همایون خرم ؛ شاهزاده رویایی موسیقی ایرانی

'غوغای ستارگان'، 'پیك سحری'، 'سرگشته' (تو ای پری كجای)، 'دلم شكستی'، 'رفته'، 'رسوای زمانه'، 'یارم گره بر مو زده'، 'طاقتم ده'، 'اشك من هویدا شد'، 'ای ماه من'، 'در میان گل‌ها'، 'از من بگذرید' (آیا همه شما بی‌گناهید؟)، 'بستر غم'، 'ساقی ببین'، 'خدا كند عاشق شوم'، 'عالم تنهایی'، 'تا به كی'، 'شهزاده رویا'، 'افسانه شیرین'، 'آتش'، 'قصه‌گو'، 'با دلم چه كردی؟' و... دل و جان هنر دوستان را تسخیر خود كرده و در احساس آرامش و لذت آنان بسیار موثر است.
به كرات افرادی دیده شدند كه دلبستگی و علاقه ای به موسیقی ایرانی ندارند اما از آثار زنده یاد همایون خرم لذت برده و در مسافرت و اوقات فراغت از آنها استفاده می كنند.
** پنج اسطوره تحول در موسیقی ایرانی
متخصصان عموما بر این عقیده اند كه استادان همایون خرم ، مهدی خالدی ، علی تجویدی ، حبیب الله بدیعی و پرویز یاحقی از موسیقیدانانی هستند كه با خلق بهترین آثار ، تحول شگرفی بویژه در موسیقی دهه 40 خورشیدی ایجاد كردند كه به هیچ عنوان تكرار شدنی نیست .
ملودی ناب ، تعامل با بهترین ترانه سرایان ، انتخاب خواننده مناسب و غیره از جمله مواردی است كه آثار این پنج هنرمند را جاودانه كرده و به عنوان بهترین ها در تاریخ موسیقایی نیم قرن اخیر جای داده است.
از دیگر ویژگی های این پنج افسانه موسیقی ایرانی ، ساخت همزمان شعر و ملودی است به گونه ای كه آهنگساز و ترانه سرا همزمان در یك مكان نشسته و جمله به جمله اثر را خلق كردند.
استاد خرم كه با ترانه سراهای نامدار از جمله معینی كرمانشاهی ، نواب صفا ، بیژن ترقی ، هوشنگ ابتهاج ، ابوالحسن ورزی و بویژه تورج نگهبان همكاری داشت ، در جایی گفته است : به جز یك مورد ، هرگز پیش نیامده كه آهنگی را بسازم و بعد از پایان در اختیار ترانه سرا قرار دهم و یا بر عكس. بلكه موضوع های عاطفی همواره سوژه مناسبی برای من و ترانه سرا قرار می گرفت و با حس مشترك بند به بند پیش می رفتیم و آغاز و پایانمان بلا استثنا همزمان بود.
** خرم در خاطره هنرمندان
استاد پرویز یاحقی از همایون خرم به عنوان یكی از بهترین آهنگسازان كشور یاد كرده و گفته است : آثار این استاد جادوانی بوده و گذشت زمان و تحولات گوناگون اجتماعی تاثیری در طراوت و تازگی آنها ندارد.
وی اضافه كرد : معرفی آثار استاد همایون خرم نظر آن دسته از افرادی كه موسیقی ایرانی را عامل خمودگی و افسردگی می دانند ، قطعا تغییر می دهد.
زنده یاد یاحقی تاكید كرد : استاد همایون خرم چه در تكنوازی ویولن و چه در ساخت ملودی ، محصور ردیف نبوده و بیشتر به احساس مخاطبان اهمیت می داد.
استاد حبیب الله بدیعی نیز ضمن تایید نظرات استاد یاحقی ، گفت : آثار همایون خرم یكی از یكی دیگر زیباتر بوده و هرگز نمی توان اثری از ایشان را به عنوان بهترین نام برد.
وی افزود : به رغم اینكه برخی از آثار استاد همایون خرم تنها در یك گوشه است ، اما هر بخش از آن دارای تنوعی خاصی بوده و هرگز حالت یكنواختی ندارد.
این اسطوره ویولن ایران توضیح داد : به عنوان مثال می توان به ' رسوای زمانه ' و 'با دلم چه كردی ' در مخالف سه گاه و ' طاقتم ده ' و ' اشك من هویدا شد ' در بیداد همایون اشاره كرد كه حاكی از نهایت استادی ، مهارت و حس بالای این هنرمند بزرگ است.
استاد علی تجویدی نیز با نقل خاطره ای ، گفت : یكی از روزهای كه جهت آموزش به محضر استاد ابوالحسن صبا می رفتم با همایون خرم نوجوان آشنا شدم و ادب ، تواضع و نبوغ موسیقایی این هنرجوی 11ساله توجه مرا به خود جلب كرد.
وی افزود : بداهه نوازی و ساخت ملودی های زیبا و بكر توسط خرم نوجوان حاكی از این بود كه او در آینده یكی از مفاخر و اسطوره های موسیقی ایرانی خواهد شد.
تجویدی توضیح داد : خوش سلیقگی و نو آوریهای خرم در تنظیم كارهایش بحق شنیدنی است. شیوه تقسیم ملودی و همراهی سازها بسیار حساب شده و پرداخت كار بی خدشه و نقص است.
شادروان تجویدی با اشاره به اینكه بخش گسترده‌ای از آثار خرم حافظه موسیقایی حداقل سه نسل از ایرانیان را در سیطره خود دارد ، یاد آور شد : دشوار می‌شود ایرانی ای را یافت كه نتواند ترانه ' امشب در سر شوری دارم ' را زمزمه كند. گر چه باید تاكید كرد كه اعتبار خرم هرگز در ترانه‌های ساده و همه پسندش خلاصه نمی‌شد و نمی‌شود بلكه كارهای اركستری او كه غالبا جمله‌بندی‌هایی مركب و پیچیده توام با ضرب آهنگ‌های بسیار متنوع دارند . نمونه‌های سمفونی گونه ای از موسیقی ایرانی ایجاد كرده كه كمتر آهنگسازی یارای برابری با آن‌ها را داشته‌ است.
استاد فرهاد فخرالدینی ، رهبر پیشین اركستر ملی هم خرم را یك موسیقی دان تمام عیار وصف كرد و گفت : از هنر همایون خرم نمی توان به آسانی گذشت و در حد یكی دو پاراگراف از این استاد سخن گفت.
وی از زنده یاد همایون خرم به عنوان یكی از مفاخر فرهنگی ایران زمین یاد كرده و افزود : در باره تاثیر این هنرمند در موسیقی ایرانی باید ضمن تالیف كتاب، میز گردهای گوناگونی برگزار شود.
زنده یاد تورج نگهبان ترانه سرای نامدار كه اشعار گوناگونی را همزمان ملودی همایون خرم سرود ، گفت : عرفان و سلوك به جز تاثیر گذاری در آثار این استاد در ویولن نوازی او نیز بسیار موثر بود و نوای سازش به گونه حرف زدن است.
هوشنگ ابتهاج معروف به ' سایه ' نیز گفت : زمانی كه مسئول موسیقی رادیو بودم بسیار مایل بودم كه ترانه ای با یكی از ملودی های استاد همایون خرم بسرایم. بلافاصله پس از اینكه در دفتر كارم از او در این زمینه خواهش كردم شروع به نوشتن كامل آهنگی در دستگاه همایون كرد.
سایه توضیح داد : به رغم اینكه سال ها از نزدیك با استاد خرم و كارهایش آشنا بودم ، حیرت كردم و ترانه ' سرگشته ' (تو ای پری كجایی) را سرودم كه با صدای زنده یاد حسین قوامی، تنظیم جواد معروفی توسط اركستر ملی به رهبری فرهاد فخرالدینی در قالب گلهای تازه شماره 52 اجرا و منتشر شد.
** خرم از زبان خرم
در نهم تیر ماه 1309 خورشیدی به عنوان چهارمین و آخرین فرزند از زوج هنردوست و فرهیخته ای به نام های معصومه و محسن متولد شدم. یك ساله بودم كه به اتفاق مادر و پدر به تهران منتقل شدیم. مادرم كه به موسیقی ایرانی بویژه دستگاه همایون عشق می ورزید نام ' همایون ' را بر من نهاده بود.
' از همان كودكی به موسیقی ایرانی علاقه مند شدم و با نی لبكی كه در اختیارداشتم آهنگ های زمان خودم را می نواختم. مادرم كه شاهد عشق من به این هنربود روزی یك ویولن اسباب بازی برایم خرید و من نیز با همین به اصلاح ساز ساعت ها می نواختم.
روزی خانمی از دوستان مادرم كه بعدها به همسری استاد ابوالحسن ورزی شاعر و ترانه سرای نام آشنا در آمد توجهش به من جلب شد و به مادر پیشنهاد كرد كه مرا به محضر استاد ابوالحسن صبا ببرد.
بلافاصله من، مادرم و دوستش به اتفاق به منزل استاد صبا كه در 500 متری خانه ما بود رفتیم. استاد ویولن كوچكی به من داد و گفت ' بابا جون یك كمی بنواز '. من نیز اطاعت كردم و استاد از نحوه انگشت گذاری و آرشه كشی من خوشش آمد و مرا به شاگردی پذیرفت.
استاد صبا كه از نخستین دیدارش تا پایان زندگی مرا به عنوان 'بابا جون ' خطاب می كرد . پس از چهار سال دستور داد تا به عنوان تكنواز ویولن در رادیو شركت كردم . من كه 14ساله بودم به رسم قدردانی از مادرم كه بزرگترین مشوق من در موسیقی بود به عنوان هنرمند نوجوان قطعه ای را در دستگاه ' همایون ' نواختم. '
** ملودی ساز قهار
استاد همایون خرم از آن پس ضمن بهره گیری از زنده یاد صبا، به فعالیت های موسیقایی پرداخت و بویژه در برنامه گلها از او می توان به عنوان یكی از موثرترین و پركارترین هنرمند نام برد.
ویولن همایون خرم‌ سازی پر صلابت، سنگین و عاری از هر نوع خودنمایی است. اگر چه در شیرین نوازی خرم را نمی‌توان با پرویز یاحقی و حبیب‌الله بدیعی هم تراز دانست با این حال توانایی او در آفرینش آنی ملودی های جاندار و جذاب به مراتب از كارهای دیگران خوش ساخت تر و پرمایه تر است.
از این بابت همایون خرم و علی تجویدی را می‌توان در یك گروه قرار داد چون قابلیت آهنگسازی این دو بر نوازندگیشان چیره بود، درست عكس آنچه در مورد بدیعی و یاحقی می‌توان گفت.
استاد خرم همچنین در كنار فعالیت های هنری از تحصیلات علم غافل نشد و در رشته مهندسی برق از دانشگاه علم و صنعت ایران دانش آموخته شد.
** دیگر فعالیت های موسیقایی
از فعالیت‌های دیگر استاد همایون خرم می توان به سخنرانی های گوناگون مانند ' در باره موسیقی ایرانی ' در مراكز هنری و فرهنگی اروپا و آمریكا مانند دانشگاه ' یو سی ال ای UCLA ' ، ' در باره استاد صبا و موسیقی ایرانی ' در دانشگاه گیلان و دانشگاه پزشكی شیراز ، ' در باره استاد ابوالحسن صبا ' در انجمن موسیقی فارس ، ' در باره مقامات موسیقی ایرانی ' در دانشگاه علامه طباطبایی ، ' در باره استاد علی نقی وزیری ' درفرهنگسرای ارسباران ، ' مشخصات موسیقی ایرانی ' در دانشگاه صنعتی اصفهان ' و ... اشاره كرد.
آهنگ‌ سازی در برنامه‌های موسیقی ایرانی و برنامه گلها ، استادی دانشكده موسیقی ملی ، دارا بودن درجه 1 هنری معادل مدرك دكترا از شورای ارزشیابی هنرمندان ایران ، رهبری اركستر سازهای ملی و عضویت در شورای عالی موسیقی رادیو از جمله سمت های این استاد فقید بود.
از آثار نوشتاری این هنرمند هم می توان از غوغای ستارگان (خاطرات هنری مهندس همایون خرم) انتشارات بدرقه جاویدان 1389 ، .ردیف اول چپ كوك (نوای مهر)؛ شامل آوازها، چهارمضراب‌ها (به اهتمام بابك شهركی)، ردیف دوم راست كوك ؛ شامل تعدادی از پیش‌درآمدها ، چهار مضراب‌ها و رِنگ‌ها كه به كوشش محمد رضا ترابیان و چهارمقام ردیف‌ها و چهارمضراب‌های مهندس همایون خرم در ماهور، چهارگاه، همایون و اصفهان نام برد.
** خاموشی ویولن خرم
استاد همایون خرم در 28 دی ماه 1391 در سن 82 سالگی به دلیل ابتلا به سرطان روده در بیمارستان دی تهران درگذشت و با حضور هنرمندان و هنردوستان در قطعه هنرمندان بهشت زهرا آرام گرفت.
7330/1654