در مناطق زاگرس نشین ایران صدایی دلنشین تر از لالایی های مادرانه برای كودكان یا صدای خوانش دروگران برای مردان كار یا زمزمه 'آهای گل' برای تازه عروسان و 'هی جار ' برای كوچندگان نیست.
ویژگی مناطق زاگرس ایران، كوهستانی بودن آن و وجود آب و هوای سرد و نیمه معتدل است كه همین مولفه ها باعث شده است بخشی از زندگی مردم منطقه با شرایط موجود عجین شود، حتی موسیقی این مردم نیز سازهایی باشد كه در فضای باز طنین انداز شده اند.
تمدن زاگرس اما بدون شك بر روی موسیقی و زندگی مردم این منطقه تاثیرگذار بوده است، به گونه ای كه می تواند ردپای موسیقی سنتی را در لابلای كارهای روزمره مردم به ویژه عشایر دید.
منطقه زاگرس در ایران خاستگاه ایل ها و قوم های مختلف است به گونه ای كه اقوام آذری، كرد، لك ، لر ، بختیاری و عرب با زیرشاخه های قوم شناسی در این منطقه سكونت دارند.
خاستگاه اصلی 2 ساز 'كرنا ' و 'سرنا' زاگرس میانی است، اما آنچه باعث معروف تر شدن این 2 ساز در چهارمحال و بختیاری شده است، ثبت موسیقی نوروزنامه یا آغاز سال نو از سوی نوازندگان این ساز بود.
نوازندگان این 2 ساز هنوز كه هنوز است در برخی از آیین ها و مراسم ها صدای غرش ساز كرنا و نوازش ساز سرنا را در می آورند.
موسیقی نواخته شده با سرنا برای سال نو یا نوروزنامه بی شك نماد بارز موسیقی اصیل ایرانی است و با شنیدن این قطعه موسیقایی تمامی مردم ایران به لحظه تحویل سال نو فكر می كند.
تا پیش از ثبت موسیقی نوروزنامه ' علی اكبر مهدی پور دهكردی' صدای نقاره های باب تهران و باب امام رضا (ع)، به عنوان موسیقی تحویل سال نو در كشور رایج بود.
این موسیقی با شلیك گلوله های توپ 'قومپوز' (قمپز) كه تنها صدا داشت، همراه بود اما بعدها صدای موسیقی سرنا و كرنای علی اكبر مهدی پور دهكردی به عنوان نوروزنامه در رادیو ضبط شد و به عنوان موسیقی سال نو شناخته شد.
نوای آغاز سال نو با كرنا و سرنا در دستگاه ˈچهارگاهˈ با بهره گیری از نوای موسیقی مقامی و محلی چهارمحال و بختیاری نواخته شده است و نخستین بار خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) اقدام به معرفی نامه نوازنده اصلی نوروزنامه در ایران كرد.
زنده یاد علی اكبر مهدی پور در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا مركز شهركرد برای نخستین بار به نحوه ضبط این اثر در رادیو تهران اشاره كرد.
به گفته مهدی پور، این ملودی و آهنگ كه هنگام تحویل سال نو پخش می شود حدود 32 سال پیش در یكی از استودیوهای صدا و سیما در تهران ضبط و پس از آن در تمامی سالهای در آغاز فصل بهار پخش شد.
این موسیقی را بیشتر در نوروز می نواختند كه به مرور زمان این موسیقی نیز، از دهه 40 با شلیك گلوله توپ در زمانهای گذشته در آستانه از بین رفتن و فراموشی قرار گرفت.
علی اكبر مهدی پور یكی از استادان سرنانواز و كرنا ایران بود كه اسفندماه 88 در حالی دارفانی را وداع گفت كه بسیاری از مردم او را با نام سریال 'روزی روزگاری' می شناختند.
دو ساز كرنا و سرنا اكنون نیز در بخش های بختیاری نشین به ویژه در بین عشایر چهارمحال و بختیاری بسیار پر كاربرد است و چه در عزا و چه در عروسی از این ابزار موسیقی استفاده می كند.
حتی این روزها در شهركرد مركز چهارمحال و بختیاری نیز برخی از مردم از ساز سرنا و كرنا و آیین چوب بازی و دستمال بازی استفاده می كنند و این سازها خود را در كنار سازهای الكترونیكی مانند كیبورد و ارگ همساز كرده اند.
حتی كرنا را در مراسم های مختلف سیاسی و اجتماعی از جمله در زمان تبلیغات انتخابات نیز برخی از توشمال ها (نوازندگان كرنا و سرنا) با دهل می نوازند و صدای آن گاهی آگاهی بخشی به مردم است.
هنگامی كه مسئولی به مناطق عشایری یا روستایی در چهارمحال و بختیاری حضور می یابد نوازندگان كرنا به مردم اعلام می كنند كه چه اتفاقی در روستا قرار است بیفتد.
كرنا، ساز سنتی با چهار قطعه می باشد، كه موسیقی و آهنگها و ریتم های حماسی و سنتی با آن اجرا می شود و ساز سرنا، از نظر شكل سازی كوتاهتر از كرنا می باشد، كه در بیشتر مراسم ها و آیین های شاد اجرا می شود.
ساز كرنا ریشه ای عمیق در تاریخ فرهنگ ایرانی دارد و ایرانیان حتی در دوران مختلف تاریخی نیز این ساز را می نواخته اند.
نوازندگان سازهای سرنا و كرنا را در مناطق مختلف با دهل می نوازند و با كمی تغییر در بخش ˈ قمی ˈ و بخش سوراخها می توان دستگاههای موسیقی مقامی و ستنی ایران را بر روی آن اجرا كرد.
برخی از عشایر كوچرو در ایین بسیار غم انگیز مالكنون كه كوچ ییلاق به قشلاق است از ساز كرنا استفاده می كنند كه در نوع خود در بین هیچ قوم دیگری در ایران یافت نمی شود.
سوز غم انگیز مالكنون در آواز گوشه ای دشتی و شوشتری روایت دل كندن ایل برای كوچ است و صدای سرنا و كرنا و دهل كوبی گویی ایل را برای كوچ مهیا می كند.
كرنا یكی از سازهای تاریخی ایران در منطقه زاگرس است كه فردوسی در یكی از اشعارش می گوید:' برآمد خروشیدن كرنای / تهمتن برآورد لشگر زجای / بفرمود تا رخش زین كنند/ دم اندر دم نای زرین كنند'.
موسیقی مقامی چهارمحال و بختیاری در سه گونه دهكردی، بختیاری و تركی ریشه دارد كه برخاسته از بطن فرهنگ مردم منطقه است.
در بخش موسیقی بختیاری ساز كرنا و در بخش موسیقی تركی بیشتر از سرنا استفاده می كنند اما در بیشتر شهرستانهای چهارمحال و بختیاری از كرنا در آیین های عزا بهره می گیرند.
هر چقدر موسیقی الكترونیكی و سازهای سنتی در بین جوانان باب شده است اما هنوز در دل روستاها و مناطق عشایر نشین سازها كوك كوك هستند.
عمده ترین نوای موسیقی غیر بختیاری نیز در بین عشایر گله دار این منطقه مرسوم بود كه از نی لبك یا نی لبی در كنار سرنا و كرنا استفاده می كرده اند.
چهارمحال و بختیاری به لحاظ تقسیم بندی جغرافیایی دارای دو گونه موسیقی بختیاری و موسیقی چهارمحالی است،كه منطقه جغرافیایی موسیقی بختیاری به دلیل گسترش جمعیتی بیشتر از موسیقی چهارمحالی بوده است.
موسیقی مقامی دهكردی در آواز در قطعات شوشتری و دشتی و در تصنیف به صورت 'دو و چهار ' و ' دو و هفت هشت ' اجرا می شود و ساز قالب در این مقام، كمانچه و نی و سرنا و كرنا می باشد.
مرحوم عطاالله جنگكوك یكی از موسیقیدانان مطرح كشور در زمان حیات خویش در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا داشت ، اعلام كرده بود:می توان از ساز سرنا و كرنا در اركسترسمفونی ها معتبر نیز استفاده كرد به شرطی كه روی برخی از این سازها تغییرات كوچكی برای كوك پذیری انجام داد.
وی گفته بود: موسیقی نواحی و موسیقی مقامی ایران از استعدادهای بسیار زیادی برخوردار است و حفظ و نگهداشت آن نیازمند حمایت مسوولان فرهنگی است.
به گفته او، موسیقی دهكردی و بختیاری از اصیل ترین و غنی ترین هنرهای كشور است و در موسیقی بختیاری برای هر امری از جمله كشاورزی، برزگری، درو، عزا و عروسی یك موسیقی خاص وجود دارد.
به گفته وی، باید برای ماندگاری این موسیقی به عنوان یك فرهنگ شفاهی نواحی ایران ، آن را به نسلهای امروزی آموزش داد، چرا كه موسیقی غربی و وارداتی می تواند این نوع فرهنگ شفاهی را تحت تاثیر قرار دهد.
اما در موسیقی مقامی بختیاری، تنوع گوشه ها بیشتر است اگر چه زمانی خوانندگان بختیاری تنها به ملودی ' شیر علی مردان ' قناعت می كردند.
تفاوت موسیقی بختیاری با دهكردی و تركی قشقایی است این است كه در موسیقی بختیاری گاه رزم نیز وجود دارد به گونه ای كه دو ساز سرنا و دهل و كرنا و دهل نوازی یكی از اصلی ترین سازهای موسیقی مقامی بختیاری است.
نوازندگان موسیقی مقامی بختیاری كه سرنا یا كرنا می نوازند را توشمال می نامند كه بیشتر این افراد، موسیقی مقامی را به صورت گوشی فراگرفته اند.
مقام های گاه گریو، شیر علی مردان، آهای گل، مقام سركوهی، برزگری، سحرناز، چوب بازی و نوروزیه در موسیقی بختیاری وجود دارد كه امروز بخشی از این مقام ها رو به فراموشی است.
در موسیقی قشقایی یا تركی چهارمحال و بختیاری دارای مقام های از جمله گرایلی وجود دارد ولی این مقام های موسیقی قشقایی هنوز به صورت كامل در این استان معرفی نشده است ولی سرنا نوازان با دهل و طبل های كوچك بخشی های از این موسیقی را در كشور به خوبی معرفی كرده اند.
** ساز كرنا و سرنا در بین مردم جا افتاده است
یكی از نوازندگان جوان كرنا و سرنا در چهارمحال و بختیاری گفت : این دو ساز نه تنها نسبت به گذشته مورد بی توجهی قرار نگرفته است بلكه اكنون برخی از جوانان نیز در كنار سازهای دیگر این ساز را انتخاب می كند.
مهدی عیدی وند در گفت وگو با ایرنا افزود: ساز كرنا و سرنا در جشن های عروسی كنار دیگر سازها نواخته می شود و حتی در بسیار از شهرهای خوزستان ، چهارمحال و بختیاری و لرستان شروع كننده جشن عروسی این دو ساز است.
به گفته وی، سفرهای خارجی برخی از نوازندگان سازهای كرنا و سرنا باعث فراگیرتر شدن این دو ساز نسبت به گذشته شده است.
عیدی وند افزود: مرحوم علی اكبر مهدی پور در معرفی ساز كرنا به مردم كشور و حتی برخی از كشورها بیشترین تلاش را داشت كه در این راه موفق شد همان گونه كه استاد شاه میرزا در لرستان موفق به معرفی ساز سرنا در جهان شد.
این دانش آموخته موسیقی ادامه داد: ساز كرنا در بیشتر مناطق ایران حتی گیلان نواخته می شده است و این ساز از خانواده سازهای بادی قمش دار است كه ' كر ' یا 'كار ' به منزله جنگ بوده است و از آن به عنوان شیپور جنگ نوازی نیز یاده می شده است.
** ساز سازی هنوز جایگاهی در بین هنرهای سنتی ندارد
امیر مردانی یكی از سازندگان سازهای كرنا و سرنا در نجف آباد اصفهان به ایرنا گفت : بخش فلزی این ساز در گذشته در نجف اباد اصفهان تولید می شد و در نقاط مختلف ایران خریدار داشت.
به گفته وی، بیشتر بخش دهانه شیپوری این ساز كه تا 200 سانتیمتر نیز می رسد از مس ، برنج یا ورق سبك روی ساخته می شود ولی قمیش آن را خود استادكاران و نوازندگان می ساختند.
وی افزود: هنر ساز سازی به صورت كامل مورد توجه قرار نگرفته است و حتی در برخی از سالها به عنوان یك هنر صنایع دستی و سنتی به آن نگریسته نشده است.
به گفته وی، این روزها سازندگان این ساز بیشتر سفارشی ساز هستند و سازهایی كه می سازند نیز به سفارش استادان و نوازندگان است.
** اصالت كرنا به دوره هخامنشی می رسد
یك محقق و پژوهشگر حوزه موسیقی نیز گفت : در گذشته 4 نوع كرنا وجود داشته است كه كرنای مشهدی، شیرازی، گیلانی و لری یا (بختیاری و دزفولی) از جمله این سازها بوده است اما خود ساز كرنا اصالتی تاریخی دارد و حتی به دوره هخامنشی ها می رسد.
آزاده درستكار در گفت و گو با ایرنا در شهركرد افزود : نمونه ای از ساز كرنا در سال 1957 در تخت جمشید ایران پیدا شد كه برخی از باستان شناسان اصالت آن را به داریوش پادشاه ایران نسبت می دادند و برخی معقتدند این ساز در دوره باستان ساز دربار و حكومت ایران بود.
به گفته وی، در گذشته هر ایل برای خود یك نوازنده سرنا و كرنا و دهل نواز داشت اما امروزه بیشتر استادان نوازنده در شهرها ساكن هستند و در اكثر آیینهای عزا یا عروسی نوازندگی و دستمزد خود را دریافت می كنند
وی گفت: در دوره معاصر به دلیل اینكه قطعات موسیقی را مانند سایر سازها جوانان علاقه مند به ساز سرنا یا كرنا نمی توانند در خانه تمرین كند، كمتر مورد توجه قرار داده اند اما گروهی از تحصیلكردگان موسیقی به این ساز گرایش خوبی دارند و به دنبال ایده های جدیدی برای كاربرد این موسیقی هستند.
وی تصریح كرد: كرنا، سازی مختص به حماسه و آوردگاه های نبرد و میدان اسب سواركاری بوده و پیوندی دیرینه با نوروز و بهار داشته است.
درستكار با بیان اینكه اجرای آیین سنتیˈ چوب بازیˈ یاˈ تركه بازی ˈ كه یكی از آیینهای سنتی عشایری ایران می باشد نیز با ساز كرنا اجرا می شود و ساز كرنا خود همواره نوایی غرور انگیز برای مخاطبان دارد افزود: این دو ساز بیشتر در اجرای قطعات مقامی نقش داشته اند.
وی یادآور شد: ساز سرنا، سازی با رویكرد مجلسی است و ساز كرنا بیشتر در فضاهای باز و در آیین هایی كه در دشت دمن و كوه مانند سواركاری اجرا شده، نواخته می شود.
این محقق معتقد است: برخی از موسیقدانان استان نیز با برگردان ملودی های كرنا بر روی ساز كمانچه در این زمینه موفقیت خوبی را در كشور برای اجرای موسیقی مقامی و محلی بدست آورده و این نشان از ظرفیت بالای ملودی سازهای سرنا و كرنا است، كه باید مورد توجه موسیقیدان قرار گیرد
** از سازندگان سازهای بومی و محلی حمایت می شود
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری می گوید:
هنوز در برخی از كارگاه ها سازهای سنتی از جمله كمانچه ، سرنا و كرنا و تار و سه تار ساخت می شود.
مهرداد رئیسی در گفت و گو با ایرنا برای احیای این دو ساز چه برنامه های اجرا می شود افزود: هنوز این دو ساز به صورت كامل از بین نرفته اند كه بخواهند احیا شوند ولی از هنرمندان سازنده ساز به عنوان صنایع دستی حمایت می شود.
به گفته وی، بخشی از این سازها هنوز در خراطی های استان ساخته می شود و مورد استفاده هنرمندان نوازنده نیز قرار می گیرد.
هم اكنون تنها در چهارمحال وبختیاری و استان فارس ساز كرنا به شكل گسترده نواخته می شود و این نقطه از كشور به ویژه در بین عشایر منطقه، خاستگاه تاریخی خود را حفظ كرده است اما سرنا نوازی در بیشتر استانهای زاگرش نشین رایج است و سازندگان ساز نیز در استانهای زاگرس نشین یافت می شود.
اكنون 90 دست نوشته نیز برای اجرای دستگاههای موسیقی بر روی این دو ساز در ایران وجود دارد كه بیشتر كار استان علی اكبر مهدی پور یا حیدرشاه نادری اشكفتگی بوده اند.
هم اكنون تعداد كرنانوازان و سرنانوازان در كشور بسیار اندك است و بسیاری از جوانان از این دو ساز كمتر استقبال می كنند.
*گزارش از محمود رئیسی
1042
شهركرد - ایرنا - اگرعزاست، چپ نواخته می شود، اگر عروسی؛ راست كوك می شود، هم به رزم است و هم به بزم، صدایی كه شنیدش نیز از دور خوش است.
