جلوه های آیین یلدا در خرده فرهنگ های استان مركزی با رنگ و لعاب زیبا خودنمایی می كند وبا گذشت سالیان طولانی همچنان در بین مردم زنده و پویا است.
استان مركزی رد پای پررنگی در تمدن هفت هزار ساله ایران دارد و در دوران های مختلف تاریخی این محدوده جغرافیایی بخشی از فرهنگ، باور، رسومات ایران زمین را در خود محفوظ داشته است.
تحولات اجتماعی و اقتصادی حاكم بر جامعه و تغییرات ناشی از مدرنیته در رسوم و آیین ویژه شب یلدااثرگذاری داشته اما همچنان خمیرمایه اصلی و پیام خود را حفظ كرده و در استان مركزی همزمان با فرا رسیدن نخستین شب زمستان به صورت خودجوش رسومات این ایام برگزار می شود.
زوایای پنهان زندگی مردم در لایحه های آیین و رسوم پیشینان مستتر است كه بزرگترها با برگزاری باشكوه این آیین ها بهانه ای دارند تا نكات كلیدی زندگی موفق را با رنگ و لعاب رسوم قدیمی مطرح كنند.
آیین های یلداییگنجینه ارزشمندی است كه باید امانتدار خوبی برای آن باشیم چرا كه بخشی از هویت فرهنگی و قومی ایرانی در خرده فرهنگ ها به باورها و سنن آنان گره خورده است.
یلدا واژه ای سریانی و به معنای «ولادت» است كه در فرهنگ ایران باستان معنای ولادت خورشید (مهر و میترا) را داشته است كه نشان شكست ناپذیری می باشد.
در باور ایرانیان باستان نور و روشنایی مقدس و تاریكی پلید و ناپاك بوده است و به همین دلیل در طولانی ترین شب سال كه یكی از زیبایی های طبیعت است گردهم می آمدند و با افروختن چراغ، محفلی گرم از محبت و صمیمیت برپا می داشتند كه نمایشی از تعامل سازنده زندگانی و پیوندهای خانوادگی و اجتماعی بود.
دركتاب آیین ها و جشن های كهن در ایران امروز نوشته محمود روح الامینی آمده است : دیماه در ایران كهن چهار جشن را در برمی گرفته كه شامل نخستین روز ماه دی، روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم دی بوده كه در حال حاضر آنچه به ما یادگار رسیده آیینی است كه به آخرین شب پاییز و نخستین شب زمستان، پایان قوس و درازترین شب سال موسوم است.
در ایران كهن هر یك از سی روز ماه، نامی ویژه داشته كه نام فرشتگان است، نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست و هرگاه نام روز و ماهی همسان می شده جشنی به پا می كردند كه یكی از این جشن های بزرگ درنخستین شب زمستان بوده است.
ابوریحان بیرونی از آیین روز اول دیماه با عنوان «خرم روز» نام برده كه در دستگاه حكومتی و پادشاهی با جاه و جلال برگزار می شده است اما، نامی از یلدا در آثار وی نیست و شاید علت آن این است كه خرم روز آیینی تشریفاتی حكومتی بوده در حالی كه یلدا در كانون خانوادگی با محبت و صمیمت تا پاسی از شب به صورت غیررسمی برگزار می شده است.
پیشینیان ایران زمین در این شب سفره ای رنگین از انواع خوراكی ها را ضمیمه محافل گرمشان می كردند كه هر كدام از این خوردنی ها شامل هندوانه، خربزه، انار، سیب، خرمالو و برگه های خشك سایر میوه ها معنایی نمادین داشته است.
یلدا در استان مركزی نیز نظیر سایر مناطق ایران یكی از رسومات كهن مردمی است كه به جای یك شب در سه شب با نام های «چله بزرگه»، « چله وسطی» و « چله كوچیكه» برگزارمی شود و این ایام به عنوان فرصتی برای تقویت همدلی، دید و بازدید اقوام نزدیك و گفت و شنودهای شیرین است.
حضور در منزل بزرگان سالخورده و ادای احترام به آنان از رسوم زیبای مردم استان مركزی است و در شب های چله هر خانواده با تدارك یك سینی كه معمولا از هفت نوع خوراكی و تنقلات محلی نظیر كشمش، نخود بو داده، انواع تخمه، و میوه ها به ویژه هندوانه و انار پر شده راهی خانه بزرگان فامیل شده تا در كنار مشاعره و فال حافظ و بازی های محلی این خوراكی ها را میل كنند و شكرانه سلامت و پاسداشت نعمت های خدای را به جای آوردند.
هنوز در بسیاری از مناطق روستایی و بافت های سنتی و محلی كه كمتر درگیر و دار تغییرات مدرنیه قرار گرفته اند، شب چله با قربانی گوسفند در خانه بزرگ فامیل و گذران ساعات طولانی شب در اطراف كرسی های چوبی گره خورده و معمولا چاشنی این محافل فال كوزه، شوقات و قصه گویی و تكریم اقوام است.
در مناطق روستایی استان مركزی رسم هدیه فرستادن خانواده داماد برای عروس هنوز رسم است، این هدایا معمولا در طبقی با تزئینات چیده می شود و همراه با شام، میوه و شیرینی توسط پیكی برای عروس فرستاده می شود و خانواده عروس نیزدر عوض آن با هدف حرمت گذاری به خانواده داماد هدایایی كه معمولا دستكش و یا جورابی پشمین است پیشكش می كنند.
یكی از مراسم شب چله در استان مركزی كشتن گوسفند با هدف فراهم آوری مواد اولیه شام این شب با حضور اقوام است كه هنوز در بسیاری از مناطق روستایی انجام می شود.
گوسفند قربانی این شب «اتلیك» نام دارد و این گوسفند توسط میزبان شب چله از فصل تابستان انتخاب و جداسازی شده و پروار می شود و در شب چله برای «اتلیك شام» سر بریده می شود.
در این شب دل و جگر گوسفند با سیب زمینی به عنوان غذای ویژه تفت داده می شود كه به آن «جزلاق» می گویند و معمولا با نوعی نوشیدنی محلی و طبیعی از انگور كه به «شیره رب» شهرت دارد تناول می شود.
در برخی از روستاهای مامونیه نیز ضمن سربریدن گوسفند اتلیك كله و پاچه آن را به عنوان شام دسته جمعی طبخ كرده و با اقوام می خورند.
در روستای چناقچی بالا از توابع ساوه نیز كه یكی از كانون های ارمنی نشین استان مركزی محسوب می شود در این شب ارامنه ساكن و مهاجر در كلیسا جمع می شوند و پس از آیین نیایش و دعا ، تازه دامادها در حیاط كلیسا آتش روشن می كنند و از روی آن می پرند.
برخی از مناطق روستایی شهرستان محلات از توابع استان مركزی نیز در شبهای چله محفل محبت خانواده ها با شاهنامه خوانی و یا كتاب امیر ارسلان نامدار زینت می گیرد و در مناطق «چهل زر» و «نیمور» این شهرستان نیز هفت خوراكی سینی یلدا از تنقلاتی است كه با حرف سین شروع می شود و معمولا در این سینی سنجد، سیب، سبزی، سمنو و سركه یافت می شود.
در كنار این خوردنی ها كدو حلوایی آب پز نیز به عنوان دسر به چشم می خورد كه گاه با زردك و قیسی زردآلو نیز همراه است.
اما یلدا در مناطق شهری استان مركزی دچار تغییرات زیادی شده و بیشتر به شب نشینی مدرن و امروزی با تنقلات فانتزی بدل شده اما هنوز رنگ و بوی حافظ خوانی و شاهنامه خوانی، بازگویی قصص قرآنی و روایات بزرگان ادب و دین در این محافل زنده است.
هنوز در بسیاری از خانواده های اصیل اراكی و استان مركزی بزرگترهای فامیل به عنوان گنجینه ای ارزشمند قصه ها و متل های محلی را با شور و حرارت خاص برای نسل های جدید تعریف می كنند كه از جمله آنها می توان به قصه كردعلی به كوه، تله گرگ، ریزعلی، پیرزن نخ ریس و كوسه ناقالدی و شاه و دزد نام برد كه هر كدام درس های ارزنده ای را با خود دارد.
گاه زینت بخش شب های یلدایی استان مركزی اشعار كار، و یا سرگرمی های محلی است كه عمده كارگردانان آنها زنان و دختران هستند ودر برخی مناطق روستایی استان مركزی هنوز رسم تخم مرغ شكنی با هدف دور كردن چشم بد از فامیل در درازترین شب سال انجام می شود و دختران دم بخت نیز در برخی از مناطق كمیجان و فراهان رسم فال كوزه را با هدف بخت گشایی و خوشبختی به صورت نمادین اجرا می كنند.
در شهرستان خمین نیز مردم معتقدند كه باید خوردنی هایی مانند هندوانه، انار، سیب، به، انگور سر سفره چله باشد و علاوه بر این ها، ترشی پیاز و ترشی سیر هم در شب یلدا در خمین مرسوم است و مردم این شهرستان این میوه ها و خوردنی ها را نشانه بركت و سلامتی می دانند.
خشكباری مانند برگه هلو و زردآلو، انجیر خشك، سنجد و كشمش ، نخودچی می خورند، كدو حلوایی پخته شده و گندم برشته ، تخم هندوانه و آفتابگردان در شب یلدا استفاده می شوند.
روستاهای خمین هم در شب یلدا آداب و رسوم خاص خود را دارند.
درگویش روستا یمن از توابع خمین شب یلدا معروف به «شو اول زمستن»است واز قدیم رسم بر این بوده است كه مردم این روستا درشب یلدا مقداری برف با شیره ی انگور مخلوط كرده و می خوردند.
یكی ازمحاسن شب یلدا ،این شب بهانه ای است برای بیان و انتقال پندها و تجربه های ارزشمند پدربزرگ ها و مادربزرگ ها به فرزندان و نوه ها و بسیاری از تعالیم اجتماعی و فرهنگی را نسل جدید می توانند از تجربه های بزرگترهای خود دریافت كنند و بیاموزند.
از دیگر رسوم خمین در شب یلدا این است كه به مناسبت فرا رسیدن شب یلدا معمولا خانواده هایی كه پسرشان نامزد دارد، انواع آجیل، شیرینی و میوه های فصل از جمله هنداوانه ، انار را همراه با هدایای در بسته های آذین بندی شده یك شب قبل از شب یلدا به خانه عروس می برند و در شب یلدا عروس را به خانه خودشان دعوت می كنند.
در شب یلدا دختران و پسران جوان به حافظ تافل می زنند و پدربزرگ ها اشعار و غزلیات حافظ را برای فرزندان و نوه های خود قرائت می كنند.
كارشناس باستان شناسی ومردم شناسی اداره كل میراث فرهنگی استان مركزی در این باره معتقد است: شب یلدا فرصتی مغتنم است تا خانواده ها با جمع شدن در كناریكدیگر الفت و صمیمیت را افزایش و و از كدورت های احتمالی چشم پوشی كنند.
قاسم فضلی افزود: یك واقعیت تلخ از روابط خانوادگی در جامعه كنونی شكل گرفته و آن دوری اعضای خانواده و به ویژه فرزندان از كنار پدران و مادران است.
وی اظهار كرد: آیین هایی مثل شب چله و نوروز فرصت خوبی است تا با حذف ابزار مدرنیته از جمله شبكه های مجازی و شبكه های تلویزیوین به حضور اطرافیان بیشتر توجه شود.
كارشناس باستان شناسی ومردم شناسی اداره كل میراث فرهنگی استان مركزی گفت: كمرنگ شدن برخی آداب و سنن نیازمند فرهنگ سازی برای كاهش آسیب هایی است كه جامعه به آن مبتلا شده است.
فضلی افزود: دگرگون شدن اخلاقیات در زندگی مدرن كنونی از جذابیت روحیه صفا و صمیمیت كاسته است كه پرداختن به رسوم های اثر گذار گذشته می تواند بخش كوچكی از زخم آسیب ها را مرهم باشد.
بیش از 2 هزار جاذبه گردشگری در استان مركزی شناسایی شده كه 850 اثر تاكنون در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
6013/6013/خبرنگار: معصومه ابراهیمی *** انتشاردهنده:مژگان حیدری
اراك - ایرنا - یلدا كه در بین مردم استان مركزی با نام شب چله شهرت دارد از آیین های دیرپا در این خطه است كه در خود پیام و باورهای فرهنگی عمیقی را دارد و به عنوان سرمایه ارزشمند گذشتگان به ارث رسیده است.
