**گذشته درخشان
شاید جالب باشد گفته شود كه مسلط بودن و آشنایی به زبان فارسی از نشانه های فرهیختگی در عراق در آن برهه به شمار می رفت تا جایی كه فرهیختگان بزرگی امثال 'علی الوردی' جامعه شناس معروف عراقی، 'عبدالرزاق الحسنی' پدر تاریخ عراق، 'عباس العزاوی' مورخ و بوم شناس عراقی به زبان فارسی مسلط بودند و در كتاب های خود همواره از منابع فارسی بهره می بردند.
شاعر بزرگ جمیل صدیق الزهاوی یا شاعر و مقام خوان معروف عراقی 'ملا عثمان الموصلی' كه به سه زبان، عربی، فارسی و تركی شعر می سرودند و مقام خوانی می كردند.
هنوز در زبان محاوره ای عربی مردم عراق، انبوهی از واژگان فارسی به عنوان میراثی از آن دوره طلایی زبان فارسی در عراق وجود دارند كه بعضا نسل جدید ریشه این واژگان را نمی داند كه فارسی است و فقط از طریق انتقال سینه به سینه به او رسیده است.
زبان فارسی در اوائل قرن بیستم علاوه بر این كه در بین عامه مردم برای ارتباطات روزانه، كاربرد ابزاری داشت در عین حال در سطوح فرهیختگان و سیاسیون این كشور به چشم زبانی علمی و وزین نگاه می شد.
برخی از سیاسیون عراق در جریان مذاكرات و تعاملات خود با استعمار انگلیس بعد از اشغال عراق در 1917، در پاره ای موارد كه نمی خواستند، طرف انگلیسی از سخنان آنها مطلع شوند، بین خود با زبان فارسی سخن می گفتند.
جالب توجه اینكه تمامی نشریاتی كه در عراق بعد از 1908 (اعلام مشروطه در تركیه) در بغداد منتشر شدند، زبان مورد استفاده در نگارش اخبار و گزارش ها تركیبی از سه زبان عربی، فارسی و تركی بود و هنوز صداهای خوانندگانی كه از آن دوره ضبط شده و در اشعار خود همزمان از واژگان عربی، فارسی و تركی بهره برده اند، در خانه ها شنیده می شود.
**تلاش انگلیسی ها و بعثی ها
بعد از قیام معروف 1920 در عراق كه با هدایت و رهبری مراجع و علمای دین نجف اشرف كه اغلب آنها دارای اصالت ایرانی بودند، آغاز شد، استعمار انگلیس با كمك عوامل خود در داخل عراق، طرح ایرانی ستیزی و تبعید ایرانیان را آغاز كرد.
این طرح در اولین دوره كابنیه 'عبد المحسن سعدون' نخست وزیر وقت عراق (20 می 1922 تا در 23 نوامبر 1923)، با عنوان تبعید مراجع و علمای دین ایرانی از عراق به بهانه دخالت آنها در سیاست و امور داخلی عراق، شروع شد.
در همان زمان 10 تن از علما و مراجع نجف اشرف از جمله آیت الله 'شیخ مهدی خالصی' مرجع عالی وقت شیعیان عراق به ایران تبعید شدند كه به غیر از آیت الله خالصی، 9 تن از روحانیون با پذیرش تعهدی مبنی بر عدم دخالت در سیاست، به عراق بازگشتند تا صحنه داخلی عراق از وجود علما، تخلیه نشود.
طرح ایرانی ستیزی در اواخر دهه هفتاد قرن گذشته یعنی روی كار آمدن دولت های بعثی 'حسن البكر' و 'صدام' به اوج شدت خود رسید و بسیاری از علما و بالغ بر 70 هزار كرد شیعه معروف به 'كردهای فِیلی'، به سمت اراضی ایران تبعید شدند كه بسیاری از آنها بعد از سقوط رژیم صدام به كشور خود بازگشته و زندگی خود را از سرگفتند.
با شروع دوره ایرانی ستیزی در ابعاد مختلف در داخل عراق و از طرفی پسرفت سیاسی و علمی ایران در همین این دوره و اشغال بخشی از اراضی ایران توسط استعمار انگلستان و شروع هرج و مرج داخلی، بیش از پیش زبان و ادبیات فارسی در عراق دچار محاق شد.
از معدود بازماندگان آن دوره طلایی زبان فارسی، 'علامه 'حسین علی محفوظ' بود كه توانست در 1975 كرسی زبان فارسی را در دانشگاه بغداد بنیانگذاری كند و خود وی به واسطه تسلطی كه بر این زبان داشت آن را برای علاقه مندان تدریس می كرد.
** توجه صدام به زبان فارسی
در جریان قدرت گرفتن صدام دیكتاتور پیشین عراق، به واسطه جنگ هشت ساله ای كه بر جمهوری اسلامی ایران تحمیل كرد، زبان فارسی دوباره مورد توجه قرار گرفت با این تفاوت كه این بار به جای این كه برای كاربرد علمی و ارتباطات مردمی باشد، با انگیزه های جاسوسی و شنود، مورد توجه رژیم بعث قرار گرفت.
یكی از استادان گروه زبان فارسی در دانشكده زبان های خارجی دانشگاه بغداد پیشتر به ایرنا گفته بود كه اغلب دانشجویانی كه در این برهه برای آموزش زبان فارسی، به گروه زبان فارسی دانشگاه بغداد مراجعه می كردند، عموم آنها از نیروهای سازمان امنیت رژیم بودند.
**پس از سقوط
بعد از سقوط رژیم صدام در بهار 2003، به واسطه گسترش سریع مناسبات بین دو كشور و بازگشت آوارگان عراقی از ایران به كشور خود، علاقه مندی به زبان فارسی در این كشور روبه افزایش گذاشت كه بخش زیادی با انگیزه اقتصادی و امكان ارتباط با زائران ایرانی بوده است.
كارشناسان معتقدند كه هنوز زبان فارسی نتوانسته است همانند دوره قبل از ایرانی ستیزی در عراق، به عنوان زبان علمی و فرهنگی در این كشور مطرح شود و خواست عمومی از یادگیری این زبان بیشتر برای ارتباطات روزمره یا تماس با زائران ایرانی با انگیزه های اقتصادی یا سفرهای سیاحتی و زیارتی احتمالی عراقی ها به ایران است.
همین امر باعث شده كه بسیاری از كارشناسان، روند گسترش زبان فارسی در عراق در مقایسه با حجم مراودات اجتماعی و مردمی و همكارهای اقتصادی و امنیتی را كند بدانند.
رفت و آمد بیش از 5 میلیون زائر در سال بین دو كشور، تبادلات تجاری حدود 8 میلیارد دلار و میلیاردها دلار سرمایه گذاری در بخش های زیر ساختی عراق مانند نفت و گاز و برق، هنوز نتوانسته است زبان فارسی را به عنوان زبان كاربردی در عراق مطرح كند.
بعد از گذشت 14 سال از سقوط رژیم صدام تعداد دانشجویان زبان فارسی در دانشكده زبان های خارجی دانشگاه بغداد، حدود 300 نفر است كه به اعتقاد 'انوار عباس مجید' یكی از استادان عراقی زبان فارسی در دانشگاه بغداد، این رقم در مقایسه با 10 سال گذشته قابل توجه است زیرا قبلا تعداد دانشجویان زبان فارسی از 60 تا 70 نفر تجاوز نمی كرد.
او معتقد است كه زبان فارسی در بین 11 رشته زبان فارسی در دانشكده زبان های خارجی دانشگاه بغداد هم اكنون بعد از انگلیسی، فرانسه و تركی در رده چهارم قرار دارد و انتظار می رود هرچه روند روابط و مراودات بین دو كشور بیشتر شود، احساس نیاز به یادگیری زبان فارسی بیشتر شود.
وقتی خبرنگار ایرنا از او سوال كرد كه شخص او به عنوان استاد زبان فارسی دراین دانشكده، چند كتاب درباره زبان فارسی یا تعریف فرهنگ و هنر ایرانی به رشته تحریر درآورده است، پاسخ او، تقریبا 'هیچ' بود، و تنها به یك كار پژوهشی مختصر درباره زبان فارسی اشاره كرد.
**تلاش برای بازگشت نگاه علمی به زبان فارسی
به باور كارشناسان وضعیت كنونی نشان می دهد كه حتی در سطح دانشگاهی، نگاه به زبان فارسی همچنان در سطح همان مراودات روزمره است و نه زبان علمی كه از طریق آن ضرورت ایجاب كند كه پیرامون فرهنگ ایران زمین یا ایران شناسی در عراق پژوهش صورت گیرد.
برخی كارشناسان معتقدند كه در صورت اجرای كامل سند چشم انداز 20 ساله 1400، زبان فارسی می تواند در عراق دوباره به عنوان یك زبان علمی مطرح شده و به موازات آن پژوهش های ایران شناسی نیز رونق گرفته و در نتیجه مناسبات دو ملت و كشور مستحكم تر شود.
یكی از فقرات مهم سند 1400 اشاره دارد كه جمهوری اسلامی ایران بایستی به 'جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در منطقه آسیای جنوب غربی شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و كشورهای همسایه دست یابد.'
روش رسیدن به این سطح نیز از طریق 'جنبش نرم افزاری، تولید علم، رشد اقتصادی، ارتقا نسبی سطح درآمد سرانه داخلی و ایجاد اشتغال كامل' عنوان شده است.
به باور كارشناسان اگر جمهوری اسلامی ایران بتواند این اهداف را محقق كند به این معنی است كه جزو كشورهای تولید كننده علم خواهد شد و در پژوهش های علمی، پژوهشگران خارجی برای اطلاع از تولیدات علمی نیازمند فراگیری زبان فارسی خواهند بود و در نتیجه این امر سطح زبان فارسی را در عراق و منطقه به یك زبان علمی، كاربردی و فرهنگی بار دیگر ارتقا می دهد.
در این راستا در جمهوری اسلامی ایران، نهادهایی برای گسترش زبان فارسی در جهان ایجاد شده اند كه بنیاد سعدی، یكی از آن نهادهایی است كه براساس مصوبه 1389 شورای عالی انقلاب فرهنگی به منظور گسترش زبان فارسی در جهان و آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان تاسیس شده است.
**بنیاد سعدی
بنیاد سعدی از هفته گذشته با همكاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در عراق، نخسین گام های عملی را برای تقویت و گسترش زبان فارسی در عراق با برگزاری یك دوره آموزشی برای استادان عراقی زبان فارسی در دانشگاه ها و مراكز علمی عراق آغاز كرده است.
'رضا صحرائی' معاون آموزش و پژوهش بنیاد سعدی در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفته است كه غیر از رژیم صهیونیستی اسراییل كه جمهوری اسلامی ایران آن را به رسمیت نمی شناسد و آمریكا كه از حیث سیاسی رابطه مستقیم با آن نداریم، این بنیاد 12 منطقه را در جهان به عنوان مناطق آموزش زبان فارسی تعریف كرده است.
وی مناطق هدفی كه بنیاد بر آن برای گسترش و تقویت زبان فارسی به غیر فارسی زبانان متمركز شده را منطقه آسیای صغیر، آسیای میانه و غرب آسیا عنوان كرده است كه در سند 1400 نیز به آن تاكید شده است.
قرار است این گونه دوره ها با استفاده از روش های نوین، مهارت های یادگیری و مكالمه زبان فارسی به غیر فارسی زبانان در عراق آموزش داده شود.
البته طرح گسترش زبان فارسی و اهتمام به ایرانی شناسی در عراق به این دوره ها محدود نمی شود طبق سخنان مسوولان رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در عراق، مجموعه ای از فعالیت های فرهنگی و هنری و علمی را در برمی گیرد.
انتظار می رود با توجه به بازگشت جمعیت قابل توجهی از آوارگان عراقی از ایران به كشور خود، كه خود اینها بخشی از علاقه مندان به فرهنگ و ادبیات ایرانی و زبان فارسی هستند و افزایش تدریجی زبان فارسی دانشگاه، این زبان به تدریج جایگاه خود را در این كشور همسایه بازیابد.
در حال حاضر علاوه بر دانشگاه بغداد، در دانشگاه های سلیمانیه و اربیل گروه زبان فارسی وجود دارد و در دانشگاه های بصره، كوفه و واسط این زبان تدریس می شود و انتظار می رود در آینده در دانشگاه واسط گروه زبان فارسی نیز دایر شود.
خاورم *353*380*
بغداد – ایرنا – شاید بسیاری ندانند كه كمتر از یكصد سال پیش زبان فارسی در بغداد در كنار تركی و عربی، یكی از سه زبان اصلی بود كه حتی نشریاتی به زبان فارسی یا مشترك عربی – فارسی یا تركی – فارسی در پایتخت عراق منتشر می شد.
