بر اساس گزارش سازمان خواربار و كشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی كه اكنون در حدود 100 میلیارد دلار در سال است، در سال ٢٠٥٠ میلادی به رقم پنج تریلیون دلار خواهد رسید.
كشور ایران با داشتن 11 اقلیم از 13 اقلیم جهان و دارا بودن تنوع گیاهی بیشتر از قارهٔ اروپا، هم اكنون تنها 600 میلیون دلار از تجارت جهانی گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده است كه از این مقدار نیز بخش عمده‌ای مربوط به صادرات زعفران به میزان 250 تا 450 میلیون دلار است كه به طور عمده در شهرستان قائن در استان خراسان جنوبی كشت می‌شود.
در مجموع سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی به یك درصد نیز نمی‌رسد و تنها ٦ دهم درصد است.
استفاده از فراورده های گیاهان اعم از ساقه، ریشه، گل، میوه آنها تا صمغ و شیرابه، رزین و سایر فرآورده های زیستی كه مصارف دارویی و صنعتی و خوراكی دارند، بهره برداری از محصولات فرعی جنگل و مرتع نامیده می‌شود كه از دیرباز در كشورهای جهان از جمله در كشور ایران نیز مرسوم بوده است.
بدیهی است اهداف زیست‌شناختی و بوم‌شناختی مانند تولید بذر علوفه در قسمت مراتع یا استفاده از چوب و درختان در جنگل مشمول این تعریف نمی شود، با این تعریف، استفاده از چوب و سلولز در بخش جنگل و ارزش علوفه‌ای گیاهان در بخش مرتع را چه در شكل صنعتی یا سنتی آن بهره‌برداری اولیه یا اصلی و بهره مند شدن از سایر خواص و ارزش آنان مانند استفاده از مصارف دارویی یا صنعتی را بهره برداری ثانویه یا فرعی طبقه‌بندی می كنند.
خاستگاه گیاهان دارویی و محصولات فرعی، گستره سبز جنگل‌ها و مراتع و منبع درآمد خانوارهای بسیاری در مناطق روستایی و عشایری است كه بهره‌برداری از طبیعت و به‌تبع آن صادرات محصولات فرعی جنگلی و مرتعی باید با حفظ و توسعه این مجموعه زنده كه در مجموع بوم‌سازگان‌های شكننده ای دارند همراه باشد.
كارشناس محصولات فرعی جنگلی و مرتعی به ایرنا گفت: استفاده دارویی از گیاهان جنگل‌های شمال به دو بخش گونه‌های «درختی و درختچه‌ای» و گونه‌های «مرتعی و علفی و بوته‌ای» تقسیم می‌شود.
عیسی بوداغی افزود: گونه‌های درختی و درختچه‌ای شامل ازگیل، انار جنگلی، انجیر، انگور فرنگی خاردار (گالِش انگور)، تمشك، پسته، سرو كوهی، جَل، خاس، خُرْمَندی، دارواش، دَغْدَغَك، ریشْ‌بُز، زالزالَك، زرشك، سیب جنگلی، شاهْ‌بلوط، شمشاد، شیرْخِشت، فندق، عُنّاب، كُوله‌خاس، گردو، گلابی جنگلی، گوجه جنگلی، گوَن، لیلكی (Lilaki)، نسترن جنگلی، نَمدار و هفت‌كُول است.
این كارشناس اظهار داشت: در بین گیاهان مرتعی و علفی و بوته‌ای، گونه‌هایی همچون پَلَم، اِكلیل كوهی، آویشَن، بادَرَنْجْبُویه، بارْهنگ، باریجه، بنفشه، بَذرُالبَنج و بُومادَران از گیاهان شاخص به شمار می‌روند.
وی در بیان برخی از استفاده‌های دارویی از گیاهان جنگل‌های شمال یادآور شد: از تمام گل، برگ، پوست شاخه و ریشه، پوست میوه و دانه، عصاره و آب انار استفاده درمانی می‌شود و عصاره پوست درخت و پوست ریشه انار به دلیل وجود آلكالوئیدها ضد انگل است.
بوداغی ادامه داد: برگ درخت جَل و فرآورده‌های آن در داروخانه‌ها با نام لوریه سریز (فرانسوی: Laurier-cerise) عرضه می‌شود و آب مقطر آن دارای خاصیت ضد تشنج و تسكین دهنده سرفه است و در هنگام تنگی نفس، سیاه‌سرفه، تَنجِش‌های (اسپاسم‌های) دردناك معده و روده، استفراغ و بی‌خوابی مصرف می‌شود.
وی اضافه كرد: از شیر‌خشت، ماده‌ای به نام «مان» به دست می‌آید كه برای رفع تشنگی و قطع تب‌های غیر عفونی استفاده می‌شود و مصرف عُنّاب، آرام‌كننده اعصاب و مقوی عمومی بدن است.
این كارشناس افزود: آبِ پوست سبز گردو برای التیام زخم و شست‌و‌شوی آن و بیماری‌های پوستی و قارچی و اِگزما مفید است.
به گفته وی، دم كرده گل درختِ نَمدار به صورت دهان شویه، برای رفع التهاب مخاط دهان مفید است و گیاه پَلَم، خاصیت ضدعفونی كننده و التیام دهنده زخم دارد.
این كارشناس گفت: ریشه گیاه باباآدم، دفع‌كننده اسید اوریك و پایین آورنده قند خون است و برگ بارْهَنگ، برای التیام زخم استفاده می‌شود.
به گفته كارشناسان، بهره‌برداری از گیاهان دارویی بدون داشتن طرح و برنامه مشخص و علمی، باعث آسیب رسیدن به طبیعت و حتی انقراض آن گیاه می‌شود. بنابراین برنامه‌ها و اهداف در بهره‌برداری از گیاهان دارویی باید روشن باشد و از كار بی‌برنامه خودداری گردد.
یك مدرس مجتمع منابع طبیعی كلارآباد در این باره گفت: مهم‌ترین اصل در بهره‌برداری از گیاهان دارویی جنگل و مرتع، اصل بهره‌برداری پایدار یا اصل استمرار تولید است.
مصطفی عبدالله پور افزود: باید به اندازه‌ای از گیاهان دارویی برداشت شود كه نه تنها به ادامه حیات آن گیاه لطمه‌ای وارد نشود، بلكه بتواند رویش آن را بهبود بخشد.
وی اظهار داشت: برداشت بیش از رویش باعث ایجاد بی‌تعادلی در ساختار گیاه یا در جامعه گیاهی و حتی زنجیره محیط زیست می‌شود.
او تأكید كرد: بهره‌برداری از گیاهان دارویی باید در سال، مقدار ثابتی باشد و اصل حفظ و احیا و توسعه در آن رعایت گردد و به صورت معدن به آن نگاه نشود.
عبدالله‌پور یادآور شد: تاكنون در عرصه جنگل‌ها و مراتع، طرح‌های جنگل‌داری و مرتع‌داری فقط برای برداشت چوب و علوفه تهیه می‌شد و درباره محصولات غیرچوبی و گیاهان دارویی كار زیادی نشده است.
وی بیان كرد: با توجه به تنوع گیاهان دارویی و تنوع اقلیمی و متفاوت بودن وضع اقتصادی ـ اجتماعی بهره‌برداران و كمبود اطلاعات، تنظیم چارچوب و دستور جامع و بی‌نقص برای آینده نزدیك، مشكل به نظر می‌رسد اما می‌توان اصول كلی برای آن برشمرد.
او با تأكید بر اینكه زمان و مقدار برداشت از گیاه باید مشخص باشد، تأكید كرد: گیاهان دارویی جنگل‌ها و مراتع را بر اساس تأثیر بهره‌برداری بر حفظ و توسعه گیاه به سه دسته تقسیم می‌كنند.
عبدالله‌پور توضیح داد: دسته اول محصولاتی هستند كه بهره‌برداری از آن تأثیر نامطلوبی بر روی گیاه یا جامعه گیاهی ندارد زیرا پراكنش جغرافیایی و زمان محصول‌دهی آنها گسترده است، كه گل‌گاوزبان، خَطمی (ختمی)، خاكشیر، و قُدُّومه از این نوع هستند.
مدرس مجتمع منابع طبیعی كلارآباد افزود: دسته دوم گیاهانی با پراكنش محدود یا گل‌دهیِ هم‌زمان مانند ثَعلَب و آویشَن و لاله واژگون هستند كه بهره‌برداری بی‌حساب، زادآوری آنها را به خطر می‌اندازد و به طور كلی نباید برداشت تجاری شوند.
وی ادامه داد: گروه سوم محصولاتی هستند كه با رعایت اصول و ضوابطی می‌توان از آنها بهره‌برداری تجاری كرد مانند: وَشا، كَتیرا، سقز، باریجه، آنغُوزه، گلابی جنگلی، علف گاوزبان.
كارشناسان می‌گویند: گل‌گاوزبان (Echium amoenum) گیاهی بومی ایران است كه فقط در رشته‌كوه البرز می‌روید و نباید با گیاه گاوزبان Borago officinalis)) كه در اروپا و دیگر مناطق می‌روید و خواص درمانی آن، گاه متضاد با این‌گونه است اشتباه شود.
مدیركل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور گفت: در نیمرخ شمالی البرز (منطقه هیركانی) 46 گونه درختی و درختچه‌ای و 81 گونه علفی در 56 خانواده در بخش گیاهان دارویی و محصولات فرعی شناسایی شده كه روستاییانِ حاشیهٔ جنگل و مرتع آنها را به طور سنتی بهره‌برداری و به بازار عرضه می‌كنند.
محمدعلی معصومی افزود: گونه‌هایی كه دارای رویشگاه طبیعی انبوه و نیمه‌انبوه و گاه تُنُك در مناطق جنگلی و مرتعی هستند برحسب فراوانی نسبی آنها بهره‌برداری سنتی می‌شوند و قسمتی از معاش مردم منطقه را تأمین می‌كنند.
وی ادامه داد: تعدادی از گیاهان دارویی و محصولات فرعی در حال حاضر در بازار و اغلب در بازار تهران و شهرستان‌های تابع شمال كشور همواره دارای توجیه اقتصادی بوده است و طی سالیان متمادی بهره‌برداری می‌شود.
این مسئول سازمان جنگل‌ها بیان كرد: میوه درخت خُرمَندی برای تهیه دوشاب و مصارف خوراكی؛ میوه گوجه جنگلی برای تهیه رب و لواشك؛ میوه ازگیل برای تهیه رب و ترشی استفاده می‌شود.
مدیركل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور گفت: میوه زرشك ضمن استفاده محلی و سنتی برای تهیه مربا و پختن پلو به صورت انبوه در مازندران جمع‌آوری و به مراكز مصرف در تهران و شهرهای شمالی كشور ارسال می‌شود.
معصومی بیان كرد: برداشت میوه شاه‌بلوط به دست افراد بومی در منطقه امام‌زاده ابراهیم گیلان به صورت یك حرفه درآمده است و در فصل بذردهی درختان جنگلی و همچنین درختان كاشته شده افراد در محوطه‌های مسكونی و باغ‌ها آن را جمع‌آوری می‌كنند و به بازار مصرف در شهرستان‌ها از جمله شهرستان رشت عرضه می‌شود و استفاده آن به صورت تنقلات است.
وی اظهار داشت: میوه فندق را افراد بومی و گردشگران در جنگل‌ها در مدت زمان محدود جمع‌آوری می‌كنند و به صورت تنقلات به بازار مصرف در شهرهای هم‌جوار جنگل در شمال كشور می‌رسد.
معصومی افزود: میوه پسته جنگلی یكی دیگر از محصولات فرعی است كه رویشگاه این‌گونه در منطقه قازان‌ق َایه، در شهرستان مراوه تپه در شرق استان گلستان است و بهره‌برداری از آن به دست بهره‌برداران محلی با انعقاد قرارداد با اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان انجام می‌شود و یكی از مواد اولیه تولید شیرینی است.
مدیركل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور گفت: درباره سرشاخهٔ همیشك و شمشاد گفتنی است كه با عنایت به ممنوعیت بهره‌برداری از این دو گونه در جنگل‌های شمال كشور، به دلیل زیبایی خاص شاخه و برگِ این دو گونه، برای تزئین دسته‌گل استفاده می‌شود.
او ادامه داد: این دو گونه از جنگل جمع‌آوری و به گل‌فروشی‌ها عرضه می‌شود؛ البته در مورد همیشك با توجه به قدرت زیاد جَست‌دهی در صورت برنامه‌ریزی و اعمال نظارت صحیح در برداشت آن می‌توان از این گونه بهره‌برداری اصولی كرد كه در این صورت ضمن تأمین نیاز بازار، حفظ و حراست هم می‌شود و از بهره‌برداری غیرمجاز آن جلوگیری می‌گردد.
به گفته معصومی، از میوه درختچه وَلیك به صورت خوراكی استفاده می‌شود ولی گل این درختچه را جمع‌آوری و برای مصارف دارویی به عطاری‌ها و مراكز فرآوری گیاهان دارویی عرضه می‌كنند.
مدیركل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور تصریح كرد: از میوه تمشك برای تهیه مربا و شربت و تزئین شیرینی استفاده می‌شود.
او تأكید كرد: ریشه درختچهٔ كُوله‌خاس دارای مصرف دارویی است ولی مصرف داخلی ندارد و در سال‌های گذشته با هدف صادرات جمع‌آوری می‌شد ولی به‌تازگی برای حفظ عرصه‌های جنگلی كه رویشگاه‌های راش را شامل می‌شود، بهره‌برداری آن غیرمجاز اعلام شد و به نظر می‌رسد در صورت تحقیق لازم در میزان تأثیر برداشت در زادآوری درختان راش، با توجه به فراوان بودن كوله‌خاس در زیرآشكوبِ راشستان‌ها، می‌توان از ریشه آن بهره‌برداری كرد.
معصومی درباره گیاه والَك كه نوعی سیر كوهی خوراكی با نام علمی Allium akaka است اظهار داشت: این گیاه كه به سبزی كوهی نیز معروف است در شهرستان آمل در مراتع مشجر كَریك‌چشمه و لاكوه و غرب و جنوب غربی امام‌زاده قاسم و مراتع اطراف آن دارای رویشگاه طبیعی به مساحت تقریبی چهار تا پنج هزار هكتار است.
مدیركل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور بیان كرد: در بهره‌برداری از محصولات فرعی و گیاهان داروییِ مرتعی با توجه به سرشت گونه‌های مرتعی، گفتنی است اكثر قریب به اتفاق این گونه‌ها دارای خواص دارویی هستند كه از قدیم به دست افراد بومی برای مداوای بیماری‌های مختلف مصرف می‌شد و هم اكنون نیز مصارف دارویی دارد.
وی افزود: به‌استثنای تعداد معدودی كه مصرف خوراكی دارند از قبیل زمین‌ساقهٔ (rhizome/rhizome) گیاه مُهرسلیمان (شقاقل ایرانی) و میوه كُمای جنگلی یا كوزیره، اغلبِ افراد محلی و روستایی این گونه‌ها را جمع‌آوری و برای مصرف خود و یا عرضه به عطاری‌ها و مراكز تهیه گیاهان دارویی استفاده می‌كنند كه از جمله مهم‌ترین این گونه‌ها می‌توان باریجه و خشخاش سیاه و آویشَن و گل‌گاوزبان را نام برد.
معصومی یادآور شد: گیاه باریجه در شمال كشور دارای یك محدوده رویشی در منطقه آمل است كه اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران - ساری با هدف واپایش بهره‌برداری، برای آن طرح بهره‌برداری تهیه كرده است ولی به‌استثنای موارد محدودی، بهره‌برداری آن انبوه نشده است و تنها برداشت‌های خیلی محدود محلی برای مصارف سنتی در آن صورت می‌پذیرد.
مدیركل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور درباره آویشن اظهار داشت: این‌گونه دارای پراكنش بسیار وسیعی در عرصه‌های مرتعی شمال كشور است كه اغلب به دست افراد بومی جمع‌آوری و برای مصرف محلی و مقداری نیز در بازار شهرهای شمالی عرضه می‌شود.
وی تصریح كرد: گل‌گاوزبان یكی از فراوان‌ترین گونه‌های دارویی در شمال كشور است كه حتی به دست مردم بومی كشت می‌شود و افراد بومی و همچنین واسطه‌ها آن را به مراكز تولید فرآوری گیاهان دارویی عرضه می‌كنند.
معصومی یادآور شد: چند گونه دیگر از جمله چای كوهی، كاكُوتی، قُدُّومه، خاكْشی (خاكشیر)، گل بابُونه، شاه‌تَره، ریشۀ گَزَنه، پونۀ خودرُو، گُلپر، اِكلیل كوهی، گل بنفشه كه اغلب مصرف سنتی دارند، پس از جمع‌آوری به عطاری‌ها و مراكز فروش گیاهان دارویی در شهرهای مجاور عرضه می‌گردد.
وی درباره مشكلات فرآوری و تولید گیاهان دارویی در شمال كشور گفت: نبود اطلاعات دقیق از مساحت و میزان تولید و نحوه برداشت به دست جنگل‌نشینان و روستاییان و همچنین ناآگاهی جنگل‌نشینان از نوع محصولات موجود در جنگل‌های حاشیه روستاها از معضلات این بخش است.
مدیركل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور ادامه داد: نبود بهره‌برداری اصولی و صحیح از این منابع تجدید شونده در مسیر احیا و توسعه پایدار و قانونمند نبودن طرح‌های مصوب محصولات فرعی و بالطبع عدم دریافت عواید دولت در این خصوص از دیگر مشكلات است.
معصومی خاطرنشان كرد: البته در حال حاضر در حوزه اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران - ساری طرح بهره‌برداری باریجه و در حوزه اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان طرح پسته جنگلی قازان قَایه تصویب شده و بهره‌برداری انجام می‌شود.
وی با اشاره به اینكه مساحت مراتع شمال كشور در حدود سه میلیون هكتار است پیشنهاد كرد سالانه 500 هزار هكتار از این مراتع در ادارات كل چهارگانه شمال (بخش مرتعی) شناسایی و كار تهیه طرح‌های بهره‌برداری و احیا برای آن انجام شود.
مدیركل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور تأكید كرد: نظارت بر اجرای طرح‌های بهره‌برداری محصولات فرعی و اجرای كارگاه‌های آموزشی در ادارات كل با تدریس كارشناسان خبره برای شناسایی بیشتر و استفاده بهینه از این محصولات از دیگر كارهای لازم است.
معصومی یادآور شد: با توجه به سیاست‌های كلان كشور از جمله سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور مبنی بر اجرای طرح‌های جنگل‌داری چندمنظوره با صرفهٔ اقتصادی، به منظور كاهش هزینه‌ها و اتلاف وقت و ایجاد اشتغال در جوامع روستایی حاشیه جنگل، احیا و توسعه و بهره‌برداری علمی و اصولی از این نعمت خداداد ضروری است.
در ایران نزدیك به هشت هزار گونه گیاهی می‌روید كه دو هزار و 250 گونه آن خاصیت دارویی و معطر دارد.
گزارش : شهاب رویانیان
/1602/7517/1654
نوشهر - ایرنا - جنگل‌ها و مراتع شمال كشور، جدا از درخت و علفزار، منبعی غنی از گیاهان دارویی و محصولات فرعی است كه تاكنون به خوبی شناسایی و به كار گرفته نشده است و بهره‌برداری از آن اغلب به صورت سنتی انجام می‌شود.
