يوسف ناصري در مقدمه آورده است: روش كشت بدون خاك يا هيدروپونيك(hydroponic)، جايگزين كشاورزي با خاك است و ضمن مصرف آب كمتر، محصولات كشاورزي با كيفيت و با سلامت بالاتر توليد مي شود.
در كشت بدون خاك، ريشه گياه و گل در موادي از جمله «پرليت» قرار مي گيرد. محلول غذايي تهيه شده توسط فرد متخصص به اين بستر رسانده مي شود و تغذيه گياه از اين طريق اتفاق مي افتد. محصولات متعددي از جمله كاهو، توت فرنگي، خيار، فلفل و گوجه فرنگي و گل هايي همچون گل رُز با روش هيدروپونيك توليد مي شود.
با توجه به مشكل جدي كمبود يا بحران آب در كشورمان، عصر ايران در گفت و گو با دكتر حسين شريعتمداري، به كند و كاو در خصوص ويژگي هاي كشت بدون خاك پرداخت.
كشت هيدروپونيك، راهكار مقابله با بحران آب/ روش هاي افزايش چشمگير توليد محصولات كشاورزي
حسين شريعتمداري ليسانس مهندسي كشاورزي(خاك شناسي) و فوق ليسانس خاك شناسي از دانشگاه صنعتي اصفهان دارد و در سال 1376 دكتراي خاك شناسي با تخصص شيمي و كاني شناسي خاك از دانشگاه «ساسكاچوان» كانادا گرفته است.
دكتر حسين شريعتمداري استاد دانشگاه صنعتي اصفهان است و تا سال گذشته رئيس انجمن كشت هاي بدون خاك ايران بود. گفت و گوي عصر ايران با اين صاحب نظر در حوزه كشت هيدروپونيك در ادامه مي آيد.
***
*درباره اين كه كشت بدون خاك چقدر درآمدزا هست و اين كه چقدر بيش تر از كشت معمولي و روي خاك مي شود توليد محصولات كشاورزي داشت آمار و ارقام متفاوتي ارائه شده. برخي افزايش محصول در كشت بدون خاك را 4 تا 10 برابر كشت خاكي مطرح كرده اند و شما در سال 1391 كه رئيس انجمن كشت هاي بدون خاك بوده ايد رقم 30 درصد افزايش را اعلام كرده بوديد.
در حال حاضر رقم مشخصي وجود دارد كه در كشت بدون خاك يا هيدروپونيك نسبت به كشاورزي در زمين و خاك معمولي، چقدر مي تواند افزايش محصول داشته باشد؟
-ميزان برداشت محصول كشاورزي هم در خاك و هم در هيدروپونيك، به مديريت سيستم برمي گردد. اين كه چقدر بتوانند نهاده هاي كشاورزي را مديريت كنند. براي مثال، يك كشاورز سنتي بدون هيچ اطلاعاتي و تقريبا با مديريت صفر، دارد از خاك، محصول برداشت مي كند.
بعد اين نوع كشاورزي را مقايسه كنيم با فردي كه انواع تخصص ها را دارد و انواع امكانات را در سيستم هيدروپونيك به كار برده است در اين حالت ميزان برداشت محصول مثلا 100 برابر مي شود.
در روش هيدروپونيك، همه چيز تحت كنترل است. در حالي كه تعداد زيادي از پارامترهاي خاك، در كنترل نيست و اصلا نمي دانيم در خاك چه اتفاقاتي مي افتد. واكنش هاي شيميايي خاك و اين كه ميكرو ارگانيسم ها چه كار مي كنند را نمي دانيم. همچنين نمي دانيم وضعيت هوا و اكسيژن و دي اكسيد كربن(CO2) در درون خاك چگونه است.
در خاك، همه اين عوامل تقريبا ناشناخته است ولي هيدروپونيك اين قدر سيستم را ساده كرده است كه تقريبا مي دانيم وضعيت چگونه است. بنابراين در هيدروپونيك، اجزاي سيستم، قابل كنترل و قابل مديريت است و راحت تر مي توانيم به توليد بهينه و حداكثري برسيم. در كشت با خاك، خيلي سخت است و نمي شود به توليد بهينه رسيد.
در هيدروپونيك، همه اجزا در حد مطلوب و بهينه به بهره دهي مي رسند ولي در خاك نمي شود يا خيلي مشكل است.
*همان رقم 30 درصد افزايش برداشت محصول كه خودتان اعلام كرده ايد به نظرتان حداقل افزايش محصول با روش بدون خاك است؟
-اگر در كشاورزي با خاك، مديريت خيلي خوبي داشته باشيم و در هيدروپونيك هم همان وضع را بتوانيم بهبود بدهيم مثلا مي تواند 30 درصد تفاوت داشته باشد. در كل به رقم نبايد اشاره كرد. چون شرايط مختلفي را مي توان در نظر بگيريم و مقايسه كنيم.
جمع بندي من در اين زمينه اين است كه در سيستم هيدروپونيك، راحت تر مي شود اجزاي سيستم را مديريت كرد.
كشت هيدروپونيك، راهكار مقابله با بحران آب/ روش هاي افزايش چشمگير توليد محصولات كشاورزي
*چند دهه از شروع دانش هيدروپونيك مي گذرد. در سال 1929 در دانشگاه كاليفرنيا پرورش گوجه فرنگي دادند و بوته آن 7 متر درازا داشته و محصول بيشتري توليد شده.
در سال 1940 در كل دنيا فقط 10 هكتار به كشت بدون خاك اختصاص پيدا كرده و در سال 2001 اين رقم به 2000 هكتار رسيده است. با توجه به اين كه در كشت هيدروپونيك، آب خيلي كمتري مصرف مي شود چرا بيش از اين مقدار توسعه اين نوع كشت اتفاق نيفتاده بود؟
-توسعه كشت بدون خاك، امكانات بيش تري مي خواهد. يعني اولا هيدروپونيك را بايد در داخل گلخانه انجام بدهيم. در زمين باز و فضاي آزاد نمي شود كشت هيدروپونيك انجام بدهيم. چون مي خواهيم در تمام فصول سال استفاده كنيم در نتيجه نياز به گلخانه داريم.
بعد هم سرمايه گذاري اوليه گلخانه كشت بدون خاك نسبت به گلخانه خاكي، خيلي بيش تر است. در ضمن تخصص خيلي بيش تري مي خواهد. وقتي بخواهيم در حوزه سيستم هيدروپونيك كار كنيم حساسيت وجود دارد. در كشت با خاك اگر يك اشتباه انجام بدهيم خسارت كمي اتفاق مي افتد ولي در هيدروپونيك، اگر اشتباه كنيم خسارت خيلي سنگين است.
بنابراين كشت بدون خاك، تخصص خيلي بالا و مراقبت خيلي زياد مي خواهد. هر چه حساسيت سيستم، بيش تر مي شود بايد سراغ سيستم هاي هوشمند و اتوماتيك برويم. سيستم هاي هوشمند و اتوماتيك هم هزينه هاي بالايي دارد.
در كشت بدون خاك، هزينه سرمايه گذاري اوليه زياد است و تخصص بالايي مي خواهند. اين دو عامل، محدود كننده هستند. هر فردي نمي تواند به اين نوع كشت ورود كند. الان شايد حدود 1000 هكتار كشت هيدروپونيك در ايران داريم.
*در مزارع كشاورزي كشورهاي ديگر كه كشت بدون خاك در فضاي آزاد و بالاتر از سطح زمين انجام مي شود چنين وضعي مي تواند باعث آلودگي محصول توليدي شود مثل همان آلودگي هايي كه با روش خاكي و معمولي اتفاق مي افتد؟
-من هيدروپونيك بدون گلخانه، خيلي سراغ ندارم. در كشورهاي ديگر من نشنيده ام و ممكن است وجود داشته باشد.
اصلا بحث آلودگي نيست. بحث استفاده از زمان است. ما نمي توانيم چند ميليارد سرمايه گذاري را مثلا در فصل زمستان يا در فصل تابستان تعطيل كنيم. وقتي كشت در هواي آزاد انجام شود مجبوريم فقط به فصل كاشت طبيعي اكتفا كنيم.
در كشت در هواي آزاد، در فصل هاي بهار و تابستان رشد گياه را داريم ولي در بقيه سال اين رشد اتفاق نمي افتد ولي سرمايه در آنجا بدون استفاده مي ماند. به همين دليل، از گلخانه استفاده مي كنند كه اقليم را تنظيم كنند. يعني در فصل هاي زمستان و تابستان، كشت انجام شود. بر اين اساس سيستم هيدروپونيك را در گلخانه مستقر مي كنند.
*مسئولان وزارت جهاد كشاورزي اعلام كرده اند كه تا پايان سال 1395 سطح زير كشت گلخانه هاي كشور 11 هزار هكتار بوده است. اين رقم 1000 هكتاري كشت بدون خاك در ايران كه شما به آن اشاره كرديد مستند و دقيق است؟
-من اصلا با رقم اعلام كردن موافق نيستم و فقط رقم تقريبي را گفتم. حتي اگر در مورد رقمي كه وزارت جهاد كشاورزي مي گويد بررسي انجام بدهيد متوجه مي شويد كه دقيق نيست.
به هر حال قبلا ما يك هكتار كشت بدون خاك داشته ايم و بعدا به ده ها هكتار و صدها رسيده و الان به رقم 1000 هكتار رسيده است. اين را من مطمئن هستم. خوشبختانه اين روزها، ايجاد و توسعه گلخانه ها كه اتفاق مي افتد اغلب آنها هيدروپونيك است.
گلخانه داران و توليد كننده هاي ما متنوجه شده اند كه مزاياي اين سيستم، بيش تر است. با يك مقدار سرمايه گذاري اوليه، گلخانه اي ايجاد مي كنند كه از آن بتوانند محصول بيش تر و با كيفيت بالاتر برداشت كنند.
*در يك جا سرمايه مورد نياز براي احداث گلخانه هيدروپونيك هوشمند در حد 1000 متري رقم 134 ميليون تومان اعلام شده و در جايي هم بحث 70 ميليون تومان براي همين اندازه.
براي كشت و صنعت 200 هكتاري كه در جيرفت افتتاح شده و با قطعه بندي به كشاورزان واگذار شده 250 ميليارد تومان هزينه شده كه اگر با همان مبناي 1000 متر محاسبه كنيم هزينه احداث 125 ميليون توماني داشته است.
در زمينه اين كه سرمايه گذاري اوليه براي نصب تجهيزات نياز دارد به چه شكل عمل مي شود؟
-سرمايه گذاري هاي اوليه در حد همين ارقام است. بستگي به اين دارد كه چقدر سرمايه گذاري شود و بتوانند سيستم هوشمندتر داشته باشند. براي مثال مي شود ديوارهاي گلخانه از يك لايه پلاستيك پوششي باشد يا دو لايه. به جاي پلاستيك پوششي مي شود فايبرگلاس گذاشت. يا اين كه مي شود از پُلي كربنات استفاده كرد.
هر چه بيش تر سرمايه گذاري شود هواي داخل گلخانه، بيش تر تحت كنترل خواهد بود. يعني گرما و سرماي آن، بيش تر تحت كنترل است ولي هزينه آن زيادتر مي شود.
همچنين براي بسترهاي گياهان مي شود از جنس هاي ارزان مثل كارتن پلاست[پلي پروپلين] و قوطي هاي آهني استفاده كرد يا از مواد بهتر استفاده كنند مثل كارتن پلاست هاي بهتر يا مواد بهتر كامپوزيتي يا آلومينيوم. مي شود بستر متحرك داشت كه از فضاي موجود، بيش تر استفاده شود.
مي شود در زمينه نور كارهايي انجام داد يا به سيستم، گازهاي دي اكسيد كربن(CO2) و اُزُن تزريق كرد. مي توان از سيستم هاي هوشمند براي نور و دما استفاده كرد. با اين كارها سرمايه اوليه مورد نياز افزايش پيدا مي كند.
هر چه بيش تر سرمايه گذاري شود حساسيت ها كمتر مي شود. يعني سيستم، تحت كنترل ما قرار مي گيرد و خطاي انساني كمتر مي شود. به محصول بالاتر و بهتري هم مي رسيم.
*بعضي فعالان اين صنعت اعلام يا ادعا كرده اند كه دو، سه شاخه برخي انواع گل توليدي در گلخانه هيدروپونيك به اندازه يك بشكه نفت ارز آوري دارند.
واقعا تا اين حد كشت برخي گل ها درآمد مي تواند داشته باشد اگر صادر شود؟
-قيمت هاي اين اقلام موجود است. كشورهايي مثل هلند از اين طريق درآمد بالايي دارند. اگر بازاريابي انجام بدهيم و صادرات انجام شود و محصول به دست مصرف كننده خارجي برسد خيلي راحت مي تواند جاي درآمد نفت را بگيرد. نفت در واقع اصلا درآمدي ندارد.
*گل هايي وجود دارد كه دو، سه شاخه آن در حد 50 دلار كه قيمت يك بشكه نفت است ارزش داشته باشد؟
-البته برخي از انواع گل گفته اند ولي گل رز معمولي قيمت بالايي ندارد. براي مثال تعداد 30 يا 40 شاخه گل رز شايد 40 دلار يا 50 دلار ارزش داشته باشد. گلي مثل اُركيده، خيلي گران است. دو، شاخه از گل اركيده شايد در حد همان قيمت باشد.
*در تحليل اقتصادي وهزينه هاي احداث گلخانه 1000 متري كه گفته بودند 134 ميليون تومان هزينه دارد ادعا شده بود كه بعد از كم كردن هزينه هايي مثل دستمزد كارگر و سوخت، ساليانه 64 ميليون تومان سود خالص خواهد داشت. تاسيس گلخانه هيدروپونيك مي تواند اينقدر درآمدزا باشد؟
-بله مي تواند درآمدزا باشد ولي نوع محصول و بازار مهم است. همه عوامل را بايد در نظر گرفت. هر چه روي سيستم خودمان سرمايه گذاري كنيم يا تعداد كارگر مورد استفاده را كم كنيم يا تعداد خطاها را كم كنيم و احتمالا عملكرد را بالا ببريم، درآمدها بالا مي رود و جبران مي كند.
*در كشورهاي ديگر روش هايي را به كار مي برند از جمله اين كه با استفاده از لامپ كاري مي كنند كه گياه تحريك شود و بيش تر رشد كند و محصول كشاورزي سريعتر برداشت شود.
شركت توشيبا كه به توليد وسايل الكترونيكي معروف بود از لامپ هاي مخصوص در گلخانه چند طبقه اي خود استفاده كرده است. اين نوع فعاليت ها براي سرعت دادن به رشد گياه آيا فراگير شده؟
-يكي از عوامل موثر نور است. اگر در زمينه نور كار كنيم باز راندمان را بالا مي بريم. در كشور ما هم شروع كرده اند كه از اين نوع يافته ها استفاده كنند.
محصول اصلي در اثر فتوسنتز به دست مي آيد كه با نور خورشيد است. در گلخانه، نور خورشيد كم مي شود. بعد هم نور خورشيد را براي طول روز داريم. در فصل زمستان، طول روز كوتاه مي شود و محصول كم مي شود.
مي توان با نور مصنوعي، روز را طولاني تر كرد يا حتي 24 ساعت شبانه روز را در فضاي داخل گلخانه مي شود مثل روز روشن كرد. اين كارها را مي كنند و استفاده مي كنند. نور، تاثير دارد. گاز دي اكسيد كربن مي توانند اضافه كنند.
اين كارها در گلخانه هاي معمولي ايران انجام نمي شود ولي در گلخانه هاي پيشرفته تر ايران از اين روش ها استفاده مي كنند. در گلخانه هاي خيلي مدرن، سعي مي كنند از نور براي افزايش محصول استفاده كنند و حتما از گاز دي اكسيد كربن استفاده كنند.
*براي مثال در ايران از لامپ هاي ال اي دي(LED) استفاده مي كنند كه رشد گياه بيش تر شود؟
-بله. من چند جا را مي شناسم كه از اين روش استفاده مي كنند و اين كار شروع شده. در اصفهان، يك گلخانه بزرگ را سراغ دارم كه در آن، از اين روش استفاده مي كنند. در آنجا گل رز توليد مي كنند. مخصوصا در فصل زمستان كه طول روز كوتاه مي شود نور خيلي مي تواند مهم باشد.
*در گلخانه هاي هيدروپونيك چند طبقه، مشكلي ايجاد نمي شود و همه گياهان در همه طبقات به يك اندازه مي توانند نور دريافت كنند و رشد به صورت يكسان اتفاق بيفتد؟
- در صورتي كه سيستم را به درستي طراحي و به درستي مديريت كنند بايد اين اتفاق بيفتد.
*اين كه اعلام شده در كشت بدون خاك تا 90 درصد مصرف آب را در توليد محصولات كشاورزي كاهش داده اند واقعا اين موضوع مورد تاييد قرار گرفته است كه در كشورهاي ديگر موفق شده باشند مصرف آب را كاهش بدهند؟
-اگر در كشت بدون خاك از سيستم بسته استفاده شود و محلول غذايي مجددا مورد استفاده قرار بگيرد كاهش مصرف آب اتفاق مي افتد. در ژاپن به رقم هاي خيلي خوبي رسيده اند. چون به خوبي توانسته اند كشت را مديريت كنند.
مي شود آبي كه از سطح گياه هم تبخير مي شود بازيافت شود يا محلولي غذايي كه به ريشه گياهان داده مي شود قابل بازيافت است. به اين صورت راندمان آب خيلي بالا خواهد رفت. بنابراين 90 درصد كاهش مصرف آب مي تواند تحقق پيدا كند.
*گفته شده كه امارات متحده عربي با همان روش ژاپني ها كه 90 درصد كاهش مصرف آب دارد و از نور مصنوعي استفاده مي شود گلخانه تاسيس كرده اند. اين نوع كشورهاي همسايه تا چه حد در حوزه كشت بدون خاك فعاليت كرده اند؟
-در اين كشورها به صورت نمايشي از اين كارها مي توانند انجام بدهند. مثلا يك شركت ژاپني مي آيد يك سيستم را به طور كامل ايجاد مي كند. محدوديتي در سرمايه گذاري هم ندارند.
هيدروپونيك، آنقدر تحت كنترل است كه حتي در مورد انجام آن در كره ماه تحقيق مي كنند كه اگر يك موقع قرار باشد در آنجا بشر، كشاورزي كند بايستي با همين روش كشت باشد. بستگي به مقدار سرمايه گذاري دارد و در همه جا مي شود اين نوع كشت را انجام داد.
*راجع به نحوه كشت هيدروپونيك انتقاد كرده بوديد كه كارهايي كه در حوزه توليد هيدروپونيك انجام مي شود منسجم نيست و از فناوري هاي خارجي كپي كاري مي شود. اطلاعات دقيق تر و جديد در اين زمينه داريد؟
-در اطراف تهران يا اطراف كرج و اصفهان، گلخانه ها بر حسب سرمايه اي كه داشته اند فعاليت مي كنند. براي مثال فردي كه سرمايه اش كمتر بوده از مواد داخلي استفاده كرده و سازه آورده و يك سيستم را راه اندازي كرده و كار مي كند.
فرد ديگر پولدارتر بوده است به طور مستقيم يك سيستم كامل به خارج از كشور سفارش داده و كل سيستم را از اسپانيا آورده اند يا از كشوري ديگر. به اين موضوع برمي گردد كه كشاورز يا سرمايه دار چه ايده اي داشته باشد و جاهاي مختلف را بشناسد و چه مشاوري داشته باشد. تصميم مي گيرد و آن را اجرا مي كند.
*گفته شده در سال هاي قبل از انقلاب، آمريكايي ها كشت بدون خاك را به ايران آورده و ترويج داده اند. شناختي نسبت به فعاليت هاي قبل از انقلاب داريد كه در آن دوره چه اقداماتي انجام شده بود؟
-من يك نمونه در اصفهان ديده بودم. يك مجموعه وجود داشت تحت عنوان باغ آبي جديد كه در همين خيابان فعلي امام خميني بود. من در سال 1358 كه دانشجو بودم آن را ديده بودم كه مربوط به قبل از انقلاب بود ولي احتمالا توسعه چنداني نداشته است.
*در جلسه اسفند سال 1355 شوراي اقتصاد كشور، شاه به عنوان رئيس جلسه گفته بود در مورد دستوري كه قبلا داده كه به سوپرماركت ها بگوييد مزارع صنعتي ايجاد كنند و سبزيجات را با كشت بدون خاك در تمام مدت سال توليد كنند چه اقدامي انجام داده ايد.
واقعا مي شد سوپرماركت ها محصول سبزي تازه توليد كنند و در آن زمان چنين چيزي عملي بوده؟
-شايد در شروع فعاليت اين طور بوده است. البته سوپرماركت نه اين كه هر بقالي اين كار انجام بدهد. برندهاي خاصي كه در حد كشور فعاليت مي كنند مي توانند چنين كاري انجام بدهند. فرض كنيد فروشگاه رفاه كه در كل كشور شعبه دارد و يك مديريت مركزي دارد.
همچنين بازارهاي روز كه مربوط به شهرداري هستند و مديريت مركزي با يك سرمايه سنگين دارند مي توانند چنين كارهايي انجام بدهند.
اين نوع مراكز مي توانند در كل كشور، مزارع خاص و گلخانه داشته باشند و مثلا در فصل تابستان، محصولات توليد شده در همدان را در كل كشور توزيع كنند و در فصل زمستان، مناطقي مثل چابهار و بندرعباس، محصولاتي را كه توليد مي كنند در كل كشور توزيع كنند.
الان اتفاقي كه در آمريكا مي افتد همين است. يعني يك محصول خاص و با يك مشخصات در طول سال توليد و عرضه مي شود. احتمالا چنين چيزي در آن زمان در ذهنش بوده است.
*گويا در رژيم گذشته اين مأموريت به سازمان اتكا داده شده بود. نتيجه اين كار چه بود؟
-اتكا وابسته به نيروهاي مسلح است. الان هم مزارع كشاورزي دارند ولي نمي دانم هيدروپونيك دارند يا نه. فقط خبر دارم كه در اصفهان، مزارع بزرگي دارند و محصولات زيادي توليد مي كنند.
گفته آن موقع به عنوان يك موسسه اين كار انجام مي دهد و بودجه دولت هم در اختيار دارد. فروشگاه هاي بزرگ مثل فروشگاه رفاه يا بازارهاي روز مي توانند چنين كارهايي را انجام بدهند.
ما چالش هاي زيادي در بخش كشاورزي داريم. از نظر آب، وضعيت بحراني داريم و از نظر زمين، نيروي كار، كيفيت محصول و مساله آلودگي محصولات، چالش داريم.
شايد يك راهكار خيلي مهم، توجه به سيستم هاي هيدروپونيك است. چون در اين سيستم، مديريت تاثير دارد و مي تواند عوامل مختلف را كنترل كند. با بالاترين راندمان، مي تواند منابع را مصرف كند و محصول توليد كند. اين يك مزيت خيلي بزرگ براي كشت هيدروپونيك است.
*درباره بهداشتي بودن محصولات توليدي در كشت بدون خاك، تبليغ و تاكيد زيادي مي شود. از لحاظ بهداشت و سلامت، بهتر از محصولاتي است كه در كشت خاكي توليد و به بازار عرضه مي شود؟
-بستگي به مديريت ما دارد ولي از جايي كه در كشت بدون خاك، سيستم ما بيش تر تحت كنترل است و بهتر مي توانيم مديريت كنيم امكان توليد محصول با كيفيت بالاتر و با امنيت بيش تر، در اين نوع كشت بيش تر است.
ممكن است يك آدمي كه بد اخلاق و متخلف باشد و در سيستم هيدروپونيك فعاليت كند براي يك ريال منافع، محصولي توليد كند كه خيلي آلوده تر از كشت با خاك باشد. اگر مدير خوبي وجود داشته باشد در سيستم هيدروپونيك، بهتر مي تواند كار كند تا در كشت روي خاك.
*در مورد گلخانه هاي هيدروپونيك يا كشت بدون خاك كه در ايران وجود دارد ارزيابي شما چگونه است؟
-همين كه اين سيستم سر پا هست و كار مي كند نشان مي دهد براي كشاورز، به صرفه بوده است. محصول را توليد كرده و توانسته است بفروشد. اما واقعيت اين است كه جاي كار زيادي وجود دارد. مي توانند توليد بيش تر و با كيفيت بالاتر را داشته باشند.
مي توانند از نور استفاده كنند يا گاز دي اكسيد كربن را اضافه كنند يا در زمينه تبادلات انرژي، بيش تر كار كنند يا در سيستم هاي جديد از گاز اُزُن استفاده كنند. همه اين كارها باعث مي شود ميزان توليد محصولات كشاورزي بالا و كيفيت بالا برود.
عصرايران/5دي 96
اول*عليرضافرجي
تهران-ايرنا- عصر ايران در گفت وگويي با دكتر حسين شريعتمداري؛ صاحب نظر در «كشت بدون خاك»آورده است: در كشت بدون خاك، ريشه گياه و گل در موادي از جمله «پرليت» قرار مي گيرد. محلول غذايي به اين بستر مي رسد و تغذيه گياه صورت مي پذيرد.
