برجام و توافق پاریس؛ رویكرد دوگانه و خسران اروپا - بابك جعفری*

در آستانه مهلت 12 می (22 اردیبهشت) اعلام شده از سوی دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریكا برای اصلاح نقص های ادعایی او در برجام ، سران فرانسه و آلمان هفته گذشته راهی واشنگتن شدند تا آنگونه كه 'هایكو ماس' وزیر امور خارجه آلمان در حاشیه نشست وزیران خارجه گروه-7 در كانادا گفته بود ، برای راضی كردن ترامپ به ماندن آمریكا در توافق هسته ای تلاش كنند.
ترامپ رئیس جمهوری آمریكا در خصوص بسیاری از توافق های بین المللی رویكرد كم و بیش مشابهی داشته و سود و زیان مالی توافق ها و همچنین اثبات برتری خود نسبت به روسای جمهوری قبلی در كار مذاكره و كسب سود برای آمریكا ، مورد تاكید و توجه او بوده است. ترامپ با چنین استدلال هایی از برخی توافقهای بین المللی از جمله توافق آب و هوایی پاریس خارج شد زیرا آن را به زیان شركتهای آمریكایی می دانست. درباره برجام نیز اشاره مكرر او به دادن 150 میلیارد دلار كذایی و ' 1.8 میلیارد دلار نقدی در صندوق و بشكه' به ایران و نیز انتقاد از قراردادهای اروپایی ها با ایران پس از برجام نشان می دهد كه در ورای لفاظی ها در خصوص تهدیدهای ادعایی ایران، یك حساب و كتاب مالی و تجاری در پس ذهن ترامپ وجود دارد.
در این میان، مقایسه رویكرد كلی اروپا در خصوص توافق آب و هوایی با برجام سوای تفاوتهای تكنیكی و حقوقی آنها ، خالی از فایده نیست. امانوئل مكرون رئیس جمهوری فرانسه روز سه شنبه گذشته در واشنگتن با ترامپ دیدار و گفتگو كرد و چنانكه انتظار می رفت موضوع برجام یكی از موضوعات اصلی مورد بحث بود. مكرون پس از این دیدار گفت كه امیدوار است با رئیس جمهوری آمریكا روی یك توافق جدید با ایران كار كند. مكرون گفت كه برجام را باید به عنوان 'ركن اول' از یك چهارچوب جامع تر با ایران دید كه همچنین نفوذ منطقه ای، موشكهای بالستیك و فعالیتهای هسته ای ایران پس از سال 2025 با پایان برخی محدودیتهای برجام را نیز در بر بگیرد.
مكرون گفت: 'ما نباید برجام را كنار بگذاریم در حالی كه توافقی بجای آن نداریم ؛ این راه حل خوبی نیست. مایلم كه روی یك توافق جدید با چهار ركن كار كنیم از جمله ركنی كه هم اكنون توسط برجام پوشش داده شده است.' ترامپ نیز تصمیم قطعی خود را درباره برجام اعلام نكرد اما گفت بزودی مشخص میشود و باید دید آیا امكان توافقی با پایه های محكم تر وجود دارد یا نه.
مكرون روز چهارشنبه نیز در كنگره آمریكا موضع خود را تكرار و تاكید كرد: برجام نقایصی دارد اما نباید بدون داشتن توافقی اساسی تر، این توافق را رها كنیم؛ این موضع من است و فرانسه از برجام خارج نخواهد شد. رئیس جمهوری فرانسه در سخنرانی خود در كنگره آمریكا ضمن دفاع از چندجانبه گرایی و توافق های جهانی مانند توافق آب و هوایی پاریس و برجام گفت: اطمینان دارم كه آمریكا روزی باز می گردد و در توافق پاریس عضو خواهد شد. مكرون بر خلاف برجام در خصوص توافق آب و هوایی پاریس صحبت از هیچ توافق بزرگتر یا كم و زیاد كردن مفاد توافق پاریس به میان نیاورد.
در حالی كه مكرون انتظار داشت با چنین مواضعی و وعده 'توافق بزرگتر از برجام' باصطلاح دل ترامپ را به دست آورد و او را تطمیع یا وسوسه كند ، اما در پایان سفر به واشنگتن فاش كرد تلاشهای او آب در هاون كوبیدن بوده است. مكرون گفت كه اعتقاد دارد ترامپ بنا به دلایل داخلی از برجام خارج می شود. وی با اشاره به اینكه ترامپ از توافق آب و هوایی پاریس هم خارج شده است ، افزود: چنین تغییرات مداومی در موضع آمریكا درباره مسائل جهانی ممكن است در كوتاه مدت كار كند اما در میان مدت تا بلند مدت این كارها دور از عقل و درایت است. از سوی دیگر، ترامپ روز پنجشنبه در گفتگو با شبكه فاكس نیوز گفت كه نظر مكرون پس از دیدار با او در كاخ سفید درباره برجام عوض شده است و به این ترتیب نشان داد كه تلاشهای اروپاییها برای راضی كردن او ظاهرا موجب طلبكارتر شدن او شده است.
به نظر می رسد كه ورود چهره های تندرویی مانند جان بولتون به عنوان مشاور امنیت ملی به كاخ سفید همچنین انتصاب مایك پمپئو به وزارت خارجه آمریكا نیز بخشی از راهبرد مذاكراتی ترامپ با هدف ارعاب اروپا و كسب امتیازات بیشتر بوده و ظاهرا اروپا هم در تلاش است تا از حساب ایران به آمریكا امتیاز بدهد. این در حالی است كه اندیشكده شورای اروپایی روابط خارجی اروپا بتازگی در مطلبی تاكید كرد كه افرادی مانند بولتون فقط حرف زور را می فهمند و اروپا باید قاطعانه و با اهرم روابط تجاری در برابر باج خواهی دولت آمریكا مقاومت كند.
از سوی دیگر ، فدریكا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا تلاش كرد تا اندكی ضرب اظهارات مكرون را بگیرد و روز چهارشنبه گذشته در حاشیه كنفرانسی با موضوع سوریه در بروكسل گفت: برجام تنها توافق موجود در زمان حاضر است كه كارایی داشته و باید حفظ شود؛ درباره اینكه در آینده چه اتفاقی ممكن است روی دهد در آینده مشخص میشود .
اظهارات رئیس جمهوری فرانسه و آمریكا در خصوص برجام با واكنش قاطع مقامات ایران رو به رو شد. حسن روحانی رئیس جمهوری اسلامی ایران گفت كه ترامپ سررشته‌ای در سیاست نداشته و حق تصمیم‌گیری 'با فلان رهبر كشور اروپایی' درباره قراردادی هفت جانبه را ندارد. علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز هر نوع توافق جدید اروپا و آمریكا در ارتباط با ایران و برجام را 'بی‌اعتبار' خواند.
پس از مكرون نوبت به آنگلا مركل صدر اعظم آلمان رسید كه روز جمعه در كاخ سفید به دیدار ترامپ برود. مركل در دیدار با ترامپ گفت كه برجام گام اول برای كنترل اقدامات ایران است اما برای محدود كردن آمال دیگر ایران كافی نیست و باید به مسائل موشكی و منطقه ای هم رسیدگی شود.
این در حالی است كه صدر اعظم آلمان در خرداد ماه سال گذشته در واكنش به تصمیم ترامپ برای خارج كردن آمریكا از توافق آب وهوایی پاریس، وعده اقدامات قاطع تر از همیشه برای مقابله با تغییرات اقلیمی و محافظت از سیاره زمین را داد. مركل همچنین در بیانیه مشتركی با سران فرانسه و ایتالیا تاكید كرد كه هیچ مذاكره مجددی در خصوص توافق پاریس انجام نخواهد شد.
اكنون این پرشش ایجاد میشود كه چرا اروپا در مورد توافق آب و هوایی پاریس تلاشی برای تغییر یا تكمیل این توافق نكرد و بر حفظ توافق پاریس بدون مشاركت آمریكا تاكید كرد اما در خصوص برجام در تلاش است تا با وعده توافقهای بیشتر و بزرگتر و اضافه و كم كردن از مفاد برجام این توافق مهم بین المللی را حفظ كند؟ آیا اروپا قصد دارد از حساب ایران به آمریكا امتیاز بدهد یا به زعم خود با یك تیر دو نشان بزند و ضمن حفظ آمریكا در برجام ، در زمینه هدفهای منطقه ای مشترك با آمریكا نیز از ایران امتیاز بگیرد ؟
به نظر می رسد كه اروپا دچار یك اشتباه محاسباتی شده و ضمن نشان دادن استاندارد دوگانه در خصوص دو توافق مهم بین المللی، تنها به هدف خود برای حفظ برجام ضربه می زند چنانكه تا همین الان نیز نتیجه این رویكرد اشتباه مشخص شده و ایران كه تا چند ماه پیش صحبت از امكان حفظ برجام با اروپا و بدون آمریكا می كرد اكنون با صراحت بیشتری اعلام كرده كه با خروج آمریكا از برجام ، ایران نیز به احتمال زیاد از این توافق خارج می شود و حتی این صحبت مطرح شده كه خروج ایران از پیمان منع اشاعه هسته ای (ان پی تی) نیز یكی از گزینه های كشورمان است. قدر مسلم اینكه مواضع دوپهلو و عدم ثبات قدم اروپا در تلاش برای تامین منافع ایران در برجام ، نقش بزرگی در این تغییر گفتمان ایران داشته است.
اتحادیه اروپا و سه كشور اروپایی مشاركت كننده در برجام همواره با تاكید بر اهمیت این توافق برای امنیت منطقه و اروپا خواستار حفظ آن بوده اند و در همین ارتباط در ماههای گذشته نیز یكی از راهكارهای مطرح شده از طرف سه كشور اروپایی بحث تحریمهای جدید علیه ایران به عنوان نشانه ای از همراهی با آمریكا بود. مقامات اروپایی در تلاش برای راضی كردن رئیس جمهوری آمریكا به ماندن در برجام، با یك راهبرد اشتباه درصدد تطمیع او با وعده توافقی بزرگتر و جامع تر از برجام بوده اند غافل از اینكه چنین رویكردی از یك سو با دادن سیگنال اشتباه به ترامپ در درستی رویكردش موجب سرسختی بیشتر او بر مواضع یكجانبه و از سوی دیگر با سست كردن پایه های اعتماد متقابل با ایران ، نتیجه ای در جهت عكس مقصود آنها برای حفظ برجام خواهد داشت.
مقامهای جمهوری اسلامی ایران پیش از این نیز در واكنش به مطرح شدن تحریمهای جدید اروپا نیز تاكید كردند كه كشورهای اروپایی بهتر است به دنبال پایبندی مستمر آمریكا به تعهدات خود در برجام بوده و آن كشور را به اجرای موثر برجام در تمامی بخش ها همراه با حسن نیت و در فضایی سازنده ترغیب نمایند، چرا كه هیچ راه دیگری برای حفظ برجام جز پایبندی كامل آمریكا و دیگر طرف های برجام به همه تعهدات خود، متصور نیست.
چنانكه دكتر ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران هفته گذشته تاكید كرد، حرف مكرون و مقامات اروپایی در این زمینه كه هیچ جایگزینی برای برجام وجود ندارد حرف درستی است . اما رهبران اروپایی بجای تلاش بی حاصل برای تطمیع ترامپ با وعده توافقهای دیگر یا تغییر و تكمیل برجام ، باید ترامپ را تشویق كنند كه نه تنها در برجام بماند بلكه مهمتر اینكه با حسن نیت برجام را اجرا كند. اروپا همچنین باید همانند توافق پاریس ، بر حفظ بدون چون و چرای برجام تاكید كند و در این ارتباط از حساب خود و نه ایران ، با اقدامات قاطع و صریح از جمله احیای 'مقررات مسدود ساز' اروپا برای حمایت از افراد و شركتهای اروپایی برای كار با ایران در برابر تبعات نقض تحریمهای ثانوی احتمالی آمریكا ، برای حفظ برجام با تضمین منافع ایران تلاش كند. تنها چنین رویكردی است كه متضمن حفظ برجام و مذاكره های احتمالی آینده و از موضعی برابر با جمهوری اسلامی ایران به عنوان یك بازیگر مقتدر و مسئول در عرصه بین المللی است.
كارشناس مسائل اروپا