استان كرمانشاه از 19 سال پیش وارد یك دوره خشكسالی شده كه 12 سال بارندگی استان زیرمیانگین كشوری بوده است.
روند خشكسالی البته اتفاقی غیرقابل پیش بینی و غیرمنتظره نبوده و سال هاست كه نمودار بارندگی ها هم در استان و هم كشور در سراشیبی قرار گرفته است.
به همین دلیل برنامه ششم توسعه كشور به سراغ اعمال محدودیت های جدی در مصرف آب بخش های صنعت، شرب و كشاورزی رفته؛ از جمله محدود كردن كشت محصولات آب بَر.
یكی از این محصولات برنج است كه وزارت نیرو از سال 96 و به طور رسمی كشت زمستانه و بهاره آن را در همه استان ها غیر از مازندران و گیلان ممنوع كرده است.
این تصمیم در راستای طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی مصوب سال 1393 در شورای عالی آب است كه علاوه بر ساماندهی كشت محصولات، مسدود كردن چاههای غیرمجاز، نصب كنترل هوشمند روی چاههای مجاز و تغییر سیستم آبیاری قدیمی به فناوری های جدید از محورهای مهم آن است.
در گیلان و مازندران بخش زیادی از آب مصرفی برنج از بارندگی تامین می‌شود اما در سایر استان كشاورزان برای تامین آب موردنیاز محصولات آببر مجبورند سراغ منابع آب زیرزمینی و چاه‌ها و روان آبها بروند.
تولید هر كیلو برنج نیازمند حدود هشت هزار لیتر آب است یعنی هر هكتار 15 تا 25 هزار متر مكعب اما چون سود برنج بیشتر از محصولات دیگر است، طرفداران سرسختی دارد.
در بسیاری از استان ها البته خبری از كشت برنج نیست اما یكی از مناطقی كه در كشت این محصول سابقه‌ای دیرینه دارد، استان كرمانشاه است؛ جایی كه طبق ابلاغ وزارت نیرو كشاورزانش دیگر نباید برنج بكارند.
كشت برنج در استان كرمانشاه بیشتر در شهرستان های صحنه ، هرسین و گیلانغرب صورت می گیرد و میزان آن هم گسترده نیست.
حدود هزار و 700 هكتار زمین قابل كشت برنج در استان كرمانشاه وجود دارد كه طی سال اخیر وسعت آن بشدت كم شده است.
** ممنوعیت سرسختانه كشت برنج
شركت آب منطقه‌ای استان كرمانشاه 15 فروردین 97 طی اطلاعیه ای اعلام كرد كه 'كشت برنج در استان خلاف الگوی كشت بوده و در صورت مشاهده با حكم مراجع قضایی معدوم و مسئولیت عواقب آن به عهده كشاورزان متخلف است.'
بنابر اعلام این شركت 'كشت برنج به طور معمول در مناطقی با بارش سالانه بیش از 800 میلیمتر صورت می‌گیرد و استان كرمانشاه با بارش 311 میلیمتر محل مناسبی برای كشت‌های با نیاز آبی بالا نیست.'
همچنین به گفته محمودرضا شهلایی، معاون حفاظت و بهره برداری شركت آب منطقه‌ای استان كرمانشاه 'كشت برنج با اقلیم استان سازگار نیست و منابع آبی استان را با تهدید جدی مواجه می‌كند اما متاسفانه كشاورزان به دلیل كسب سود، اقدام به كشت آن می‌كنند.'
در نتیجه این سیاست و حمایت دستگاه قضایی بود كه دادستان های مراكز استان هم تاكید كردند، كشت برنج با استفاده از منابع آب های زیرزمینی ممنوع است و در صورت مشاهده با آن برخورد خواهد شد.
البته برخی از برنج كاران این هشدارها را جدی نگرفتند تا اینكه چندین موتور پمپ توقیف و خزانه های برنج تخریب شد و مسئولان نشان دادند كه از ممنوعیت كشت برنج كوتاه نمی آیند.
این رویه سفت و سخت ادامه داشت اما سخنان متفاوت استاندار كرمانشاه، شرایط را دچار ابهامات مختلفی كرده است.
** تغییر سیاست آبی در استانداری
هوشنگ بازوند 11 مرداد 97 در كارگروه آب، كشاورزی و منابع طبیعی استان در واكنش به ممنوعیت كشت برنج در استان گفت: آیا درست است سیاست آبی، استان هایی مانند یزد، كرمان و قم كه خشك هستند با استان كرمانشاه كه یكی از مزیت هایش آب است، یكی باشد.
وی دستورالعمل های وزارت نیرو در حوزه مدیریت آب در كشور را یكسان و كلی دانست و گفت: این وزارتخانه برای هر استان و حوزه آبخیزداری باید دستورالعمل جداگانه و مخصوص به آن استان را با توجه به ظرفیتش داشته باشد.
بازوند آب را ثروت و ظرفیت خوبی برای اشتغال زایی و درآمدزایی كشاورزان استان دانست و اظهار داشت: چطور كشاورزان خوزستان می توانند 60 هزار هكتار برنج بكارند ولی برای كشاورزان كرمانشاه كه در یكی از سرشاخه های تامین آب خوزستان هستند اعمال محدودیت می شود.
استاندار كرمانشاه اضافه كرد: نمی شود آب روان هدر برود و ما فقط نگاه كنیم و دیگران از آن برای اشتغالزایی و منافع خودشان استفاده كنند بلكه مدیران باید دستورالعمل های غیركارشناسی شده و كلی وزارت نیرو را به سمت منافع استان سوق دهند.
او در ادامه پیشنهاد كرد كه به كشاورزانی كه آب سطحی مازاد دارند اجازه كشت محصولات پردرآمد داده شود و آنها را با روش بهینه مصرف آب و افزایش بهره وری محصولات آشنا كنیم.
مسئولان جهاد كشاورزی استان كرمانشاه هم اعتقاد دارند كه نباید كشت برنج در استان ممنوع باشد.
** محدودیت كشت آری اما ممنوعیت نه
رئیس سازمان جهاد كشاورزی كرمانشاه برنج 'دیره' گیلانغرب را یكی از مرغوب ترین برنج های كشور دانست و اظهار داشت: اگر حتی یك هكتار هم شده باید این رقم برنج حفظ شود.
خسرو شهبازی در ادامه سطح كشت برنج در استان را در سال های گذشته 2 هزار و 700 هكتار ذكر كرد و افزود: این سطح در سال 96 به هزار و 100 هكتار رسید و در سال جاری به 418 هكتار كاهش یافته است.
او به سیاست محدودیت و ممنوعیت كشت برنج در كشور اشاره و اعلام كرد: این سیاست در برخی استان ها مانند خوزستان، ایلام، لرستان و فارس و حتی اصفهان رعایت نمی شود، آن وقت برای برخی نقاط كرمانشاه كه آب روان اضافی دارند اعمال می شود و به همین دلیل باید اصلاح شود.
شهبازی با بیان اینكه ما محدودیت كشت برنج را قبول داریم اما ممنوعیت آن را نمی پذیریم، بیان داشت: ما تنها می توانیم كشت برنج را ترویج نكنیم و این كار را هم نمی كنیم.
وی تاكید كرد: هر هكتار برنج سالیانه 50 میلیون تومان سود نصیب كشاورزان می كند و این سود خوب جایگزین محصول جدید را با مشكل مواجهه می كند.
پیش از این هم عباس كشاورز، معاون وزیر جهاد كشاورزی در امور زراعت گفته بود: ما نمی‌توانیم به كشاورز بگوییم چه محصولی بكار و یا كشت نكن اما اینكه آب به كشت یك محصولی كه ممنوعیت دارد، اختصاص نمی‌یابد، خود عاملی می‌شود كه كشاورز آن محصول را كشت نكند.
به اعتقاد او، كشت برنج جز در گیلان و مازندران نه به صلاح كشور است و نه آبی برای آن داریم.
** استانداری سیاست آبی خود را مشخص كند
در واكنش به دفاع استاندار كرمانشاه از كشت برنج بود كه مدیرعامل شركت آب منطقه ای استان ، خواستار تعیین تكلیف سیاست های استانداری در امور آب شد و افزود: شورای سازگاری با كم آبی كشور، قدرت تصمیم گیری در حوزه آب استان ها را به استاندارها تفویض كرده است.
مروت قبادی ، با بیان اینكه دغدغه مدیران برای اشتغال كشاورزان و منبع درآمدی سرانه استان را درك می كنیم، در عین حال اظهار داشت: باید بیشتر مواظب ذخایر آبی استان باشیم و روی روش های آبیاری نوین و كاشت محصولات جایگزین و كم مصرف آب بیشتر تحقیق كنیم و یا میزان بهره وری و بهینه استفاده كردن از آب بیشتر در دستور كار قرار دهیم.
** پیشنهاد تعیین سهمیه كرمانشاه از كرخه
در نتیجه این تفاوت دیدگاه معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری كرمانشاه ، خواستار تعیین سهمیه آب استان از حوزه آبخیزداری كرخه شد و گفت: اگر تكلیف سهمیه آب های سطحی استان از این حوزه آبخیزداری روشن شود، مشكل ممنوعیت یا اعمال محدودیت برنج كاران در بستر رودخانه ها نیز حل خواهد شد.
مهرداد سالاری ، تعیین این سهمیه را نیازمند پیگیری جدی استاندار دانست و افزود: برای تعیین حد و حدود مصرف آب های روان استان، میزان برداشت از سفره های زیرزمینی و مصارف آب فضاهای سبز بوستان های شهری حتما باید شاخص ها و برنامه ویژه ای داشته باشیم تا بتوانیم مصرف آب را كنترل و مدیریت كنیم.
** وضعیت خروج آب های سطحی از كرمانشاه
به گفته كیاست امیریان، مدیرعامل سابق آب منطقه ای استان كرمانشاه این استان 'حدود 6 درصد از روان آب های كشور را دارد اما این روان آب ها در نقاط و زمان های غیر نیاز از جمله فصل های پاییز و زمستان از استان عبور می كنند.'
این در حالی است كه در استان كرمانشاه انتقال نشاء برنج از محل خزانه به زمین اصلی در خرداد و تیر انجام و اواخر شهریور و مهر هم برداشت می شود؛ یعنی كشت برنج همزمان با فصل كم آبی و نیاز بالا به منابع آبی است.
به همین دلیل در فصل گرما سهم چندانی از رودخانه های رازآور، گاماسیاب، راوند، قره سو و مرگ در استان كرمانشاه به رودهای سیمره (ایلام و لرستان) و كرخه (خوزستان) نمی رسد.
البته اهالی لرستان و خوزستان از همین مقداری هم كه نصیب شان می شود، به خوبی استفاده می كنند.
گرچه طبق مصوبه وزارت نیرو در استان لرستان و خوزستان هم كشت برنج ممنوع است اما همچنان تعدادی از كشاورزان بویژه در خوزستان مشغول كسب درآمد از این محصول هستند.
به گفته عبدالرضا بازدار، رئیس سازمان جهاد كشاورزی لرستان 'هرساله از میزان سطح محصولات آب‌بَر كاسته می شود به نحوی كه كاشت برنج از هفت هزار هكتار گذشته به 2 هزار و 500 هكتار كاهش یافته است اما با این حال نمی توان به یكباره كشت برخی محصولات را ممنوع كرد.'
البته رضا میرزایی، مدیرعامل شركت آب منطقه ای لرستان گفته است كه 'كشت برنج در استان در سال جاری آبی نه تنها كاهش نیافته بلكه نسبت به سال های گذشته افزایش چشمگیری یافته است.'
در سال گذشته 25 هزار تن برنج از پنج هزار هكتار از مزارع لرستان برداشت شد.
** انتقاد از كم كاری جهاد كشاورزی
مدیران جهاد كشاورزی استان كرمانشاه معتقدند كه آب مورد نیاز برنج در گیلانغرب و صحنه از آب های روان منطقه 'گلین' و رودخانه 'گاماسیاب' تامین می شود و كمتر از 10 درصد برنج كاران سراغ چاه ها می روند.
آنان تاكید دارند كه عزم مقابله با كشت برنج باید به سمت محدود كردن كشت های آب‌بَری مانند هندوانه و ذرت برود زیرا آب مصرفی برنج در استان كمتر از سایر محصولات آب‌بَر است.
البته برنج تنها محصول آب بَری نیست كه در استان كرمانشاه كشت می شود بلكه همچنان كاشتن ذرت، هندوانه، چغندر قند، سیب زمینی و... در میان كشاورزان استان رونق دارد.
هرچند جهاد كشاورزی كرمانشاه معمولا به كشاورزان توصیه كرده كه محصولات آب‌بَر كشت نكنند اما منتقدان بر این باورند كه این سازمان در تشویق و ترغیب عملی كشاورزان به استفاده از روش كشت بدون شخم، كشت گلخانه ای و كشت محصولات پرسود و كم‌مصرف باغی و زراعی مانند زعفران، كلزا، لوبیا و... به عنوان جایگزین محصولات آب‌بَر به خوبی عمل نكرده است وگرنه نباید ذرت، چغندر، هندوانه و برنج در این حجم زیاد كشت می شد.
مصرف آب در محصول كلزا سه تا چهار برابر كمتر از برنج است و در عین حال صرفه اقتصادی هم دارد.
اكنون باید دید كه استانداری كرمانشاه چه برنامه ای برای ساماندهی كشت برنج در استان ارائه می كند و تكلیف برنج كاران و منابع آبی استان چه می شود.
** اجاره زمین ها و تخلیه منابع آبی
نكته قابل تامل این است كه در موارد زیادی، زمین داران كرمانشاهی زمین خود را به كشاورزان سایر استان ها از جمله لرستان، اصفهان و همدان اجاره می دهند و آنان هم بی‌توجه به سیاست‌های آبی، اقدام به كشت محصولات آب‌بَر می كنند و بیشتر آب مصرفی خود را از دل چاه‌ها بیرون می كشند.
در واقع هم سود حاصل از این كشت ها از استان خارج می شود و هم بخش قابل توجهی از منابع آبی زیرزمینی استان هدر می رود.
هم اكنون سالانه یك میلیارد و 300 میلیون متر مكعب آب وارد منابع زیرزمینی ما می شود و در مقابل یك میلیارد و 400 میلیون متر مكعب از این منابع برداشت می كنیم به عبارت دیگر سالانه 100 میلیون مترمكعب اضافه برداشت داریم.
در نتیجه این وضعیت سطح آب زیرزمینی در همه دشت های استان كاهش یافته و توسعه و بهره برداری از آبخوان 13 دشت از 23 دشت استان كه حدود 40 تا 45 درصد از سطح كل دشت ها را در بر می گیرند؛ ممنوع است.
در استان كرمانشاه حدود 17 هزار حلقه چاه وجود دارد كه پنج هزار حلقه آن غیرمجاز است؛ نه تنها هیچ محاسبه دقیقی از برداشت آب از چاه های غیرمجاز وجود ندارد كه هنوز هم كنتور هوشمند بر روی بسیاری از چاه های مجاز نصب نشده و همین موضوع امكان تخلف و اضافه برداشت را برای كشاورزان متخلف آسان كرده است.
استان كرمانشاه با حدود 2 میلیون نفر جمعیت، 950 هزار هكتار زمین كشاورزی و باغ دارد كه 350 هزار هكتار آن آبی است.
بیش از 90 درصد آب استان كرمانشاه در بخش كشاورزی مصرف می شود كه حدود نیمی از آن با روش های نادرست آبیاری و كشت محصولات آببر به هدر می‌رود.
7444/8066
گزارش از عبدالله الماسی
كرمانشاه - ایرنا - متولیان منابع آبی استان كرمانشاه تاكنون با كشت برنج جدی برخورد می كردند اما با دفاع استاندار كرمانشاه از برنج كاران، ابهامات و سوالات جدیدی مطرح شده است.
