روز ميثاق با درياي خزر

درياي خزر بزرگترين درياچه جهان است و طول پيرامون آن به 7000 كيلومتر مي ‌رسد، اين درياچه از نظر تنوع زيستي حدود 400 گونه آبزي بومي دارد كه ماهيان خاوياري از مهمترين آنها هستند، علاوه بر منابع زنده، از نظر ذخاير نفت و گاز موجود در ساحل و زير بستر اين دريا پس از خليج فارس و سيبري، مقام سوم را به خود اختصاص داده است.
درياي خزر يكي از پتانسيل‌ هاي حياتي ايجاد هزاران فرصت شغلي براي ساكنان اين منطقه و مناطق همجوار بوده و منبع اصلي درآمد آنها محسوب مي‌ شود كه از بركات حيات اين بوم سازگان ارزشمند است. ويژگي ‌هاي بارز اكولوژيكي، غناي چشمگير ژنتيكي و تنوع بي ‌همتاي زيستي و همچنين موقعيت خاص استراتژيك آن در طي ادوار تاريخي، در بستر رخداد هاي سياسي و طيف گوناگون فرهنگ‌ ها، سنت‌ ها، آداب و رسوم و در خلق فرصت ‌هاي درخشان اقتصادي اجتماعي در سطح منطقه و جهان، به خوبي آشكار شده است.
اما چند سالي است عوامل متعددي مانند تغييرات اقليم، دخالت انسان در حوضه آبريز خزر، انواع آلودگي ها و پساب هاي صنعتي، خانگي، كشاورزي و صيد بي رويه حيات بزرگترين درياچه جهان را تهديد مي كند اكنون نيز چند سالي است نوسانات تراز آب خزر مشكلاتي را براي حاشيه آن از جمله تالاب هاي وابسته به خزر و از همه مهمتر خليج گرگان به عنوان تنها خليج ايراني درياي خزر ايجاد كرده است.
البته اين مشكلات فقط متوجه بخش ايراني درياي خزر نيست بلكه تمام كشورهاي حاشيه خزر به نوعي با اين مشكلات درگير هستند بر اين اساس 21 مرداد كه كنوانسيون منطقه اي حفاظت از محيط زيست درياي خزر موسوم به كنوانسيون تهران ميان پنج كشور حاشيه خزر به امضا رسيد را روز درياي خزر ناميدند.
در واقع 21 مرداد 1382 براي نخستين بار، پنج كشور حاشيه درياي خزر براي همكاري ‌هاي محيط زيستي در رابطه با درياي خزر با هم ميثاق بستند و كنوانسيون تهران را امضاء كردند و سه سال بعد يعني سال 1385 اين روز را به عنوان روز درياي خزر جشن گرفتند.
اهميت اين كنوانسيون منطقه اي در اين است كه تنها معاهده‌ مورد توافق پنج كشور حاشيه درياي خزر و تنها بستر همكاري براي حفاظت و نجات بوم ‌سازگان منحصر به‌ فرد درياي خزر است.
اما چند سالي است كه شاهد نوسانات تراز آب درياي خزر و بروز خساراتي در سواحل اين حوضه آبي هستيم كه معاون پژوهشي پژوهشگاه ملي اقيانوس شناسي و علوم جوي معتقد است نوسانات آب درياي خزر طبيعي است اما نقش انسان در چند سال اخير به ويژه در 100 سال گذشته بسيار تاثير گذار بوده است.
«حميد عليزاده لاهيجاني» روز يكشنبه در گفت و گو با خبرنگار علمي ايرنا گفت: رژيم طبيعي درياي خزر اين است كه بالا و پايين برود و نوسان داشته باشد؛اين نوسان از چند ميليون سال پيش بوده و ربطي به انسان نداشته اما در چند سال اخير به ويژه در 100 سال گذشته نقش انسان در اين نوسانات بسيار تاثير گذار بوده است.
وي افزود: البته بخش عمده اين نوسانات ربطي به انسان ندارد بلكه بخش كوچكي به انسان مربوط است؛ بنابراين موضوعاتي كه درياي خزر داريم با موضوعاتي كه در درياچه آرال يا درياچه اروميه مي بينيم متفاوت است يعني اينكه انتظار داشته باشيم درياي خزر در تمدن انساني خشك شود، وجود ندارد.
عليزاده لاهيجاني ادامه داد: مشكلات درياي خزر موارد ديگري است كه انسان بر روي آن اعمال مي كند كه دو نكته كليدي دارد يكي فعاليت هاي آلاينده انساني است كه در اين فعاليت ها هم دو مورد خيلي اهميت دارد يكي زباله به ويژه پلاستيك و ديگري مواد مغذي است.
وي افزود: مواد مغذي شامل سه گروه اصلي است از جمله سيليس ، فسفر و نيتروژن كه سيليس در طبيعت زياد است اما فسفر و نيتروژن را انسان از طريق كودهاي شيميايي وارد مي كند كه اين موجب افزايش سبزينه زايي در دريا و بروز شكوفايي جلبكي مي شود.
وي ادامه داد: پلاستيك هم كه اثر مستقيم دارد زيرا هم پايداري آن در طبيعت زياد دارد و هم آبزيان حتي پرندگان را به دام مي اندازد، همچنين چهره بدي در ساحل و طبيعت ايجاد مي كند و اثر مستقيم بر روي حيات وحش دارد اينها نمونه اي از فعاليت هاي آلاينده انساني است .
معاون پژوهشي پژوهشگاه ملي اقيانوس شناسي و علوم جوي افزود: فعاليت هاي غيرآلاينده هم داريم كه شايد نقش آنها در تخريب محيط زيست به مراتب بيشتر از فعاليت هاي آلاينده باشد به عنوان مثال زماني كه ماهي مي خواهد تخم ريزي كند رودخانه آب ندارد اگر هم آب دارد بستر به حدي تغيير كرده كه ماهي نمي تواند بالا بياد چون ماسه داخل رودخانه برداشت مي شود و زير پل ها بتن مي شود و ماهي توان عبور از آنها را ندارد يا در فصل بهار كه فصل تخم ريزي است تعداد ماهيگيران در كنار رودخانه از ماهي ها بيشتر است.
وي تاكيد كرد: اينها رفتارهاي غير آلاينده انساني است يعني محيط رودخانه آنقدر دستخورده مي شود و به حدي تغيير مي كند كه ماهي جرات وارد شدن به آنرا براي تخم ريزي ندارد. ماهيگري بيش از حد از در دريا هم رفتار غير آلاينده است، شواهد نشان مي دهد كه در حال حاضر اثر مخرب زيست محيطي اين رفتارها بسيار بيشتر از رفتارهاي آلاينده است.
عليزاده لاهيجاني به نوسانات آب درياي خزر اشاره كرد و گفت: با اين وجود فعلا تراز آب خزر نكته كليدي ما نيست اگر مي بنيم فشار بر تالاب انزلي، ميانكاله ، گرگان و امير كلايه زياد است فقط به تراز آب مربوط نيست بلكه مربوط به برداشت هاي بيش از حد از آب هاي ورودي به اين تالاب ها است كه تحت فشار فعاليت هاي انساني صورت مي گيرد ، اگر فشار انساني بيش از حد نباشد تالاب ها با همان تراز به آرامي خودشان را تطبيق مي دهند.
وي درباره نقش تحقيقات در حفاظت بهتر از درياي خزر گفت: سالي دو بار كار پايش درياي خزر را با استفاده از كشتي هاي صيادي كه اجاره مي كنيم ، انجام مي دهيم ، اين پايش تا عمق 800 متري با نمونه گيري از پارامترهاي فيزيكي ، شيميايي ، نمونه برداري از آبزيان به ويژه پلانگتون ها ، رسوب بستر و مطالعات آلايندگي انجام مي شود.
عليزاده درباره به اشتراك گذاشتن اين اطلاعات ميان كشورهاي حاشيه درياي خزر اظهار داشت: آن بخش از اطلاعاتي كه در كميته ملي caspcom ( كميته مشترك خزر ) تصويب مي شود ميان كشورها به اشتراك گذاشته مي شود كه وظيفه اين كميته در ايران بر عهده سازمان هواشناسي است .
معاون پژوهشي پژوهشگاه ملي اقيانوس شناسي و علوم جوي گفت: اكنون كشتي تحقيقاتي گيلان متعلق به شيلات كه يك كشتي اقيانوس پيما است، در حال تعمير است كه اميدواريم به زودي به پايان برسد كه در اين صورت مي توان از آن براي پايش درياي خزر استفاده كرد.

*** ضعف مديريتي در درياي خزر
همچنين همايون خوشروان رييس گروه پژوهشي مديريت محيط زيست وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در اين باره به خبرنگار علمي ايرنا گفت: در درياي خزر دو نكته اساسي وجود دارد اول اينكه نوسان آب خزر يك فرايند طبيعي است كه به هيچ طريقي نمي شود دقيق آنرا پيش بيني كرد .
وي افزود: ماهيت نوساني آب خزر تاكنون چه توسط دانشمندان روسي چه ايراني گرفته شده عمدتا با خطا همراه بوده است يعني حتي اگر به گذشته هم برگرديم بين سال هاي 1950 تا حال حاضر اهم پيش بيني هايي كه انجام شد كاملا درست نبوده است.
عضو كميته ملي نجات خليج گرگان ادامه داد: اين عدم درست بودن يك نكته اي را حكايت مي كند و آن اين است كه خزر فرايندي طبيعي است كه با ماهيت فيزيكي خودش نمي تواند شرايطي را ايجاد كند كه بشر با فناوري موجود بتواند آنرا پيش بيني كند و رفتار خزر را تحت كنترل خودش قرار دهد.
وي افزود: نكته دوم اين است حالا اگر خزر قابل پيش بيني نباشد چكار بايد كرد؟ واقعيت اين است كه در فرايند هاي زمين شناختي اگر يك فرايند طبيعي را نتوان شبيه سازي كرد بهترين كاري كه مي شود انجام داد اين است كه برگرديم به اسناد گذشته موجود در رابطه با آن موضوع، يعني مي توانيم دامنه خطر را بر اساس مدارك و مستندات گذشته بررسي كنيم
در درياي خزر هم چاره اي نداريم جز اينكه به اسناد بالادستي مربوط به نوسانات گذشته خزر مراجعه كنيم.
عضو هيات علمي گروه پژوهشي مديريت محيط زيست وزارت علوم تحقيقات و فناوري با بيان اينكه اين اسناد به دو دسته تقسيم مي شوند گفت: اسنادي كه ماهيت زمين شناختي دارند و به لحاظ تاريخي به جاي ماندند و اسنادي كه بر اساس داده هاي اندازه گيري موجود ما هستند.
وي افزود: داده هاي اندازه گيري ما از سال 1835 از ايستگاه باكو شروع شده تا حال حاضر، يعني تقرييا حدود 180 سال اطلاعات تغييرات تراز آب درياي خزر را داريم، از طرف ديگر داده هاي تاريخي را هم از چهار تا پنج قرن گذشته داريم، از اين داده ها مي توان فهيمد كه آنچه كه مسلم است در دوره زماني هزار ساله ماكسيمم عقب نشيني درياي خزر منفي 33 متر است و ماكسيمم افزايش سطح تراز آب هم حدود منهاي 24 متر است.
خوشروان اظهار داشت: در دوره هاي كوتاه مدت تر يعني زير 500 سال تراز درياي خزر هميشه بين منهاي 26 تا منهاي 28 نسبت به درياي بالتيك بوده است ، اين تراز بازه موثري است براي اقدامات مهندسي كما اينكه روس ها هم از همين بازه استفاده مي كنند و هر نوع اقدامي كه قرار است در داخل يا خارج از دريا انجام دهند مطابق رعايت اين تراز انجام مي دهند.
وي گفت: الان خزر در حال عقب نشيني است و تراز آن منهاي 28 است ، اگر قرار باشد بياييم با توجه به اراضي خشكي كه خزر از خودش آزاد كرده تصرف هاي خود را در اين تراز انجام دهيم يعني دراين عقب نشيني ها ساخت و ساز كنيم خواه ناخواه درياي خزر دوباره دچار افزايش تراز خواهد شد و اين زمين ها را پس مي گيرد همان اتفاقي كه بين سال هاي 57 تا 74افتاد و خسارات سنگيني به اراضي ساحلي وارد شد.
رييس گروه پژوهشي مديريت محيط زيست وزارت علوم، تحقيقات و فناوري افزود: حال چه بايد كرد؟ بايد خودمان را به لحاظ زيستي و اخلاق زيستي نسبت به تراز منهاي 26 متعادل كنيم يعني اجازه ندهيم هيچ گونه دخل و تصرفي از تراز منهاي 26نسبت به درياي بالتيك در ساحل درياي خزر انجام شود.
منهاي 26 يعني اينكه سطح تراز درياي خزر نسبت به آب هاي آزاد 26 متر پايين تر است.
وي ادامه داد: نكته اي كه وجود دارد اين است كه نيامديم اين خط منهاي 26 يا منهاي 28 را رعايت كنيم بلكه در آن دخل و تصرف انجام داديم ، در حاشيه مصب رودخانه ها زمين ها را گرفتيم و كشاورزي كرديم، مصالح ماسه اي را از بستر رودخانه ها و حريم دريا برداشت كرديم و هزارن مسائل ديگر كه امروز به معضلاتي تبديل شده كه اكنون در قرن 21 در سواحل جنوبي درياي خزر مي بينيم .
خوشروان گفت: اگر بخواهيم اين معضلات را كاهش دهيم بايد از اين به بعد مجلس شوراي اسلامي قوانيني را صادر كند كه حد بستر و حريم درياي خزر را به شكل واقعي معرفي كند و ضمانت هاي اجرايي اجازه ندهند هيچ دخل و تصرفي در اين حريم صورت گيرد.
عضو هيات علمي گروه پژوهشي مديريت محيط زيست وزارت علوم تحقيقات و فناوري درباره پيش بيني وضعيت درياي خزر گفت: چيزي را مي توانيم پيش بيني كنيم كه بتوانيم خوب پايش كنيم.
وي افزود: درياي خزر يك سري ورودي و يك سري خروجي دارد، ورودي ها رودخانه ها هستند و قابل اندازه گيري اند و روان آبهاي آنها به سمت خزر اندازه گيري مي شوند اما براي اندازه گيري بارندگي ها ايستگاه هايي را بر روي سطح آب خزر نداريم كه ميزان سالانه ريزش جوي بر روي خزر را مشخص كند بنابراين اولين نقطه ضعف ما عدم اندازه گيري بيلان بارش هاي جوي بر روي خزر است و دومين مساله بيلان منفي خزر متاثر از تبخير است باز هم بر روي خزر ايستگاهي نداريم كه مشخص كنيم چه مقدار از آب درياي خزر سالانه تبخير مي شود.
خوشروان ادامه داد: بنابراين با معادله اي طرف هستيم كه يك طرف آن متغيرهاي ورودي و يك طرف هم متغيرهاي خروجي است و با توجه به اينكه ما دو مجهول در دو طرف معادله داريم پس با يك معادله رياضي دو مجهولي سروكار داريم و چون اين معادله هيچ مشخصه اي ندارد از اين رو پيش بيني ها اشتباه از آب در مي آيد چون ناچاريم براي پيش بيني ها از مدل هاي آب و هواشناسي حوضه هاي پيرامون استفاده كنيم كه آنها معمولا با واقعيت هاي خزر هماهنگ نيست.
وي گفت: نكته دوم فعل و انفعالاتي است كه در بستر خزر اتفاق مي افتد همين الان مدارك و مستنداتي داريم كه چشمه هاي وسيعي از آب شيرين در اعماق بستر درياي خزر در حال تخليه شدن است، اينكه ميزان آبي كه از زير بستر خزر بر اثر نيروي مكش در حال تخليه شدن است چقدر است مشخص نيست ، اينها قابل اندازه گيري نيست.
وي ادامه داد: بنابراين مي بينيم كه دانشمندان مي گويند مثلا تا سال 2020 حدود 45 سانتيمتر بر تراز آب درياي خزر اضافه مي شود در صورتي كه كاملا اشتباه است چون مي بينيم خزر امسال نسبت به سال گذشته 4 سانتيمتر و نسبت به سال قبل تر 7 سانتميتر دچار كاهش تراز شده است يعني در مدت دو سال 11 سانتيمتر كاهش تراز آب داشتيم در حالي كه به استناد اين پيش بيني كه در سال 2015 انجام شد بايد شاهد افزايش تراز آب خزر باشيم.
عضو كميته ملي نجات خليج گرگان ادامه داد: فقط اتفاقي كه افتاد اين است كه سرعت كاهش سطح تراز آب درياي خزر نسبت به 5 سال قبل كاهش يافته است، در آن زمان خزر با سرعت 20 سانتيمتر در سال كاهش مي يافت اكنون با سرعت 4 سانتيمتر در سال پايين مي رود و علت هم اين است كه اول بحث روان آبهاي ولگا به خاطر نزولات جوي به حوضه آبريز كه بيشتر برف بود باعث شد سيلاب هايي در ماه هاي گرم سال اتفاق بيفتد كه اين سيلاب ها آب خزر را بالا آورد دوم اينكه ميزان دخل و تصرف هاي انساني در حوضه ولگا احتمالا كاهش يافته است، يعني سدهاي روسي پر آب شده و باعث شد آنها ناچار شوند آب مازاد را به سمت خزر سرازير كنند و همين باعث شد سرعت كاهش سطح تراز درياي خزر تنزل يابد.
وي تاكيد كرد: يكي از مشكلاتي كه در هر زمينه اي در رابطه با خزر در كشور داريم نبود يك سامانه منسجم اندازه گيري پايش ملي، منطقه اي و جهاني روي درياي خزر است ، زماني كه مدير مركز مطالعات درياي خزر بودم تلاش كردم كه اولين سامانه پايش منطقه اي را با همكاري روس ها راه اندازي كنيم كه متاسفانه نافرجام ماند.
خوشروان ادامه داد: اما واقعيت اين است تا زماني كه يك سامانه منسجم مستمر اندازه گيري پارامترهاي دريايي را روي خزر نداشته باشيم هرگز نمي توانيم در پيش بيني هاي رفتار فيزيكي درياي خزر موفق باشيم.
وي گفت: سازمان بنادر يك سري ايستگاه هاي فراسنجي را بهينه سازي كرد كه كار خوبي است يك سري گويه ها را هم در درياي خزر قرار داده اما كافي نيست، بايد اندازه گيري هاي ميداني ما با شناورهاي تحقيقاتي انجام شود و كل درياي خزر را در بر بگيرد همان كاري كه روس ها 150 سال است سالانه انجام مي دهند اما ما فقط فرصت ها را از دست مي دهيم.
وي به ضعف مديريتي در اين زمينه اشاره كرد و گفت:در زمينه جامعه مهندسي سواحل و سازه هاي دريايي در كشور مديريت بسيار ضعيفي داريم، يك طرح درآمد عمراني براي درياي خزر داشتيم كه بر اساس آن دولت سالانه يك ميليارد تومان به وزارت نيرو كمك مي كرد تا كارهاي مطالعاتي بر روي درياي خزر انجام دهد اما اين اعتبار از سال 95 به علت سوء مديريت حذف شد.
خوشروان تاكيد كرد: اينها فرصت هايي است كه داريم از دست مي دهيم و تا زماني كه به خودمان نياييم از پتانسيل بزرگترين درياچه كره زمين با تمام قابليت هايي كه دارد محروم خواهيم ماند در حاليكه كشورهاي ديگر به خوبي از آن استفاده مي كنند.
علمي 9014**1440