نگاهی به هنرصنعت پرچم دوزی در مشهد

به گزارش ایرنا، بنا به روایتهای تاریخی نخستین پرچم دوزی برای هیاتهای مذهبی در مشهد انجام گرفت و این هنر از شهر امام رضا(ع) به دیگر نقاط كشور تسری یافت.
بازار رضای مشهد از گذشته های دور محل كسب پرچم دوزان محرم بوده است. فضای بازار با صدای چرخ گلدوزان عجین شده و خاطرات مردم از بازار قدیم مشهد با موسیقی پرچم دوزان گره خورده است.
بازار رضای مشهد از دهه ها پیش تاكنون در كنار فروش سوغات به زائران محلی برای عرضه پرچمهای محرم نیز بوده است اما امروز از آن همه كارگاه و دكان فروش پرچمهای محرم تنها چند دهنه مغازه با كارگاههای كوچك به تعداد انگشتان دست در این بازار باقی مانده است. پرچم دوزانی كه هم در بازار مانده اند بی شك از قدیمیها و ریش سفیدان این عرصه هستند.
ماه محرم بهانه ای برای سر زدن به این هنرمندان در بازار رضا مشهد شد تا از نزدیك با پرچم دوزی و روند تولید و فروش آن آشنا شده و با هنرمندان بزرگ این عرصه گفت و گویی داشته باشیم.

* بازار پرچم دوزی مثل گذشته نیست
به همراه عكاس به طبقه دوم بازار رضا می روم و وارد یكی از كارگاههای كوچك پرچم دوزان می شوم. در آن راسته از بازار فقط همین كارگاه فعال بود. صاحب آن با روی گشاده از ما استقبال كرد و در حالی كه مشغول اتو كشیدن پارچه و چسباندن لای چسب به آن بود به پرسشها پاسخ داد.
حیدر شجاع كه 15 سال است پرچم دوزی می كند گفت: دو كارگاه كوچك یكی در بازار رضا و یكی در گوشه ای دیگر از شهر مشهد دارم كه در هر دو آنها در مجموع 25 كارگر شلغل هستند.
وی افزود: گلدوزی دو نوع است كه شامل پرچم دوزی و جانماز دوزی می شود. پرچم دوزی همان دوختن اسامی یا روایات و عبارات قرآنی بر روی پارچه های عزاداری به شمار می رود.
این پرچم دوز مشهدی ادامه داد: ابتدا طرحی را كه مشتری سفارش داده به طراح می دهیم تا آن را روی پارچه پیاده كند سپس در كارگاه هنرمندان خطوط طراحی شده را با نخهای رنگی و چرخ برقی می دوزند یا به عبارت دیگر گلدوزی می كنند.
وی گفت: طراح معروف و خوبی برای كارهای پرچم دوزی در همین بازار به نام آقای 'اسدالله قاجار' است كه همه سفارشهای خود را به او می دهیم تا طراحی خطوط را به صورت دوخطه و تذهیب بر روی پارچه انجام دهد سپس پارچه برای دوخت آماده و داخل طرح با نخ دوخته می شود و سایه بندیها و برجسته دوزیهای لازم روی آن انجام می شود. در مرحله آخر با اتو لای چسب به پارچه را چسبانیده تا طرح روی آن حفظ گردد و پس از تمیزكاری پارچه كار تحویل مشتری می شود.
شجاع افزود: هنر پرچم دوزی سه هنر نقاشی، خوشنویسی و گلدوزی را در بر می گیرد و هنرمندان این عرصه در واقع در سه شاخه هنری فعال هستند.
وی در مورد پارچه هم گفت: پارچه خوب در برجسته سازی هنر پرچم دوزی نقش زیادی دارد. معمولا پرچم دوزی بر روی دو نوع پارچه ساتن و مخمل انجام می گیرد. قبلا كارخانه پارچه كاشان مخمل باكیفیت عالی روانه بازار می كرد اما مدتی است این كارخانه تعطیل شده و دیگر پارچه مخمل با كیفیت خوب در بازار كمتر پیدا می شود.
این پرچم دوز مشهدی افزود: هم اینك كارخانه ای در مشهد وجود دارد اما پارچه مخمل تولیدی آن كیفیت پارچه مخمل كارخانه كاشان را ندارد. برای اینكه هنر گلدوزی ما بر روی پارچه حفظ شود ناگزیر هستیم پارچه مخمل را با هزینه گزاف از چین وارد كشور كنیم. كیفیت این پارچه بهتر از پارچه تولیدی در مشهد است.
وی ادامه داد: نخی كه در گلدوزی استفاده می شود تولید داخل است اما چرخها خارجی هستند و مشابه آن در كشور تولید نمی شود.
شجاع درباره مشكلات كار پرچم دوزان هم گفت: امروزه همه به دنبال كار ارزان هستند و تعداد هنردوستان كم شده است. مسلما كار دست گرانتر از كارهای چاپی است اما مردم اهمیت نمی دهند و فقط می خواهند هزینه كمتری پرداخت كنند. از این رو تعداد پرچم دوزان در بازار خیلی كم شده و اغلب هنرمندان تولید خود را متوقف كرده اند.
صاحب كارگاه پرچم دوزی انصار افزود: بازار رضای مشهد زمانی پر از پرچم دوز بود اما امروز تعداد پرچم دوزان در این بازار به تعداد انگشتان دست رسیده است. با این حال هنوز سفارش برای كار هنری خوب در پرچم دوزی وجود دارد. خارجیها بیشتراز ایرانی ها راغب به خرید كارهای پرچم دوزی هستند و من سفارشات خیلی خوبی از برخی مسلمانان كشورهای آمریكا، كانادا، آلمان، اتریش و نروژ داشته ام.
وی ادامه داد: در طول سال سفارش برای پرچم دوزی به ویژه در ایام شهادت یا ولادت ائمه معصوم(ع) و سایر مناسبتهای مذهبی داده می شود اما اوج كار در محرم و صفر است.
او گفت: هزینه كار پرچم دوزی به صورت قواره ای محاسبه می شود كه من بسته به حجم كار هر قواره از 100 هزار تومان تا 25 میلیون تومان دستمزد می گیرم. هر كارگر بطور متوسط می تواند ماهانه یك و نیم میلیون تومان در پرچم دوزی درآمد داشته باشد.

* استاد قاجار، یگانه خوشنویس دوخطه بر روی پارچه
از كارگاه انصار بیرون آمدیم و به مغازه ای كه آقای شجاع معرفی كرده بود رفتیم. آنجا كارگاه طراحی برای پرچم دوزی متعلق به فردی به نام 'اسدالله قاجار' بود كه گفته می شد تنها طراحی است كه می تواند به صورت دوخطه نوشته ها را در 12 نوع خط برای گلدوزی بر روی پرچم آماده كند و همه پرچم دوزان او را استاد طراحی در این زمینه می دانند.
وی در پاسخ به سوالات ما درباره هنر طراحی گفت: كار خوشنویسی را از سال 1362 به صورت دوخطه نویسی یا كشیدن خطوط توخالی آغاز كردم. بعدها كه عضو انجمن خوشنویسان ایران شدم و اصول و فنون خوشنویسی را آموختم آن راا در دوخطه نویسی به كار بردم.
قاجار افزود: از آنجا كه به كار گلدوزی نیز علاقه داشتم برای طراحی در گلدوزی، دوخطه نویسی را با اصول و قواعد خوشنویسی تلفیق و بر روی پارچه به كار بردم.
وی ادامه داد: پرچم دوزی در مشهد از سال 1370 رونق گرفت. قبل از آن طرحهای پرچم دوزی بسیار ساده و ابتدایی بود و در دهه 70 طرحها تغییر كرد و بهتر از گذشته شد. دوخطه نویسی را برای پرچم با لاك غلط گیر بر روی پارچه مخمل یا خودكار بر روی پارچه ساتن بدون خط كش و گونیا انجام می دهم و می توانم در این طراحی 12 نوع خط از جمله نستعلیق، نسخ، ثلث، خط كوفی و خطوط عربی را بكار گیرم.
این هنرمند خطاط گفت: علاوه بر خطاطی كار تذهیب در قالب طرحهایی مانند شمسه و لچك ترنج را نیز بر روی پارچه انجام می دهم. كمتر كسی در ایران وجود دارد كه بتواند طرح را با استفاده از لاك غلط گیر بر روی پارچه بدون استفاده از خط كش و گونیا بكشد. همچنین هیچیك از طراحان به 12 خط مسلط نیستند و نمی توانند دوخطه نویسی را تمیز و با سرعت بر روی پارچه پیاده كنند از این رو طراحی من مورد قبول بیشتر پرچم دوزان در سطح ایران است.
وی افزود: تقریبا همه سفارشات طراحی برای پرچم دوزی در مشهد به من داده می شود و دیگر تمام وقت خود را به طراحی اختصاص داده ام و وقتی برای گلدوزی و پرچم دوزی ندارم.
استاد قاجر ادامه داد: بزرگترین كار گلدوزی بر روی پارچه كه تاكنون در ایران انجام شده 'رونخلی' شهر یزد مربوط به ایام سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) و چهار تیكه است. پنچ توپ پارچه در آن استفاده شده است. طراحی، دوخت عكس حرم وسط رو نخلی و ترنج و گل آن را من انجام دادم.
وی گفت: سنگینترین و پرهزینه ترین كار گلدوزی یا پرچم دوزی كه تاكنون انجام گرفته چهار هزار متر كتیبه برای مسجدی در كویت بود كه خطاطی آن را من انجام دادم و دوزندگی آن توسط آقای كامرانی انجام شد.
این هنرمند مشهدی افزود: نقش و نگار یكی از پوششهای ضریح امام رضا(ع) را نیز من گلدوزی كرده ام كه اكنون آن پوشش كهنه شده و در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
وی ادامه داد: برای چندین سال پرچم گنبد طلا حضرت رضا(ع) را من گلدوزی می كردم بطوری كه خطاطی و دوخت عبارت 'نصرالله من الله و فتح غریب' آن را انجام می دادم، در چند سال اخیر یكی از شاگردان من گلدوزی پرچم گنبد را انجام می دهد.
قاجار درباره دستمزد خود هم گفت: من برای طراحی خط بر روی پرچم بسته به حجم و نوع كار از متری پنج هزار تومان تا متری سه میلیون تومان دستمزد می گیرم.
وی همچنین به مشكلات هنر دستی اشاره و بیان كرد: پرچم دوزان از سال 76 تلاش كردند این هنر به عنوان یكی از صنایع دستی ثبت شود و هنرمندان زیر پوشش بیمه صنایع دستی قرار گیرند. این مهم با تلاش هنرمندان محقق شد اما هنوز پرچم دوزان از بیمه خود نامطمئن هستند.
این هنرمند مشهدی افزود: همین كه ریاست سازمان میراث فرهنگی تغییر می كند سیاستها نیز عوض می شود. این تغییرات بر روی بیمه پرچم دوزان اثر می گذارد بطوری كه بعضا استدلال می كنند چون پرچم دوزی با چرخ انجام می شود نمی توان آن را جزو صنایع دستی به شمار آورد. این در حالیست كه طرح و نقش گلدوزی همه از فكر و ذهن فرد خلق می شود و چرخ فقط كار گلدوزی را تسهیل می كند.

* جانمازدوزان، بازار هنرمندان پرچم دوز را كساد كرده اند
به سراغ یكی دیگر از پرچم دوزان بازار رضا رفتیم. او خود را 'امیر صانع' معرفی و بیان كرد: هیاتهای مذهبی دیگر به دنبال كار كیفی نیستند و فقط كارهای ارزان و فاقد كیفیت مطلوب را خریداری می كنند.
وی افزود: كارگاههای زیرزمینی پرچم دوزی در مشهد زیاد شده و كارهایی كه تولید می كنند در اندازه كوچك، پر اشتباه و بدون رعایت قواعد و اصول كار است. صاحبان این كارگاهها عموما با خرید یك چرخ كوچك و یك كارگری كه جانماز دوز بوده و فقط حاشیه می دوخته است به تولید و عرضه پرچم دوختهای كوچك و ارزانی دست می زنند كه به كار اصلی ضربه می زند.
این پرچم دوز ادامه داد: عراقیها مشتری عمده كارهای پرچم دوزی در بازار مشهد طی سالهای اخیر بودند اما عرضه كارهای ارزان و كوچك توسط كارگاههای زیرزمینی باعث شده كه دیگر عراقیها به كارهای هنرمندان پرچم دوز راغب نباشند.
وی گفت: زمانی كه كار ارزان و باكیفیت پایین در بازار زیاد می شود پرچم دوزان اصیل و پركار مشتریان خود را از دست می دهند و كم كم هنرمندان ترجیح می دهند دیگر تولیدی نداشته باشند.
صانع افزود: كارگاه من 25 كارگر داشت اما امروز هفت كارگر در آن مشغول بكار هستند و فروش و سفارشات كارهای فاخر نیز در مقایسه با سالهای قبل بسیار كمتر شده است.

*مشهد، مهد پرچم دوزی
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد هم به خبرنگار ایرنا گفت: مهد كار گلدوزی و پرچم دوزی در مشهد است. گلدوزان استانهای دیگر نیز یا مشهدی هستند و یا شاگردان گلدوزان مشهدی بوده اند. تنها اتحادیه مربوط به گلدوزان نیز در مشهد مستقر است.
صادق ابراهیم زاده فرشچی درباره پیشنیه هنر پرچم دوزی هم گفت: حدود 150 سال پیش برای نخستین بار فردی به نام 'ایروانی' به همراه پسرش به مكه و سپس به چین سفر كرد. در چین چرخ گلدوزی را دید و به آن چرخ و كار قلاب دوزی علاقه مند شد.
وی افزود: آقای ایروانی كه اهل تبریز بود چرخ را از چین خریداری كرد و به تبریز آورد و توانست با آن چرخ و انجام كار قلاب دوزی و گلدوزی سرمایه ای بدست آورد سپس به مشهد آمد و حضور وی در این شهر باعث توسعه كار قلاب دوزی یا گلدوزی با چرخ شد و از همان روز مشهد را مهد هنر گلدوزی و پرچم دوزی می دانند.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد ادامه داد: 700 پرچم دوز هم اینك عضو این اتحادیه هستند كه در شهر مغازه و كارگاه دارند. حدود 2 هزار نفر نیز گلدوز هستند كه كارگاههای كوچك خانگی دارند و فعالیت آنها قانونی است.
وی در خصوص اخلال كارگاههای زیرزمینی در كار پرچم دوزان نیز گفت: گلدوزان كارگاههای كوچك در واقع جانماز دوز بوده اند و چون در چند سال اخیر عراقیها خرید پرچم خوبی از بازار داشتند آنها خواستند با عرضه كارهای سبك و ارزان سهمی از این بازار داشته باشند.
ابراهیم زاده فرشچی افزود: در هر حال این كارگاههای كوچك و زیرزمینی نمی توانند پرچم دوزیهای پركار و سنگین را انجام دهند لذا سفارشهای خاص و بزرگ هنوز به هنرمندان پرچم دوز مشهد تعلق دارد و در این بخش صاحبان كارگاههای زیرزمینی نتوانسته اند ورود پیدا كنند.
وی ادامه داد: صادرات پرچم به عراق در سالهای اخیر رونق گرفت و 80 درصد از سهم صادرات پرچم مشهد را به خود اختصاص داد. 20 درصد دیگر از حجم صادرات به كشورهای اروپایی و آمریكایی تعلق دارد.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد گفت: دو سالی است كه بازار سفارشات و فروش پرچم دوزان افت كرده و فروش تا میزان 45 درصد كمتر از گذشته شده است. سفارشات از سوی عراق نیز كمتر شده و بازار صادرات رونق 10 سال پیش را ندارد.
وی افزود: پرچم دوزی یك هنر به شمار رفته و دارای كد شناسایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است و طبق ماده 142 قانون مالیاتهای مستقیم نیز پرچم دوزان از پرداخت مالیات معاف هستند و مشمول بیمه نیز می شوند.
فرشچی در مورد كیفیت نخ و پارچه مورد مصرف پرچم دوزان هم گفت: عمده پرچم دوزان مشهدی نخ مورد نظر خود را از یك كارخانه در مشهد خریداری می كنند. برخی گلدوزان نیز كه كارهای ظریف انجام می دهند به نخ مز و گلابتون نیاز دارند كه آن از كشورهایی مانند ژاپن و چین تامین می كنند.
وی افزود: پارچه مخمل مورد نیاز پرچم دوزان هم از كشور چین تامین می شود. اخیرا پارچه مخمل چین خیلی گران شده است و اگر دولت از تاجران یا تولیدكنندگان پارچه حمایت بیشتری نماید قطعا تامین پارچه برای پرچم دوزان آسانتر انجام می گیرد.
رئیس اتحادیه صنایع دستی و گلدوزان مشهد ادامه داد: چرخهای مورد نیاز پرچم دوزان هم در ایران تولید نمی شود. چرخهای كنونی بیشتر قدیمی اما باكیفیت هستند. اصل این چرخها از كشورهای آلمان و ژاپن است كه هم اكنون در كشورهای هند و تایوان نیز تولید می شود.
وی گفت: تا شیعه و اسلام است هنر پرچم دوزی نیز وجود دارد. تاكنون كشور چین در همه هنرها دست برده و مشابه آن را تولید و به بازار عرضه كرده اما نتوانسته مشابه كار پرچم دوزی مشهدیها را انجام دهد زیرا ابعاد تولیدات پرچم دوزی دو متر به بالا و كار گلدوزی آن سنگین است.

* پرچم دوزان كدرشته مستقل ندارند
معاون صنایع دستی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی هم به خبرنگار ایرنا گفت: پرچم دوزی شاخه ای از رشته گلدوزی است. كدرشته گلدوزی سنتی مشهد در این سازمان 1310 است و ارتباطی به بیمه گلدوزان ندارد.
محمد مطیع افزود: درخواست پرچم دوزان از سازمان میراث فرهنگی ایجاد یك كدرشته مستقل برای پرچم دوزی بود كه هنوز مورد موافقت قرار نگرفته است.
وی ادامه داد: تاكنون 2 هزار و 889 گلدوز در خراسان رضوی بیمه شده اند كه از این تعداد 103 نفر گلدوز سنتی یا پرچم دوز هستند.
معاون اداره كل میراث فرهنگی خراسان رضوی گفت: از سال 1392 پذیرش برای بیمه صنایع دستی به دلیل مشكلات مالی دولت متوقف شده و با اینكه ثبت نام از متقاضیان در حال انجام است اما هنوز دستورالعملی برای پذیرش بیمه ابلاغ نشده است.
گزارشگر: میترا عبداللهی **انتشار: حسین كریم زاده
7489/1858