آمارها گویای آن است كه حوزه كتاب و كتابفروشی و مشاغل وابسته به آن، حدود 10 سال است كه از مسیر رونق فاصله گرفته اند و در روزگار ناخوش كتاب، چاپخانه‌ها و كتابفروشی‌هایی تعطیل می‌شوند و شغل‌هایی كه در چرخه تولید كتاب وجود داشتند با تنگناها و دشواری های روزافزون روبرو می شوند.
در چنین شرایطی، امروز دیگر مانند گذشته خبری از حضور فعال لیتوگراف‌ها، صحافان و حتی كتابفروش‌ها نیست و كمتر فردی به این شغل‌ها وارد می شود یا در آنها سرمایه‌گذاری می كند.
طبیعی است در این وضعیت پخش و توزیع كتاب نیز همچون دیگر اجزای این چرخه دچار مشكل باشد و در استان پهناوری همچون فارس تعداد پخشكنندگان و موزعان كتاب به تعداد انگشتان یك دست نیز نرسد.
موضوع پخش و توزیع كتاب، از دیرباز در شمار مشكلات و مصائب این حرفه فرهنگی بوده است. ناشران شهرستانی همواره برای رساندن كتاب‌های خود به مركز با دشواری‌هایی مواجه بوده‌اند و ناشران پایتخت نیز از به‌صرفه نبودن ارسال كتاب به شهرستان‌ها گفته‌اند.
كتابخوان‌ها و دانشجویان كه بیشترین نیاز را به كتاب دارند، از كمبود و نبود برخی كتاب‌های موردنیاز در شیراز گلایه می‌كنند، آنها گاه ناچار می‌شوند برای به‌دست آوردن كتاب‌های مدنظرشان به تهران سفر كنند یا منتظر نمایشگاه‌های كتاب بمانند تا شاید ناشر موردنظر غرفه‌ای دایر كرده باشد و شاید كتابشان را با خود آورده باشد. برخی برای رهایی از این معضل به خواندن كتاب‌های الكترونیكی روی آورده‌اند، برخی نیز نسخه صوتی آن را ترجیح می‌دهند؛ اما كتاب‌های الكترونیكی یا نسخه‌های صوتی نیز به‌صورت غیرقانونی به وفور یافت می‌شود و در این میانه حق ناشر و نویسنده و مترجم رعایت نمی‌شود.
نبود سیستم سراسری و متمركز توزیع و پخش كتاب از مسائل مهمی است كه در بحران كتاب‌نخوانی كمتر به چشم می‌خورد؛ اما مسائل دیگری را در دل خود دارد كه همه گروه‌های چاپ و نشر كتاب را درگیر كرده است.
عبدالحمید شفیعی از پخشكنندگان و فروشندگان كتاب در شیراز به خبرنگار ایرنا می‌گوید: از سال 90 كتابخوانی از بین رفت، بیش از 10 كتابفروشی تعطیل شده و بقیه هم در شرف تعطیلی هستند. من هم می‌خواهم تعطیل كنم، وضع كتاب خیلی خراب است، هزینه بیشتر از درآمد است، از 12كارمند، ناگزیر به اخراج هشت نفر شدم.
او درباره سیستم توزیع كتاب نیز می‌گوید: مشكل پخش كتاب مربوط به امروز نیست، همیشه برای رساندن كتاب به دست كتابفروشان با دشواری مواجه بوده‌ایم، حالا كه شبكه‌های مجازی به كمك آمده‌اند، كتاب‌هایمان را ازطریق آنها به دست مخاطب می‌رسانیم؛ اما باز هم پاسخگوی مخارج نیست و سودآوری ندارد.
** كتابها كارتن هم ندارند؛ پخش كتاب در كارتن سیگار
داریوش نویدگویی از قدیمی‌های نشر و پخش كتاب و صاحب انتشارات نوید شیراز از بی‌حرمتی به كتاب و كالای فرهنگی در سیستم توزیع فعلی گلایه دارد و بیان می كند: كتابها از مركز، در كارتن‌های ارزان‌قیمت سیگار بسته‌بندی می‌شود و همراه با كالاهای غیرفرهنگی به شهرستان ارسال می‌شود و این همه ماجرا نیست، اینكه در راه چقدر كتابها پرت كنند و چقدر به آنها آسیب برسد نیز سخنی دیگر است.
برخی دست‌اندركاران چاپ و نشر و پخش كتاب معتقدند امروز دیگر كتاب خوب تولید نمی‌شود؛ زیرا نویسندگان و مترجمان علاقه و انگیزه خود را به چاپ كتاب از‌دست داده‌اند. كاهش چشمگیر تیراژ كتاب از پنج تا 10هزار نسخه به 200 تا 500 نسخه كه از یك دستگاه ریستوگراف یا كپی مدرن برمی‌آید و نیازی به وجود شغل‌های واسطه‌ای ندارد و چاپخانه‌ها و لیتوگراف‌ها و صحاف‌ها را ورشكسته یا تعطیل كرده است. انتشاراتی‌ها در توجیه این كاهش چشمگیر می‌گویند انبارهایمان دیگر جا ندارد، 200 یا 300 نسخه چاپ می‌كنیم، اگر استقبال شد، دوباره به همین تعداد چاپ می‌كنیم؛ به همین دلیل پای بسیاری از كتابها به شهرستان‌ها باز نمی‌شود و رونق از كسب و كار توزیع‌كنندگان و كتابفروشیها هم می‌رود؛ درنتیجه اثری كه می‌تواند میلیون‌ها خواننده داشته باشد، به زحمت هزار خواننده می‌یابد و در نتیجه نویسندگان و شاعران و مترجمان نیز دست از كار می‌كشند.
جمشید رضایی مدیر انتشارات برگزیدگان شیراز نیز بزرگ‌‌ترین مشكل حوزه كتاب را مربوط به توزیع آن می‌داند و می‌گوید:هم ناشر به اندازه كافی هست و هم نویسنده و كتابفروش؛ اما پخش‌كننده‌ای وجود ندارد كه بتواند كتاب را از ناشر به دست كتابفروش برساند.
البته این فعال حوزه فرهنگی نیز سرِ این رشته دراز را به كتاب‌نخواندن می‌رساند و بیان می‌دارد: كتاب مثل گذشته خریدار ندارد؛ از همین رو، كتابفروش‌ها ناچار هستند كتاب‌هایشان را از توزیع‌كنندگان تهران تهیه كنند و متأسفانه در حوزه كتاب هم مانند بسیاری دیگر از حوزه‌های تولید، به‌دلیل ضعف سیستم توزیع، غالب شهرستان‌ها باید محصولاتشان را به موزعان پایتخت بدهند تا آنها بتوانند كتابها را در كل كشور توزیع كنند.
وی ادامه می‌دهد: نویسندگان بزرگ استان هم كتاب‌هایشان را به ناشران تهران می‌دهند؛ بنابراین تولیدات ناشران استان هم آنقدر قوی نیست و كتاب‌هایی وزین منتشر نمی‌كنند كه توزیع آن برای پخشكنندگان به‌صرفه باشد؛ بنابراین طبیعی است كه بخش عمده‌ای از ناشران كشور در تهران تجمیع شده‌اند و در نتیجه بیشتر پخش‌كننده‌ها هم در تهران هستند و به‌همین صورت می‌بینیم شغل‌های بسیاری در شهرستان‌ها از چرخه فعالیت‌های مربوط به كتاب به‌آسانی حذف می‌شود.
رضایی راه‌حل برون‌رفت از این وضعیت نامطلوب را رونق بازار كتاب می‌داند و معتقد است: اگر خرید كتاب آنقدر صورت بگیرد كه افرادی به شغل توزیع كتاب روی آورند، بسیاری از مشكلات و مصائب اصناف مرتبط با كتاب حل می‌شود؛ اما در وضعیت كنونی یكی از حلقه‌های زنجیره كتاب حذف شده است كه ارتباط ناشر و موزع است؛ بنابراین طبیعی است كه توزیع و فروش هم دچار معضل می‌شود.
** نمایشگاه كتاب، دوست مردم یا رقیب كتابفروشان؟
این فعال فرهنگی بخش دیگری از مشكل را مربوط به برگزاری نمایشگاه‌های استانی كتاب می‌داند و تاریخ مصرف این نمایشگاه‌ها را تمام‌شده می‌خواند.
رضایی با بیان اینكه نمایشگاه كتاب در زمان خود، یعنی در اوایل انقلاب با بروز جنگ تحمیلی و مشكلات اقتصادی با هدف تأمین كتاب‌های مورد نیاز مردم در شهر‌های گوناگون بسیار كارا بود، معتقد است:امروز هر كس می‌تواند در هر نقطه از ایران، كتابش را به‌صورت اینترنتی سفارش دهد و مشكل نایاب بودن كتاب وجود ندارد و این باعث شده نمایشگاه‌های استانی، رقیب بسیاری از كتابفروشیها شود و از سوی دیگر، سیستم توزیع را از بین ببرد؛ زیرا بخش عمده خرید مردم، بی‌واسطه و در نمایشگاه‌های كتاب صورت می‌گیرد.
برخی دیگر از كتابفروشان، پخشكنندگان و ناشران استانی نیز اظهار می‌كنند كه كسب و كارشان چند ماه قبل و چند ماه بعد از نمایشگاه رونق خود را از دست می‌دهد. آنها می‌گویند مخالف برگزاری نمایشگاه نیستند؛ اما آنچه در نمایشگاه‌های استانی رخ می‌دهد، نمایش كتاب نیست، بلكه تبدیل نمایشگاه به فروشگاهی بزرگ است. آنها برگزاری نمایشگاه كتاب را درقالب فضایی برای گفتمان و ارتباط مؤثر بین نویسندگان، ناشران، پخشكنندگان و عوامل تولید كتاب سودمند می‌دانند.
در مقابل، مدیركل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس اهمیت نمایشگاه‌های كتاب را مربوط به حوزه انگیزشی می‌داند؛ نه اقتصادی و می‌گوید: فضای انگیزشی و عاطفی حاكم بر نمایشگاه كتاب موجب تشویق به كتابخوانی می‌شود و در مردم رغبت و شور وشعف ایجاد می‌كند و باعث می‌شود احساس كنیم كتاب هنوز نمرده و زنده است.
بهزاد مریدی با بیان اینكه نمایشگاه كتاب پراستقبال‌ترین نمایشگاه سال است كه امید به خواندن را در دل جامعه ایجاد می‌كند، بیان می كند: نمایشگاه كتاب فارس از لحاظ زمانی پس از فصل فروش كتابفروشیها آغاز به كار می‌كند و از سوی دیگر اجرای آن را برعهده انجمن ناشران و كتابفروشان است و آذرماه امسال 49 كتابفروشی در این نمایشگاه استانی كتاب مشاركت كردند.
** سیستم یكپارچه توزیع در استان فارس شكل می‌گیرد
رئیس انجمن ناشران و كتابفروشان استان فارس، محمدجواد كاظمی نیز وجود مشكل در سیستم توزیع و پخش كتاب را تأیید می‌كند و پیشنهادش توجه به امكانات و ظرفیت‌های فضای مجازی است.
به گزارش ایرنا، كاظمی بیان می‌كند: پیش از تشكیل انجمن پیشنهاد یكپارچه‌سازی سیستم توزیع توسط تعدادی از ناشران ارائه شد، اما از آنجا كه متولی خاصی نداشت از آن استقبال نشد؛ به‌همین دلیل با راه‌اندازی انجمن ناشران و كتابفروشان فارس، برای رفع این مشكل سامانه‌ای را درنظر گرفته‌ایم كه مقدمات آن فراهم شده است و بر مبنای آن همه كتاب‌های ناشران استانی با مشخصات كامل در آن ثبت می‌شود و انجمن به‌عنوان توزیع‌كننده آثار ناشران استان فارس، امكان تبادل كتاب را فراهم می‌آورد.
در نهایت، همه اگر‌ها و باید‌ها در حوزه نشر و توزیع و فروش كتاب به یك راه ختم می‌شود: رونق كتابخوانی. پرسشی كه سال‌هاست بامناسبت و بی‌مناسبت می‌پرسیم و وضعیتی كه تغییر نمی‌كند. مردم از گرانی كتاب می‌گویند و از اینكه مخارج اولیه و ضروری زندگی مجال خرید كتاب را به آنها نمی‌دهد، فعالان حوزه كتاب درمقابل، كتاب را درمقایسه‌با دیگر كالاها همچنان ارزان می‌دانند و درعین‌حال از برخی بی‌برنامگی‌ها همچون گران‌شدن كاغذ و برداشته‌شدن یارانه آن به‌صورت ناگهانی، گله می‌كنند. كتابفروش‌ها دولت را در بخشی از مشكلاتشان، مانند معاف‌نشدن از مالیات مقصر می‌دانند، ناشران از چاپ كتاب قاچاق و استفاده غیرقانونی از نسخه‌های الكترونیكی می‌گویند و كسی نمی‌داند چه زمانی و چه كسانی بدون آنكه برای این بحران به‌دنبال مقصر بگردند، راهكار‌های زیرساختی و اساسی و فرهنگی كارامدی را ارائه خواهند كرد تا بتوان سرانه مطالعه را چند دقیقه بیشتر افزایش داد.
2027
گزارشگر: سیده سمیرا متین نژاد ** انتشاردهنده: سیداحمد نجفی
شیراز- ایرنا- 'سرانه مطالعه كتاب در ایران هفت دقیقه در هفته است' ، این آماری است كه رئیس سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران پنجم دی ماه جاری اعلام كرده است.
