بيشتر برگزار مي‌شود.
در اين رسم، چاووش‌خوانان به بالاي بلندي مي‌روند و با خواندن اشعاري در رثاي امام حسين (ع)، مردم را از آمدن ماه محرم آگاه مي‌كنند.
در شهرهاي استان يزد پنج يا شش روز مانده به تاسوعا و عاشوراي حسيني، مراسم آذين ‌بندي نخل برگزار مي‌شود. در اين مراسم دو طرف نخل سياه‌پوش مي‌شود و در برخي مكان‌ها مانند ميبد و اردكان 72 شمشير نماد 72 تن از ياران امام حسين (ع) به نخل بسته و اين نخل براي روز عاشورا آماده مي‌شود.
در اين گزارش به صورت شهرستاني عمده ترين مراسم هاي عزاداري در شهرستان هاي استان را آورده ايم.

** آيين هاي شهرستان ابركوه :
- ماتم چهار مناره
ماتم چهار مناره نيز يكي از سنت‌هاي ديرينه است كه نسل به نسل از سادات شهرستان به فرزندان آنان منتقل‌شده است؛ بدين ترتيب كه هميشه چند روز مانده به شروع ماه محرم، سادات هر محله با آدابِ خاصي به مشكي پوش كردن چهار مناره مهم شهر مي‌پردازند
در اين آيين كه با حضور گسترده مردم همراه با نواختن طبل و مراسم زنجيرزني و سينه‌زني انجام مي‌شود، سادات ابتدا پرچم‌هاي سبزرنگ مناره‌ها را بازكرده و پس از گلاب‌پاشي مناره، آن را به پرچم سياهي كه نشانه ماه عزاي امام حسين (ع) است، مزيّن مي‌كنند.
چهار مناره‌اي كه سياه‌پوش مي‌شود عبارت‌اند از مناره مسجدِ امام حسين (ع) در محله گلكاران، مناره مسجد آقا در محله دروازه ميدان، مناره مسجد جامع واقع در ميدان امام حسين (ع) و مناره امامزاده احمد (ع)

- نوا و موسيقي پيشواز محرم يا زنجيرزني در نواي حماسي سازها
از چند روز مانده به محرم، صداي طبل‌ها در كوچه پس كوچه‌هاي ابركوه مي‌پيچد. باني اين نواي شورانگيز طبالان كوچكي هستند كه طبل‌هاي خود را زودتر از طبال‌هاي شهر بيرون آورده‌اند و با نواختن ضربه بر آن، زودتر از همه، آمدن محرم راخبر مي‌دهند و از شب پنجم محرم طبال‌ها در تكايا حاضر مي‌شوند و سوگنامه مي‌خوانند و از شب هفتم نيز هيات‌ها را در كوچه‌ها و خيابان‌هاي شهر و روستا همراهي مي‌كنند.
از اقدامات قابل توجه در عزاداري ابركوه، طي كردن مسيري است كه از قديم الايام هيات‌ها ازآن عبور مي‌كنند شايد اين مسير كه به نام مسير عاشورا شهرت دارد، قدمتي بيش از يكصد سال داشته باشد.
زنجيرزني همراه با نواي حماسي طبل، سنج و شيپور در ماه محرم آيين رايج عزاداري مردم شهرستان ابركوه در سوگواره سيدالشهداء عليه السلام است.
اين آهنگ حماسي كه باعنوان آوا نواي محرم ابركوه به ثبت رسيده بيش از يك قرن سابقه در همراهي زنجيرزني اين شهرستان دارد و با نواختن آهنگ عزا شركت كنندگان در مجالس روضه و عزا متاثر مي شوند.
نوع عزاداري رايج ماه محرم در ابركوه بيشتر زنجير زني است كه اين شيوه عزاداري ابركوه از نمونه هاي بي نظير عزاداري دركشور محسوب مي شود.
امروزه در ابركوه اغلب با اين آهنگ ها همراه است مظلومم حسين محرومم حسين، ياحسين ، حسين ، حسين.
موسيقي محرم در ابركوه، 22 آذر 1391 با شماره 699 در ميراث ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
ابزار و لوازم عزاداري شامل طبل و شيپور و علم همچنين شاخ نفير (سازي است بادي از جنس شاخ كه توسط قلندران و درويشها دوره گرد استفاده مي شود؛ درگذشته از اين ساز در مسير سفرها و براي دور كردن حيوانات وحشي و ترساندن آنها استفاه مي شده ولي هم اكنون براي باخبركردن اهالي محله ها و جمع آوري نذورات استفاده مي كنند) و چنته و تسبيح هزاردانه و تبرزين كه مخصوص هيات دراويش است.

** آيين هاي شهرستان اشكذر
- پيشواز محرم ندوشن
پيشواز محرم از جمله آيين هايي است كه هر ساله از اواخر ماه ذي الحجه تا اول ماه محرم با شكوه خاصي در شهر تاريخي ندوشن از توابع شهرستان ميبد برگزار مي شود و نمايانگر عشق مردم اين ديار نسبت به امام حسين (ع) است.
اين آيين به طور كلي به مدت 12 روز از عيد غدير تا اول ماه محرم انجام مي شود و شامل عشور بچه ها، پرسه جوانان (علي اكبر)، غره محرم و بُتّه كَلَك است.
آيين پيشواز محرم در ندوشن 22 آذر 1391 با شماره 700 در فهرست ميراث ناملموس كشور به ثبت رسيده است.

** آيين هاي شهرستان اردكان :
- پامنبري عقدا
پامنبري از جمله آيين هاي مذهبي در استان يزد است كه فقط مختص ماه محرم نيست اما باتوجه به برگزاري روضه خواني هاي متعدد در ماه محرم تمركز برگزاري اين آيين مذهبي در محرم بيشتر است.
اين آيين در شهر عقدا بيش از ساير نقاط استان انجام مي شود و 12 اسفند 1394 به شماره 1179 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيد.
آيين پامنبري بدين صورت است كه در پايان آيين يارون يا دسته در حسينيه هاي بالا و پايين، عزاداران وارد حسينيه شده و جمعي از عزاداران، كنار منبر روي زمين دايره وار (به صورت حلقه) نشسته و نيمي از حلقه، مصرع اول بيتها و نيمي ديگر، مصرع دوم بيت ها را زمزمه مي كنند.

- عشور مسلم عقدا
آيين عشور10 روز پيش از ماه محرم برگزار مي شود كه فلسفه آن مبني بر سفر و شهادت حضرت مسلم به كوفه است.
اين آيين با روشن شدن خيمه هايي در محله هاي خلوت عقدا برگزار و پس از آن نخستين آيين تعزيه آغاز مي شود.
آيين عشور مسلم (استقبال از ماه محرم) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1174 در فهرست ميراث ناملموس كشور ثبت شده است.
- شب فاتحه در عقدا
شب فاتحه از جمله رسم هاي مختص شهر عقداست و در هيچ كجاي استان به اين شكل ديده نمي شود و باتوجه به اينكه براي طلبيدن آمرزش روح رفتگان آن شهر و به طور كلي همه مسلمانان شيعه علي (ع) است هرساله برگزار مي شود.
اين آيين 22 اسفند 1394 با شماره 1180 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
- جارزدن در عزاداري ماه محرم عقدا
در اين آيين، كه از جمله سنتي ترين آيين هاي شهر عقدا در اردكان است، ابتدا فانوس روشني را به وسيله طنابي به فرازبام حسينيه يامحل روضه خواني منتقل مي كنند تا چراغ راهي براي عموم يا به عبارتي نمادي از روشني راه امام حسين باشد.
آيين جارزني از قديمي ترين آيين هاي سنتي عقداست كه بدون استثنا، پيش از شروع هر مجلس روضه خواني در حسينيه عقدا و هر مكاني كه در آن روضه برپا است، اجرا مي شود.
اين آيين در عقدا، 22 اسفند 1394 با شماره 1178 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
آتش زدن خيمه هاي امام حسين (ع) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1176، بني اسد در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1177 نيز از اين منطقه به ثبت رسيده است.
- شَدِّه بندي و شَدِّه گرداني احمدآباد
شَدِّه برداري رسم و سنتي بسيار كهن بوده كه از قديم الايام در ماه محرم انجام مي شده؛ اين رسم براي برآوردن حاجت عزاداران و ابراز همدري با شهدا و اسراي كربلا انجام مي گرفته كه البته اين رسم در معرض فراموشي است و تنها در احمد آباد اردكان همچنان در حال انجام است.
اين آيين 25 شهريور 1394 با شماره 1107 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
- تعزيه روستاي توت
اجراي هنر تعزيه يكي از سنت هاي عزاداري در ترسيم و بازسازي و بيان ابعاد نهضت خونين عاشوراست كه در روستاي توت از توابع شهرستان اردكان سابقه اي به قدمت دوره حكومت قاجاريه دارد.
اين آيين 19 اسفند 1388 با شماره 53 در فهرست ميراث ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
اين آيين از ديرباز در بخشهايي از منطقه ميبد به خصوص بفروييه، ده آباد و روستاي قديم احمد آباد از توابع اردكان برگزار مي شد.
برگزاري اين آيين در ميبد به كلي منسوخ شده اما در 2 محله بالا، وسط (پايين سابق) احمد آباد كه از ديرباز، هرسال اين آيين برگزار مي شده است تنها محله وسط (پايين قديم) احمد آباد، هنوز تا به امروز اجراي اين آيين برپاست.

** آيين هاي شهرستان بافق
- جوش دوره
عزاداران حسيني در روز تاسوعا به دو دسته تقسيم مي شوند و با اشعاري محزون در حالي كه به سينه مي زنند و يك پاي خود را جلو و پاي ديگر را به عقب و سپس پاي راست بلند كرده و به زمين مي زنند به دور علمي كه وسط محل عزا داري نصب شده مي چرخند.
در اين روز براي افرادي كه در طول سال يعني از محرم پارسال تا تاسوعاي امسال از دنيا رفته اند جوش دوره مي زنند.
هنگام جوش زدن براي متوفي ابتدا اسم او را را اعلام و سپس با اشعار: يا مظلوم حسينم يا محروم حسينم جوش دوره مي زنند و از او ياد مي كنند.
- اجغه‌زني
هر سال يك گروه عزاداري به نام اجغه‌زني در روزهاي نخست ماه محرم فعاليت خود را آغاز مي‌كنند و در روزهاي تاسوعا و عاشورا اين برنامه با سوز و گدازي كه دارد به اوج خود مي‌رسد.
در اين گروه 70 تا 80 نفري كه از افراد ميانسال تشكيل شده، يك‌نفر نوحه سرايي مي‌كند و بقيه دو قطعه سنگ يا چوب مخصوص آماده شده را كه در دو دست دارند، در يك فضاي معنوي و هماهنگ به هم مي‌زنند تا ياد و خاطره امام حسين (ع) كه دشمن با ايجاد سر و صدا اجازه نمي‌داد، سخنانشان در روز عاشورا به لشكريان يزيد برسد، در اذهان مردم تداعي شود.
- علم گرداني
علم‌گرداني يكي از آيين‌هايي است كه به رغم قدمت بالا، مانند ديگر رسوم قديمي در ماه محرم منسوخ نشده و مردم مومن بافق هنوز هم اين آيين را در چهارمين روز از ماه محرم برگزار مي‌كنند.
در روستاي بشكان، اين سنت قديمي، با شكوه و آييني ويژه برگزار مي‌شود به طوري كه جمع زيادي از مردم، اعم از كوچك و بزرگ و پير و جوان با راه‌اندازي دسته سينه‌زني، پشت سر علم به حركت در مي‌آيند.
در اين آيين، سه جوان به عنوان علمدار با كمربندي كه به كمر دارند براي به حركت در آوردن علم انتخاب مي‌شوند و يك نفر هم كه پيرغلام نام دارد، اشعاري را در قالب نوحه مي‌خواند و بقيه مردم كه پشت سر او حركت مي‌كنند، مصرع اول و دوم نوحه را با صداي بلند تكرار مي‌كنند.
«كربلا يا كربلا يا كربلا، كربلا قربانگه خون خدا، يا مظلوم حسينم يا محروم حسينم، يا عطشان حسينم يا عريان حسينم»
** آيين هاي شهرستان بهاباد
- جوش دوره ( جوش بختياري )
يكي از سبك هاي عزاداري است به اين نحو كه عده‌اي به صورت دايره‌وار مي‌ايستند و با يك ‌دست كمر بغل‌دستي خود را گرفته و با دست ديگر سينه مي‌زنند؛ سادات هم در سر دسته اين عزاداري مي ايستند و به اجراي جوش مي پردازند.
البته جوش ديگر جوش بختياري بوده كه بومي نيست و از 70 سال پيش به اين منطقه آمده هم اكنون در محله‌هاي باغستان محمدآباد در اين شهرستان اجرا مي‌شود.
- عزاداري هيات جَق‌جَقو
عده‌اي از مردان در مراسم عزاداري، دو كوبه‌ي چوبي كه داراي جاي انگشت است را بهم مي‌كوبند و اشعاري كه سروده عاصم شاعر مشهور شهر است را مي‌خواندند.

** آيين هاي شهرستان تفت :
- عزاداري دهه اول محرم حسينيه امام (شاه ولي)
عزاداري سالار شهيدان در دهه اول محرم كه طبق دستورالعمل موقوفات موجود در حسينيه امام (شاه ولي) شهرستان تفت برگزار مي شود، 30 فروردين 1388 با شماره 31 در فهرست ميراث ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
چاووشي، روضه خواني، تعزيه، عزاداري هيات هاي محلات و نخل برداري از برنامه هايي است كه در اين مدت در تفت انجام مي شود.
- علم بندي طزرجان شهرستان تفت
آيين علم گرداني از روز تاسوعا آغاز مي شود و زنان و مردان روستا هركدام بخشي از علم را مي بندند سپس علم گردانان در محله مختلف علم را مي گردانند.
گرچه آيين هاي ماه محرم در اكثر شهرها و نقاط ايران با شكوه خاصي برگزار مي شود، اما برخي از فرهنگ هاي مذهبي خاص يك منطقه است كه مراسم علم گرداني روستاي طزرجان يكي از آنهاست.
در روز تاسوعا علم بندان با جمع آوري پارچه هاي نذري مردم، محله و علم خانه را آذين مي بندند. ريش سفيدان با نداي ذكر و صلوات چوب علم ها را يكي يكي سوهان كشيده و براي مراسم مهيا مي سازند و با بستن پارچه ها، علم ها به نام مبارزان كربلا به ميانه جمع مشتاقان عزيمت داده مي شود.
با حركت دادن علم حضرت حسين (ع) و ابوالفضل عباس (س) همراه با هيات هاي عزاداري مراسم شور حسيني مي گيرد، علم داران در حسينيه روستا جمع شده و همراه با مراسم نخل برداري و دسته جات سينه زني به عزاداري اما مظلوم مي پردازند.
علم گرداني روستاي طزرجان 22 آذر 1391 با شماره 701 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.

آيين هاي شهرستان ميبد :
- جغجغه زني
‎‎‎‎ سنگ زني يا به گويش محلي جغجغه ‏‏زني به شيوه اي هنرمندانه با ريتم و اشعاري خاص در شب‏‏‏ هاي ماه محرم در برخي از حسينيه‏‏ هاي شهيديه (شورُك) و روستاي ركن آباد شهرستان ميبد، بعد از مراسم نوحه‏ خواني و زنجيرزني اجرا مي ‏شود.
اين آيين ششم دي 1390 به شماره 423 در فهرست آثار ملي ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
- شاه حسن، شاه حسين
در آيين شاه حسن، شاه حسين شهرستان ميبد كه در دهه اول ايام محرم برگزار مي شود، سادات حضور فعال و اولويت ويژه اي دارند.
اين آيين در گذشته در محدوده محلات بالا و پايين و به صورت محدود برگزار مي شده و در قرن هاي اخير اهالي محله بشنيغان نيز به اين آيين پيوسته اند. اكنون چند سالي است كه با پديدآمدن محله هاي جديد، تغييرهايي در اين آيين رخ داده كه با مشاركت ساير اهالي شهر برگزار مي شود.
آيين شاه حسن، شاه حسين همزمان از محلات مختلف آغاز و همه در ميدان يا حسينيه سيد قنبر به هم مي پيوندند.
اين آيين 25 شهريور 1394 با شماره 1108 در گروه عادت ها و رسم هاي اجتماعي، آيين ها و جشن ها به عنوان سنتي ترين آييني كه در دهه اول محرم در هسته تاريخي شهر كهن ميبد (محدوده داخل حصار) برگزار مي شود، به ثبت رسيد.
يك ديگر از مهمترين مراسم هاي مذهبي كه شهره جهاني در استان يزد دارد نخل گرداني است كه تقريبا در تمامي شهرستان هاي استان برگزار مي شود.
نخل برداري يا نخل گرداني
نخل برداري يكي از آيين كهن يزديها در ايام محرم به ويژه روز عاشوراست و اكنون با آغاز ماه محرم، نخل ها كه نماد تابوت امام حسين (ع) هستند، يكي يكي سياه پوش مي شوند.
نخل ها كه در ايام مختلف سال، برهنه در نقاط مختلف و در مقابل حسينيه ها، مساجد، تكايا و ... غنوده اند، با آغاز ماه محرم سياه پوش و براي برگزاري مراسم روزهاي تاسوعا و عاشورا آماده مي شوند.
نخل در فرهنگ مردمان ولايتمدار يزد همان تابوت و نمادي از جنازه مطهر ائمه اطهر و به ويژه حضرت امام حسين(ع) كه مردم با چرخش آن دور حسينيه‌ها به تشييع مي‌پردازند.
نخل برداري از مهمترين آداب عزاداري در استان يزد مي باشد كه اوج و شكوه عزاداري مردم اين خطه كويري است
اين نخل معمولا از جنس چوب است و مراسم نخل برداري از ويژگيهاي منحصر به فرد محرم و عزاداري در يزد است. يزدي‌ها شبه تابوتي (نخل) را به دوش مي كشند كه يادآور تابوتي است كه پيكر امام حسين (ع) در آن از ميدان جنگ به مزار هميشگي‌اش منتقل شد؛ حمل اين تابوت در بين مراسم‌هاي مختلف محرم از كارهاي اصلي و اساسي به شمار مي‌رود
نخلها در ديگر ايام سال بدون تزئيين در كنار حسينه ها، تكايا و ميادين بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم يزد به امام حسين(ع) به شمار مي روند و مردم نسبت به آن احترام وارادت خاصي قائل هستند
نخل هاي ميدان بعثت، امير چخماق و ميدان امام تفت از جمله نخل هاي معروف يزد هستند و مراسم نخل برداري عصر روز عاشوراي ميدان امام تفت كه تا غروب روز عاشورا ادامه دارد از شكوه وجلال خاصي برخوردار است
البته نخل هاي ميدان اميرچقماق و بعثت يزد در چندسال گذشته به دليل جلوگيري از آسيب هاي احتمالي به اين آثار گرانسنگ تاريخي و مذهبي برداشته نشده است
مراسم نخل برداري با حضور خيل عظيم عزاداران حسيني انجام مي شود و هركس با نيت خاص در اين مراسم شركت مي كند، اقليت هاي مذهبي به ويژه زرتشتيان يزد نيز مراسم عزاداري امام حسين و نخل برداري را به نظاره نشسته وبه مظلوميت حسين و خاندان او اشك مي ريزند
نخلها در ديگر ايام سال بدون تزئيين در كنار حسينه ها، تكايا و ميادين بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم يزد به امام حسين(ع) به شمار مي روند و مردم نسبت به آن احترام وارادت خاصي قائل هستند
آيين نخل برداري 25 خرداد 1390 با شماره 249 به نام استان يزد و چهارم بهمن 1391 با شماره هاي 1044 و 1048 به ترتيب براي شهرهاي ندوشن و مهرجرد ميبد در فهرست ميراث ناملموس كشور ثبت شده است.
مراسم ديگر كتل بستن است كه همان زين كردن اسب است.
در يزد به اسب زين كرده‌اي كه به‌طور خاص آراسته شده و پيشاپيش دسته عزاداري حركت مي‌كند «كتل» مي‌گويند. افسار اين اسب يا كتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سينه‌زني حركت مي‌كند و محافظ آن مرتب سر و صورت حيوان را نوازش مي‌كند. گاهي به گردن اين اسب چند شال، ‌ترمه يا ابريشمي به رنگ‌هاي سبز و سرخ آويزان كرده و سر و صورت حيوان را با چند قطعه آيينه كوچك، نگين، قرآن و... آذين مي‌نمايند و‌گاه بنا بر سليقه شخصي و به تعبيري ديگر، پارچه سفيد خون‌آلودي را بر پشت حيوان مي‌كشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تير و پيكان در پارچه فرو مي‌كنند. هم چنين كبوتر زنده‌اي را كه با رنگ قرمز آغشته شده نيز بر پشت اسب مي‌گذارند.
افسار اين اسب يا كتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سينه‌زني حركت مي‌كند و محافظ آن مرتب سر و صورت حيوان را نوازش مي‌كند. اين حركت نمادين را «اسب و كتل» مي‌نامند.
سيزده محرم در يزد
مراسم ها در يزد ادامه دارد تا بعد از عاشورا و روز 13 محرم كه سوم شهادت امام حسين (ع) و يارانش است.
مردم مومن استان يزد از ديرباز در روز 13محرم كه آن را سوم امام‌حسين(ع) نيز مي‌خوانند به برگزاري مراسم‌هاي مختلف عزاداري و به خصوص نخل‌برداري در گوشه و كنار شهر و در محلات مختلف مي‌پردازند و به مقام والاي شهداي كربلا اداي احترام مي‌كنند.
مردم ولايتمدار يزد در آييني كهن، مصادف با روز 13محرم با راه اندازي دستجات سينه زن و زنجيرزن و حضور در مسجد ملااسماعيل نسبت به برپايي مجلس عزاداري حضرت امام حسين (ع) و ياران و اصحاب وفادارش اقدام مي كنند.
اين مراسم معنوي از ابتداي صبح آغاز و تا برگزاري نماز جماعت ظهر و عصر در اين مكان ادامه خواهد دارد.
در روز سيزده محرم و سومين روز شهادت امام حسين (ع) در برخي نقاط استان يزد مراسم ويژه 'هيات بني اسد' برگزار مي‌شود.
1968*2047* گزارش از : محمودرضا رحماني ** انتشار : عباسقلي اشكورجيري
@irnayazdd