به گزارش ايرنا،مسجد «تاريخانه» درجنوب شرقي دامغان دراستان سمنان ، يكي از نخستين مساجد ايران و جزو قديمي ترين بناهاي پس از اسلام است كه قدمت آن بين سال 130 تا 170 هجري قمري دانسته‌اند.
در وجه تسميه اين بنا گفته اند كه تاري به معناي خداست و تاريخانه يعني خداي خانه و عده‌اي بر اين باورند كه اين مسجد قبلاً آتشكده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناريخانه خوانده اند و سپس به تاريخانه معروف شده است.
مسجد تاريخانه دامغان، جزء نخستين مساجد ايران است كه در آن، مناره ساخته شده است. اين مناره كه در كنار مسجد بوده، 6٫5 متر مربع وسعت داشته است.
در كنار اين مناره، در دوره سلجوقي، مناره دايره شكل ديگري ساخته و به اين مجموفه اضافه شده است.كه داراي كتيبه اي به خط كوفي مشتمل بر آيات قرآني بوده كه به نام باني آن، بختيار، فرزند محمد در تاريخ 420 هجري نام گذاري شده است. ارتفاع كنوني اين مناره، 26 متر است و 86 پله دارد. محيط آن در پايين 13 متر است كه كم كم از آن كاسته مي شود و در بالا به 6٫8 متر مي رسد.
تاريخانه دامغان، يكي از كهن ترين ساختمان ها در شيوه خراساني است. بار بنا به شدت تحت تأثير معماري ساساني و شبيه ساختمان ها و كاخ هاي سروستان و فيروز آباد است.
به اعتقاد كارشناسان تاريخانه، با وجود ماهيت نيرومند ساساني اش، ساساني نيست؛ چون ساختار آن با دستاورد هاي اسلامي به طور كامل تغيير يافته است.
درباره تاريخانه و زمان ساخت بناي اوليه آن، صاحب نظران بسياري بحث كرده اند. نويسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاريخانه را به امير المؤمنين علي (ع) نسبت داده و آندره گدار، تاريخ ساخت اين بنا را اواسط قرن دوم هجري ذكر كرده است. آرتور پوپ، ساخته شدن اين مسجد را بين سال هاي 130 تا 170 هجري دانسته و محمد كريم پيرنيا تاريخ ساخت آن را حدود 150 هجري مي داند.
در زمان بازسازي مسجد در قرن سيزدهم هجري، به جاي طاق هاي مازه دار (بيضوي) اصلي كه اغلب فرو ريخته بودند، طاق هاي نوك تيز جناغي بنا شدند، هر چند كه در بخش هايي از بنا، نمونه هايي از طاق هاي مازه دار اوليه به چشم مي خورد.
بنا بر توصيف مؤلف مرآه البلدان، در قرن سيزدهم هجري قمري، تنها چند ستون از اين بنا باقي مانده بود. نويسنده تاريخ قومس يادآور مي شود كه ميرزا آقا عاملي، از وعاظ دامغاني، با كمك مالي مردم، طاق هاي مسجد را بازسازي كرد؛ اما در اين بازسازي، حالت اوليه طاق ها را تكرار نكردند و آن ها را به روش معمولي در آن روزگار ساختند. او مي گويد كه از سوي شمال غربي، سه دهانه رو به جنوب شرقي و پنج دهانه ديگر به شبستان هايي باز مي شده كه اكنون خراب شده اند.
اگر چه بخشي از ساختمان اصلي بازسازي شده و به طور طبيعي در مدت حدود 900 سال خراب شده، ولي آن قدر دست نخورده باقي مانده كه كيفيت خود را نشان مي دهد. طرح اصلي آن به سبك صحن مركزي است. يك صحن بزرگ تقريباً چهار گوش و در گرداگرد آن رواق هايي با طاق ضربي روي ستون هاي مدور.
ورودي اين مسجد، از جناح طولي شرق است. و پوشش مسجد، با طاق هاي گهواره اي بر روي قوس ها و ستون هاي مستحكم صورت گرفته است
تاريخانه مربوط به دوره ساسانيان و همچنين سده‌هاي 2 و 3 و 5 ه.ق است كه در شهر دامغان، خيابان ايستگاه راه آهن،جاي گرفته‌است. اين اثر در تاريخ 15 دي 1310 با شمارهٔ ثبت 80 به‌عنوان يكي ازآثار ملي ايران به ثبت رسيده‌است.
7342/6026
سمنان-ايرنا- مسجد«تاريخانه» ازجمله بناي اوايل دوره اسلامي و مظهري از زيبايي و شكوه معماري همچنان در تاريخ مي درخشد.
