وقتی زنگوله های كوچ، خواب را از «ساحل» ایل می گیرد

صدای دلنواز زنگوله كل و بزهای آبدیده از چندین ییلاق و قشلاق كه درجلوی گله حركت می كنند، سفری به درازای تاریخ ایل را در ذهن ها تداعی می كند و در امتداد طنین خیزش گله های گوسفندان، صدای گریه های مستانه نوزادی مبارك، حضورم را در سیاه چادری با طعم چای هیزمی، به میزبانی می نشیند.
«ساحل» 14 روزه، همان نوزاد خوش قدم ایل است كه نیامده باید سفری جدید را تجربه كند؛ سفری كه آغاز آن گوشه نیمه روشن سیاه چادری در میان دشت های سرد و سبز همدان و انتهایش همان گوشه سیاه چادر اما در دشت های گرم و زیبای دزفول است.
از همین رو با دستان مهربان مادر، رخت سفری دور برتن كرده است تا فرسنگ ها راه طولانی و پرمشقت را بر گرده مادر و بر پشت ستوران تجربه كند.
سرنوشت ساحل در این سفر پرماجرا ذهنم را مشوش كرده بود و دیگر طاقت دلواپسی نداشتم؛ از فاطمه كه تجربه شیرزنان ایل بر سیمایش نقش بسته بود، سرنوشت ساحل در مدت زمان رسیدن ایل به مقصود كوچ را جویا شدم.
فاطمه كه گویی به رسم ایل شكایتی از سختی های زمانه نداشت، از ساحل نو رسیده گفت كه 14 روز از تولدش می گذرد، فرزند چهارمش است و سرمای زودرس هوا به نگرانی های این مادر ایل افزوده است.
فاطمه اگر چه سال ها رنج و مشقت زندگی ایلیاتی را چشیده بود، اما از فحوای كلامش اینگونه برمی آید كه دوست ندارد فرزندانش در شرایط ایل بزرگ شوند؛ چراكه می گوید زندگی در بین عشایر بسیار سخت و دردآور است؛ می گوید فرزندانش فقط سه ماه در سال می توانند به مدرسه بروند و در این مدت كم چیزی یاد نمی گیرند.
از فاطمه پرسیدم چرا زودتر همدان را به مقصد استان های گرمسیر ترك نمی كنید؟ پاسخ جالبی داد كه تاكنون به آن فكر نكرده بودم؛ 'حركت عشایر همراه با دامهاست و ایل در منطقه ای چادر موقت خود را نصب می كند، تا دام ها برسند'.
بار دیگر ذهنم درگیر شد؛ با علی اصغر 9 ساله همكلام شدم. گفت كه كلاس دوم است، اما به مدرسه نمی رود تا وقتی كه به دزفول برسند، چرا كه 'ایل در حال كوچ است'.
علی اصغر می گوید كه آذرماه به دزفول می رسند و این فرصتی سه ماهه فراهم می كند كه تا اسفند بار دیگر تحصیل موقت را تجربه كنند. اما این تمام ماجرا نیست و دیگر بار زمانی كه همگان برای آغاز سال جدید آماده می شوند، ایل قصد سفر می كند و او بار دیگر از كلاس باز می ماند.
وارد چادر دیگری می شوم؛ مریم دختری زیبارو كه سادگی ایل در چشمانش می درخشد، در گوشه چادر تنها نشسته است. سنش را نمی داند، اما فكر می كند 16 ساله باشد. از صحبت هایش درمی یابم كه تاكنون به مدرسه نرفته است و توانایی خواندن و نوشتن ندارد.
خشكی پاییز سرد همدان بر دستانش غلبه كرده و ترك های عمیقی بر پوست دستش نقش بسته كه از لابه لای آن خون خشك نمایان است و سنش را بیش از آنچه هست و می گوید نشان می دهد.
در گوشه دیگر ایل، نظاره گر زینب و زهرا دو خواهری می شوم كه با جثه كوچك خود یاریگر پدر شده اند و در نگهداری گله به ایل كمك می رسانند. سرمای دشت ناخن های زهرا را كبود كرده است. زهرا می گوید كه چندی پیش به تب مالت مبتلا شده بود و به تازگی بهبود یافته است. قلبم به درد می آید و با خود می گویم كه تاكنون شاكر نعمت هایی كه داشته ام، نبوده ام.
بر سر سفره خانواده، پدر از صفا و صمیمیت زندگی در ایل می گوید و در ادامه سختی ها و دردهای زندگی عشایری را به گونه ای به تصویر می كشد كه گویی خود بخشی از این زندگی می شویم؛ تجربه ای كه بی شك هیچ یك از ما تاكنون لحظه ای از آن را درك نكرده ایم.
از نداشتن امكانات اولیه گرفته تا مشكلات مالی و بی توجهی برخی مسئولان امر می گوید و داغ دلش با گفتن بیسوادی فرزندانش تازه می شود و آهی جانسوز از ته دل می كشد.
زندگی عشایری با تمام دردها و سختی هایش همچنان ادامه دارد اما كم و كاستی هایی كه بر دوش این قشر بزرگ سنگینی می كند، خطر كاهش جمعیت عشایر را كه نقش مهمی در اقتصاد كشور و استان همدان ایفا می كنند می افزاید.
در حالی كه مسئولان بر اهمیت نقش عشایر و روستاها تاكید دارند، باید دانست كه عشایر هنوز از بسیاری امكانات اولیه محروم هستند و با كمترین داشته های رفاهی زندگی ساده خود را سپری می كنند.
می توان گفت كه كوچ نشینی كهن ترین شیوه زیست بشر است و در آن عشایر به شیوه هایی باورنكردنی و در قرن‌های متمادی، آداب و آئین های گذشته را سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر حفظ كرده اند و با تمام توان برای نگهداری این میراث معنوی تلاش كرده اند.
بر اساس آمارها، 12 هزار تن در عشایر كوچنده و نیمه كوچنده در قالب ایل های تركاشوند، شاهسوند، حسنوند، جمیر و یارم طاقلو به استان همدان رفت و آمد می كنند كه این امر ضرورت خدمات رسانی مطلوب به عشایر را گوشزد می كند.
در این خصوص از چند روز پیش كوچ قشلاقی عشایر استان همدان و خروج عشایر از این خطه از میهن اسلامی آغاز شده است.
سهراب احمدی كه تجربه 60 سال كوچه بهاره و پاییزه را در كوله بار تجربیات زندگی خود ذخیره و هرساله از ییلاق به قشلاق و از قشلاق به ییلاق سفر كرده است، از سرنوشت خود و سختی هایی كه بر عشایر می گذرد، رنج نامه ای سترگ دارد.
او كه لحظاتی هم صحبت خبرنگار ایرنا شده است، می گوید: عشایر راه های مناسبی برای كوچ ندارند و مجبورند از جاده‌های ماشین رو برای كوچ استفاده كنند و این روش خطرات جانی و مالی فراوانی برای آنها دارد.
وی با تاكید بر اینكه سنت های عشایر در حال از بین رفتن است، از ضرورت حفظ آئین های عشایری و حمایت از این قشر می گوید و می گوید كه برخی از عشایر منطقه به دلیل حمایت نشدن، به سمت یكجانشینی در شهرها و روستاها روی آورده اند.
احمدی نبود مرتع كافی برای چرای دام ها را از مشكلات دهه های اخیر عشایر منطقه می داند و معتقد است كه دولت باید به فكر دغدغه های عشایر و ایجاد امكانات اولیه برای این قشر باشد و برای تحقق این مهم چاره جویی كند.
مدیر امور عشایر سازمان جهاد كشاورزی استان همدان كه در این سفر همراه خبرنگار ایرنا است نیز می گوید: عشایر كوچنده همدان، پنج ماه و نیم قشلاق خود را در استان های مركزی، ایلام، كرمانشاه، لرستان و خوزستان می گذرانند.
حسین محمدی، قشلاق دهنو ملایر، خوشكاخوره نهاوند، گشانی تویسركان، همه كسی بهار، ینگیجه كرفس رزن، چیچك لو اسد آباد و كلك و تاریك دره همدان را از مهمترین سامانه های ییلاقی عشایر كوچنده استان همدان معرفی می كند و می گوید كه عشایر استان كوچ از این مناطق را آغاز كرده و به تدریج از استان خارج می شوند.
وی با بیان اینكه عشایر همدان در 72 سامانه، ییلاق خود را در استان همدان می گذرانند، می افزاید: ایل تركاشوند، یارم طاقلو، حسن وند، جمور و شاهسوند بغدادی از عشایر استان همدان هستند.
محمدی با بیان اینكه جمعیت عشایر كوچنده استان همدان 9 هزار تن و عشایر نیم كوچنده یكهزار و 600 تن است، می گوید: این عشایر در قشلاق 610 كیلومتر و در ییلاق 203 كیلومتر پیاده روی می كنند.
وی، فقر مراتع، دست یافتن روستائیان به مراتع و محدوده های عشایری، جلوگیری روستائیان از استفاده عشایر از مراتع میان بند (مراتع حدفاصل مراتع ییلاقی و قشلاقی)، حوادث و سوانح طبیعی از جمله خشكسالی، سیل و تصادفات جاده ای حین كوچ را از مشكلات عشایر در هنگام كوچ بیان می كند.
مدیر امور عشایر سازمان جهاد كشاورزی استان با بیان اینكه دام عشایر شامل دام سبك همچون گوسفند و بز می‌شود، اضافه می كند: یك دهم مراتع استان در اختیار عشایر است كه شامل 95 هزار هكتار می‌شود.
محمدی تعداد ایل راه های عشایر استان همدان را در سال های گذشته حدود 40 ایل راه اعلام و اضافه می كند: تعدادی از ایل راه ها به دلیل احداث كارخانه، تعریض جاده ها و شخم زدن زمین ها توسط روستاییان از بین رفته است.
وی با بیان اینكه عشایر به دلیل از بین رفتن ایل راه ها مجبور به عبور از جاده های پرتردد خودروها هستند، می گوید هر ساله شماری از دام های عشایر در اثر تصادف از بین می رود و خسارت های زیادی به عشایر وارد می شود.
7523/2090
گزارش از: مرضیه بختیاری**انتشار دهنده: سعید زارع كندجانی