موقعیت مكانی سه نوع پهنه گسل اصلی، متوسط و فرعی در مناطق 22 گانه شهر تهران با دقتی در حد «تشخیص میزان فاصله پلاك‌های ساختمانی واقع در هر كوچه یا خیابان با پهنه‌های گسلی» نشان می‌دهد 10 منطقه پایتخت- به‌طور خاص نیمه‌شمالی شهر- روی پهنه گسل اصلی واقع است.
این نوع پهنه توان لرزه‌زایی با بزرگی بیش از 6 ریشتر را دارد. در مقابل، بیش از 5 منطقه در جنوب شهر، عاری از پهنه‌های گسلی است. در این نقشه، تصاویر رنگی سه نوع پهنه گسلی در 354 محله پایتخت، به وضوح نمایش داده شده است. یك زلزله‌شناس در تشریح مفهوم این نقشه اعلام كرد: نبود پهنه گسلی در یك محله به معنی امن بودن آن محله از آسیب‌های زمین‌‌لرزه احتمالی نیست، بلكه «میزان مقاومت یا عدم مقاومت ساختمان‌ها بر حسب زمان و كیفیت ساخت و همچنین میزان رعایت ضوابط، مقررات و آیین‌نامه طراحی ساختمان در برابر زلزله»، تعیین‌كننده ابعاد خطر زلزله‌بزرگ است.
اعلام عمومی نقشه محله‌ای گسل‌های تهران كه در حال حاضر در اختیار مدیریت شهری قرار دارد، می‌تواند به «مطالبه هدفمند شهروندان از سازنده‌ها برای احداث بناهای مقاوم» منجر شود.
نقشه لرزه‌ای 354 محله پایتخت تدوین و به شهرداری تهران تحویل شد. در این نقشه میزان فاصله یا نزدیكی پلاك‌های ساختمانی به گسل‌های شهر تهران قابل ردیابی است.به گزارش «دنیای اقتصاد»، وجه تمایز نقشه جدید پهنه‌های گسلی شهر تهران نسبت به نقشه‌های قدیمی كه محدوده گسل‌های شهر در آن ثبت و نمایش داده شده بود؛ ارائه اطلاعات دقیق و جزئی در سه سطح ناحیه، محله و پلاك‌های ساختمانی از وضعیت لرزه‌ای گسل‌های 22 منطقه شهر تهران است.
به این صورت كه در قالب این نقشه، مسیر دقیق عبور گسل‌های «اصلی»، «متوسط» و «فرعی» از زیر زمین شهر تهران مشخص شده و موقعیت گسل‌ها بر حسب فاصله یا نزدیكی به پلاك‌های ساختمانی را منتشر كرده است. به عبارت دیگر اطلاعات این نقشه به شهروندان تهرانی این امكان را می‌دهد كه وضعیت هر منطقه، ناحیه، محله و حتی پلاك‌های ساختمانی رابه لحاظ آنكه روی پهنه گسلی یا در چه فاصله‌ای از آن قرار دارد توضیح دهد.
تازه‌ترین نقشه گسلی مربوط به 354 محله شهر تهران در اولین لایه محدوده سه نوع گسل را مشخص می‌كند. این گسل‌ها براساس دو پارامتر «طول» و «شدت لرزه‌ای ناشی از فعالیت گسل» به سه دسته گسل‌های اصلی، متوسط و فرعی تقسیم‌بندی شده‌اند. عنوان «اصلی» به گسل‌هایی اطلاق می‌شود كه طول آنها بیش از 10 كیلومتر باشد و در صورت جابه‌جایی یا لرزش قدرت ایجاد زلزله‌ای به بزرگای 6 ریشتر و بیشتر را دارند. در محدوده شهر تهران گسل مشا، گسل شمال تهران و گسل ری از جمله گسل‌های اصلی هستند. در عین حال گسل‌های متوسط گسلی هستند كه طول آنها بین 5 تا 10 كیلومتر است و توانایی ایجاد زلزله‌ای به بزرگای حداكثر 5 ریشتر را دارند و نهایتا، گسل‌های فرعی طولی در حد 2 تا 5 كیلومتر و قدرت ایجاد زلزله‌های كوچك‌تر را دارند.
بررسی محتوای نقشه لرزه‌ای 354 محله شهر تهران به‌صورت منطقه‌ای مشخص می‌كند: از میان 22 منطقه شهر تهران، 9 منطقه در محدوده گسل‌های اصلی واقع شده‌اند. به این معنی كه پهنه گسل‌های اصلی درون محدوده مناطق یك تا 5 و 13،15،19،20و22 قرار گرفته است. نكته جالب آنكه از میان این مناطق، گسل‌های اصلی از زیر زمین دو منطقه 4 و 5 كه به لحاظ فروش و معاملات در صدر تقاضای مصرفی بازار مسكن قرار دارند نیز عبور كرده‌اند. به‌عنوان مثال از 9 ناحیه واقع در منطقه 4، نواحی 3،7،8 و 9 شامل ضلع جنوبی اتوبان بابایی كه در سمت غرب به اتوبان صیاد و محدوده پارك جنگلی شیان و در سمت شرق به محدوده حكیمیه و نواحی شمالی محله استخر می‌رسد در پهنه گسل اصلی واقع شده‌اند. در منطقه 5 نیز وضعیت مشابه است. از مجموع 7 ناحیه اصلی منطقه پنج، چهار ناحیه شامل یك، 2،3 و 7 در پهنه گسل اصلی واقع شده است. شمال غرب منطقه شهران، نوار جنوبی دانشگاه آزاد و حصارك از جمله این محله‌ها هستند.
منطقه یك در شمالی‌ترین نقطه شهر تهران نیز تنها منطقه پایتخت است كه تمامی نواحی آن در محدوده پهنه گسل اصلی شمال تهران واقع شده است. یعنی پهنه گسل اصلی كه توانایی ایجاد زلزله با بزرگی بیش از 6 ریشتر را دارند از زیر 10 ناحیه این منطقه عبور كرده است. در كنار این گسل اصلی، گسل‌های متوسط و فرعی نیز در برخی نواحی این منطقه وجود دارند. در این میان، ناحیه یك منطقه یك كه در غربی‌ترین نقطه آن واقع شده است دارای هر سه نوع گسل شامل اصلی، متوسط و فرعی است. در مقابل مناطقی از شهر تهران نیز هستند كه هیچ یك از پهنه‌های گسلی(اصلی-متوسط و فرعی) از محدوده آنها عبور نكرده است. بررسی‌ها از وضعیت قرارگیری پهنه‌های گسلی در محله‌های مختلف شهر تهران حاكی از آن است كه 9 منطقه پایتخت نیز دور از پهنه‌های گسلی هستند. به این معنا كه هیچ یك از گسل‌های اصلی، متوسط یا فرعی از مرز این مناطق عبور نكرده است. این مناطق شامل 8 تا 12، 14 و 16 تا 18 هستند. یكی از مهم‌ترین ویژگی‌های این مناطق آن است كه اگرچه دامنه پهنه‌های گسلی به درون آنها كشیده نشده است اما تمامی این مناطق از جمله مناطق فرسوده شهر تهران محسوب می‌شوند. یعنی بخش عمده‌ای از پلاك‌های ساختمانی موجود در این مناطق دارای سه ویژگی ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری هستند.
تطبیق نشانی پهنه‌های گسلی پایتخت با محله‌های مختلف شهر تهران، ارتباط میان محله‌های امن به لحاظ مقاومت در برابر زلزله و دوری یا نزدیكی به پهنه‌های گسلی را مشخص می‌كند. براین اساس، معیار شناسایی محله‌های امن در برابر زلزله فقط دوری از پهنه‌های گسلی نیست، بلكه این موضوع ارتباط مستقیمی با سطح كیفیت ساختمان‌های موجود در منطقه نیز دارد. به این معنا كه اگر ضوابط مربوط به ایمنی در ساخت وسازها رعایت شود، حتی در صورت نزدیكی به پهنه‌های گسلی نیز آسیب كمتری خواهند دید. بنابراین لزوما مناطقی از شهر كه پهنه‌های گسلی از زیر آنها عبور نكرده است نمی‌تواند مناطق امنی در برابر زلزله تلقی شوند به ویژه آنكه بخش عمده‌ای از پلاك‌های ساختمانی واقع در این مناطق دارای ویژگی فرسودگی هستند از این رو ممكن است ساختمان‌های موجود در این مناطق با ایجاد موج زلزله از یك منطقه دیگر، به راحتی در برابر زلزله تخریب شوند.
از دیدگاه كارشناسان زمانی این نقشه‌ها می‌تواند كارآیی لازم برای ارتقای سطح ایمنی و مقاوم‌سازی خانه‌ها را در پی داشته باشد كه از بایگانی دولت و شهرداری خارج شده و به كار گرفته شود. تحقیقات میدانی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد این نقشه‌ها هم‌اكنون تحویل شهرداری تهران شده و قرار است مورد استفاده قرار گیرد. به نظر می‌رسد ساده‌ترین شكل استفاده از این نقشه‌های گسلی، انتشار عمومی آنها در سایت عمومی شهرداری تهران است تا به راحتی در دسترس شهروندان قرار گیرد اما در عین حال شهرداری می‌تواند این امكان را به هر مالك بدهد كه در صورت درخواست آگاهی و اطلاع از وضعیت قرارگیری پلاك خود نسبت به پهنه‌های گسلی، اطلاعات این نقشه‌ها در اختیار وی قرار گیرد. این روند سبب می‌شود سطح هوشیاری و آگاهی شهروندان افزایش پیدا كند و در نتیجه یك مطالبه عمومی برای مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود و كیفی‌سازی ساختمان‌های در حال ساخت ایجاد شود.
** واكنش ساختمانی به پهنه‌های گسلی
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مركز تحقیقات راه، مسكن و شهرسازی، با اشاره به تدوین نقشه‌های گسلی جدید پایتخت، ارتباط میان مقاومت ساختمان و دوری یا نزدیكی به پهنه‌های گسلی را تشریح كرد و گفت: از آنجاكه گسل‌ها به‌عنوان چشمه مولد زلزله شناخته می‌شوند و با نزدیك شدن به آنها، جنبش و جابه‌جایی زلزله بیشتر احساس می‌شود، حریم گسل‌ها شناسایی و الزامات قانونی ساخت‌وساز در آیین‌نامه 2800 مشخص شده است. بر مبنای الزامات تدوین شده در مبحث گسل، ساخت ساختمان‌های مهم در حریم گسل‌های اصلی(طول این گسل‌ها بیش از 10 كیلومتر است) ممنوع است. ساختمان‌های مهم همچون بیمارستان‌ها، آتش‌نشانی و مدارس، از جمله این ساختمان‌ها هستند كه باید پس از وقوع زلزله سرپا بمانند.
او ادامه داد: به جز ساختمان‌های مهم، ساخت و ساز پلاك‌های مسكونی در حریم گسل‌های اصلی نیز باید مطابق با ضوابط ویژه انجام شود. تدوین این ضوابط تا دو ماه آینده نهایی خواهد شد. این زلزله‌شناس با اشاره به ارتباط سطح امنیت محله‌ها در برابر زلزله و فاصله آنها با پهنه‌های گسلی اظهار كرد: معیار اصلی در این حوزه میزان كیفیت ساختمان‌های موجود در محله است. از آنجاكه موج زلزله از یك گسل آغاز و در سایر نواحی شهری گسترده می‌شود بنابراین ساختمان‌ها و محله‌هایی می‌توانند در برابر زلزله مقاوم باشند كه كیفیت ساخت آنها بالا باشد. از این رو، این موضوع كه از یك محله پهنه گسلی عبور نكند لزوما به معنای امن بودن آن محله نیست.
به گفته وی آنچه خطر تخریب در هنگام بروز زلزله را دوچندان می‌كند، دارا بودن دو ویژگی نزدیكی به پهنه‌های گسلی و قرار گرفتن در محدوده بافت فرسوده است. به‌عنوان مثال محدوده‌هایی از شهر همچون محله گلابدره، دارآباد و فرحزاد از جمله مناطقی هستند كه علاوه بر نزدیك بودن به پهنه گسل‌های اصلی، جزو محدوده بافت فرسوده هم هستند؛ یعنی ساختمان‌ها فرسوده و قدیمی هستند بنابراین از یك مقاومت حداقلی در برابر زلزله برخوردار هستند. بیت‌اللهی با تاكید بر آنكه وجود نداشتن پهنه‌های گسلی در یك منطقه، دلیل امن بودن یك محله نیست، عنوان كرد: بافت‌های خارج از پهنه‌های گسلی كه در آنها ساخت وساز با كیفیت بالاتر و با لحاظ ضوابط ایمنی ساخته شده‌اند، امن‌تر از ساختمان‌های متراكم و مركزی شهر هستند.
او به برآوردهای انجام شده از میزان مقاومت ساختمان در برابر زلزله اشاره كرد و گفت: این بررسی‌ها مشخص می‌كند در مناطقی همچون 7، 8، 6 و 12 ساختمان‌ها به لحاظ رعایت اصول ایمنی كیفیت لازم را ندارند. رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مركز تحقیقات راه،مسكن و شهرسازی، ساختمان‌های فرسوده واقع در حریم پهنه‌های گسلی را دارای اولویت نخست نوسازی و مقاوم‌سازی دانست و گفت: برای افزایش كیفیت و مقاومت ساختمان‌ها باید اولویت‌بندی انجام شود كه در این میان ساختمان‌های فرسوده در حریم پهنه‌های گسلی در اولویت نخست قرار دارند. او به شناسایی و آغاز فرآیند مقاوم‌سازی ساختمان‌ها از طریق اطلاعات نقشه گسلی جدید تهران اشاره كرد و گفت: در این نقشه شناخت گسل در چهار مرحله انجام شده است. این چهار مرحله مبتنی بر بررسی اسناد و مدارك موجود از وضعیت گسل‌های شهر تهران، مطالعات میدانی درباره وضعیت لایه‌های مختلف زمین و علائم جابه‌جایی آنها، استفاده از اطلاعات عكس‌های هوایی و ماهواره و نهایتا جمع‌بندی و تطبیق اطلاعات برای تهیه نقشه گسلی است.
** پارامتر شناسایی ساختمان‌های مقاوم
اگرچه معیار ارزیابی میزان مقاومت ساختمان‌ها در برابر زلزله در الگوی جهانی تاییدیه شركت‌های بیمه است اما در ایران به دلیل نبود چنین ضابطه‌ای، امكان ارزیابی كیفیت ساختمان‌ها با قرارگیری آنها در سه گروه به لحاظ عمربنا فراهم می‌شود. بیت‌اللهی با اشاره به این دسته‌بندی به «دنیای اقتصاد» گفت: اگر تمامی ساختمان‌ها از زمان صدور پروانه ساختمانی تا مراحل پایانی تمامی ضوابط آیین‌نامه 2800 را رعایت كرده باشند می‌توان این اطمینان را داشت كه از یك كیفیت حداقلی در برابر زلزله برخوردارند اما از آنجا كه به نظر می‌رسد در بخش زیادی از ساخت وسازهای انجام شده و در تمامی مراحل بخشی از این ضوابط نادیده گرفته می‌شود بنابراین نمی‌توان اطمینانی از میزان مقاومت و كیفیت ساختمان‌های نوساز به دست آورد. به ویژه آنكه درخصوص این ساختمان‌ها، امكان تشخیص میزان مقاومت از نمای ساختمان وجود ندارد.
او به وضعیت ساختمان‌های میانسال اشاره كرد و افزود: در این گروه از ساختمان‌ها آگاهی از سیستم سازه‌ای ساختمان(اسكلت ساختمان)، میزان فرسودگی ظاهر بتن و مقاومت مصالح امكان ارزیابی وضعیت مقاومت آنها را به وجود می‌آورد. به گفته وی ساختمان‌های قدیمی نیز عمدتا جزو ساختمان‌های با كیفیت پایین در برابر زلزله ارزیابی می‌شوند. چراكه به دلیل اتصالات ضعیف سازه‌ای، انتظار چندانی برای مقاومت در برابر زلزله از آنها وجود ندارد. او به الگوی جهانی برای ارزیابی كیفیت ساختمان‌ها اشاره كرد وگفت: در سایر كشورهای دنیا مهم‌ترین ارزیابی كیفیت ساختمان‌ها از طریق شركت‌های بیمه امكان‌پذیر است اما از آنجاكه این سیستم در كشور ما اجرایی نمی‌شود؛ برآورد كیفیت ساختمان‌ها بدون نمونه‌برداری كار دشواری است. جزئیات نقشه های گسل 354 محله تهران را در سایت «دنیای‌اقتصاد» بخوانید.
*منبع: روزنامه دنیای اقتصاد؛ 1397،3،5
**گروه اطلاع رسانی**1699**2002
سنجش وضعیت لرزه‌ای نواحی و محله‌های مختلف شهر تهران، با دسترسی به یك نقشه متفاوت از موقعیت پهنه‌های گسلی پایتخت امكان‌پذیر شد. نتایج ردیابی متفاوت گسل‌های پایتخت تحویل شهرداری شد.
