سختكوشی مردم لارستان و موقعیت استراتژیك و منحصر به فرد آن در مسیر راه های تجاری از جمله راه ادویه و راه ابریشم دریایی از هند و چین به هرمز و سپس به لار و سرزمین پارس حیات و تمدن این سرزمین را پایدار ساخته است.
با نگاهی به تاریخ محلی و سفرنامه ها دغدغه خشكسالی و كمبود آب و نیز مخاطرات زلزله همیشه مشهود و در لابه لای منابع و اسناد محلی این خطرات مورد توجه بوده است.
به جز خشكسالی های مستمر، زلزله سال ١٠١ هجری قمری و زلزله سال های ١٤٠٠ میلادی مطابق با حدود ٧٨٠ هجری قمری و نیز ١٥٩٣ میلادی مطابق با ٩٧٣ هجری قمری و همچنین زلزله های سال های ١٠٠١ و ١٠٠٣ و ١٠٠٧ هجری قمری و نیز در سال ١٨٨٠ میلادی مطابق با ١٢٥٥ هجری قمری و همچنین ١٩٦٠میلادی برابر با ١٣٣٩ شمسی كه در سال های فوق از قدرت بیشتری برخوردار بوده اند را می توان یاد كرد.
** قیصریه و سرای عدل
قیصریه، عربی شده «كی سریه» پارسی است. كی، لقب همه پادشاهان كیانی بوده و در پارسی كهن به مفهوم عادل است و در اوستا و گاتها «كی» به معنی شاه و امیر است مانند كیقباد. كیكاووس.
با همین شكل این واژه در محدوده تمدن های غربی در روم به شكل پارسی نوشته و خوانش دارد یعنی كی سر kaiser ، و در برگردان به فارسی، شكل عربی آن یعنی قیصر را تلفظ می كنیم مانند قیصر والرین و قیصر اورلیانوس.
با این توصیف اصل كلمه قیصریه همانا «كی سریه» پارسی است و این دو جزو قابل تفكیك به كی. پادشاه و یا عدل و نیز «سریه» به معنی سرا و جایگاه است كه به دلیل فاخر بودن این بنا آن را جایگاه عدل و یا سرای پادشاه نامگذاری كرده اند و این مطلب با لقب و اشتهار شهر لار در قرن هشتم و نهم و دهم كه لار را «دارالامان» و «دارالمعدله» و حتی «بلد طیبه» لار ذكر كرده اند همخوانی دارد. چه بسا این سازه در ابتدا، كاربری دیگری مثل قصر و یا یك كاربرد آیینی نیز داشته است.
** مبادلات تجاری در بازار قیصریه
از منابع و اسناد تاریخی چنین مستفاد می شود كه لار به عنوان مركز مهم مال التجاره عمده سرزمین ساحلی دریای پارس قلمداد می شده و از مهمترین راههای تجاری و اماكن اقتصادی بین راهی برخوردار بوده است.
ضرب سكه نقره خالص لاری و تعداد بسیار زیاد كاروانسرا و نیز محل تولید برخی كالاها مثل ابریشم.
كمان بسیار مرغوب لاری، بزار كه در صنعت دارو مصرف داشته، باروت در صنعت نظامی و نیز مومیایی دارویی همچنین پرورش اسب و صادرات آن به هندوستان و اروپا دلایل رونق تجاری بازار قیصریه و نشانه ای از قدرت تجاری تاجران بر و بحر لارستانی بوده است.
** بنای قیصریه در منابع و اسناد تاریخی
با مراجعه به تواریخ مكتوب محلی از جمله كنز التواریخ و منتخب التواریخ و نیز دره التواریخ لارستان می توان اطلاعات اولیه این بنا را ملاحظه كرد.
هر سه مجلد تاریخ های فوق محتملا تاریخ های شنیداری بوده اند كه بعدها مكتوب شده و سندی در تایید مطالب عنوانی آن راجع به قیصریه و از جمله اسناد معتبر مستقل دیگری وجود ندارد اما ذكر همان مطالب مكتوب شده چندین قرن قبل كه منشاء شنیداری داشته نیز خالی از لطف نیست كما اینكه بر ما مسلم است كه پلان معماری قیصریه مطابق با پلان معماری گنبدی ساسانی از جمله كاخ اردشیر بابكان در شهر گور(فیروزآباد فارس) و كاخ ساسانی سروستان و آتشكده چهار قاپی قصر شیرین است.
به هر حال در منتخب التواریخ لارستان آمده است: از آثار و بنای خیر ایرج شاه جلال الدین قیصریه لار است كه تماما به سنگ تراش و آهن كار كرده اند و این قیصریه چهارده زرع شاهی عرض و چهارده زرع شاهی طول و ارتفاع آن 38 زرع است.
از این منبع محلی می توانیم نتیجه بگیریم كه بنای اولیه بازار كه می تواند همین بازار یا سازه كهن تری قبل از این باشد محتملا در قرن اول بوده باشد چرا كه ایرج شاه پادشاه میلادی ایراهستان و جتستان در سال هشتاد و یك امارت داشته و در ادامه آورده اند كه: اگر چه در سال 101 هجری بازار و دكاكین به واسطه زلزله خراب شد ولی قیصریه به جهت استحكامش به جای خود ماند (آسیبی ندید).
** بازار قیصریه در سفرنامه های تاریخی:
با مراجعه به سفرنامه های متعدد می توان بطور موجز و بسیار خلاصه آنچه را كه سیاحان و سفرا و دانشمندان مختلف و در مسیر حركت و دیدار از شهر لار و بازار قیصریه مكتوب كرده اند به این شرح یافت: اول بار ابن بطوطه سیاح مراكشی در سال ١٣٣٧ میلادی برابر با ٧٣٨ قمری یعنی حدود 680 سال قبل و بدون ذكر نام از وضعیت این بازار در رحله خود توصیفاتی مبنی بر نیكویی این بازار دارد و سپس ژورفا باربارو در سال ١٤٧٤میلادی برابر با ٨٧٩ قمری یعنی كمتر از ٦٥٠ سال قبل آن را مركز مال التجاره نامیده همچنین مایكل ممره سیاح و تاجر ونیزی در سال ١٥٤٧ میلادی برابر با ٩٤٧ هـجری قمری توضیح می دهد كه مغازه های بازار با كالای تجاری انباشته شده بود و هیچ لزومی به نگهبانی از آنها نبود زیرا به گفته شاه، لار نمونه كامل عدالت است و نیز جان نیوبری در سال ١٥٨١میلادی برابر با ٩٨٩ قمری یعنی حدود ٤37 سال قبل به آن اشاره دارد اما نیكولا دوارتاربلو در سال ١٦٠٦میلادی برابر با ١٠١٦ قمری و حدود سه سال پس از سقوط سلسله امیران میلادی لار توسط شاه عباس توصیفات كاملتری از بازار قیصریه دارد.
او نوشته: من در شهر بازاری دیدم كه هم به خاطر میوه هایش و هم به خاطر پارچه ها و همه چیزهای مورد نیاز انسان، یكی از بهترین بازارهایی بود كه من در پارس دیده بودم. این بازار در مجموع به شكل صلیبی است و در پای گنبد چشمه ای با چند فواره دیده می شود كه آب آن به درون حوض گردی می ریزد، آنگاه داخل كانالهای زیر زمینی جاری می شود و باغ های اطراف را آبیاری می كند.
همچنین دن دو سیلوا فیگوئیرا در سال ١٦١٤ میلادی برابر با ١٠٢٣ هجری قمری آورده است: بازار از خارج یك مكعب كامل است. دیوارهای بسیار بلند دارد كه از سنگ تراش بسیار سخت و بسیار سفید ساخته شده در هر پهلوی ساختمان دارای دری بزرگ است. این درها به كوچه بازارهای بسیار زیبایی باز می شوند. دیوارهای بازار چنان صاف و هموارند و چنان با مهارت صیقلی شده اند كه در درخشندگی به مرمر طعنه میزنند. كف بنا با سنگ های مربع شكل بسیار صیقلی از همان جنس كه كل بنا با آن ساخته شده است فرش شده است و در یك كلام ساختمان این بازار به قدری مجلل است كه می تواند رونق بخش زیباترین شهرهای جهان باشد.
پیترو دلاواله اهل ایتالیا در سال ١٦٢١ میلادی برابر باز ١٠٢١ هجری قمری در سفرنامه اش یادآوری می كند بازاری باشكوه و با كالای فراوان كه اگر در اروپا بود جزو بهترین ساختمان های اروپایی محسوب می شد و نیز سر توماس هربرت در سال ١٦٢٨ میلادی و برابر با ١٠٣٨ هجری قمری نوشت: بازار باشكوهی است و نزدیك این بازار سكه های مشهوری از جنس نقره خالص ضرب می شود (این سكه به پول اروپایی ١٠ پنس ارزش دارد).
قبل از صفویه بازار قیصریه لار مشتمل بر محدوده گنبد قیصریه و غلام گردشی پیرامون با چهار دربزرگ ورودی بود كه به شكل مكعب مستطیل دیده می شد و فاقد چهار راسته بود. راسته ها به تدریج در اواخر صفویه و نیز از زمان حكومت نصیر خان اول (افشاریه و زندیه) تكمیل شد.
**قیصریه لار، الگوی چند بازار
بازار قیصریه شاید قدیمی ترین سازه زنده و فعال تجاری ایران و جهان باشد. قدر مسلم لار قدیم از آنچنان ظرفیت مدنیت و شهر نشینی و تجارت برخوردار بوده كه این سازه فاخر و زیبا را در خود جای داده و به نظر می رسد با افول لارستان طی سده های اخیر این بنای فاخر نیز به فراموشی سپرده شده در حالتی كه قیصریه مادر بازارهای گنبدی و سرپوشیده ایران است.
بازار قیصریه اصفهان با الگوبرداری از بازار قیصریه لار در میدان نقش جهان احداث شد و بازار وكیل نیز با الهام از بازار لار در شیراز ساخته شد. بازار زرگران بخارا در كشور ازبكستان نیز كپی از بازار لار است.
** پیگیری برای ثبت جهانی بازار تاریخی قیصریه لارستان
مدیر پایگاه پژوهشی لارستان چهاردهم دی 1395 گفته بود: یكی از برنامه های اصلی ما در این پایگاه جدیت در پیگیری ثبت جهانی بازار تاریخی قیصریه لارستان است.
خشایار شیبانی افزوده بود: این بازار در سال 2007 میلادی در فهرست موقت یونسكو ثبت شده و از آن سال به بعد اقدام و پیگیری جدی در این باره صورت نگرفته است.
وی افزود: امسال(سال 95) بنا داریم به صورت جدی موضوع ثبت جهانی را پیگیری كنیم و در نخستین گام پیشنهاد تاسیس دفتر ثبت جهانی بازار تاریخی قیصریه را به شورای راهبردی پایگاه و مسئولین محلی ارائه كردیم كه در صورت تصویب، عملیات اجرایی آن شروع می شود.
شیبانی اظهارداشت: در مرحله بعد نیز مطالعات و مستند نگاری مجموعه، تهیه و تصویب طرح های مختلف در حریم بازار در دستور كار خواهد بود.
بازار تاریخی قیصریه لار با شماره 315 در سال 1317 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
لارستان به مركزیت شهر لار در 378 كیلومتری جنوب شرقی شیراز است.
9873 / 1876
شیراز- ایرنا- تاریخ نشان می دهد لارستان در جنوب استان فارس از دو عارضه مهم رنج می برده است كه یكی خشكسالی و دوم زمین لرزه های پیاپی بوده، با این حال بازار قیصریه لار(مركز شهرستان لارستان) توانسته است استحكام خود را حفظ كند.
