زاهدان؛ پر حاشیه ترین شهر كشور

به گزارش ایرنا، هوای اینجا دلگیر است. جایی كه آسمانش را غبار اعتیاد و زمینش را محرومیت فرا گرفته است. گویا اینجا زندگی كردن فقط به معنای زنده ماندن است و سال هاست كه این مردم همچنان در «حاشیه» زندگی می كنند.
مردمی كه به امید روزگار بهتر با رویای شهرنشینی، برای فراموش كردن كابوس خشكسالی، زاهدان را برای زندگی انتخاب كردند اما حالا بلوك روی بلوك، خشت روی خشت با حداقل امكانات سرپناه بی پناهی آن هاست.
اینجا پناهگاهی است برای جوانی كه روزهایش در میان زباله ها و شب هایش غرق در دود اعتیاد سپری می شود! اینجا انتهای 'آزادی' است خیابانی كه یك سر آن به استانداری و سوی دیگر آن به نداشتن ها و كمبودها ختم می شود. انتهای خیابان آزادی محله ای كه زندگی بسیاری از ساكنانش در خواستن و نداشتن، رفتن و نرسیدن خلاصه شده است.‌ جایی كه تل انبار زباله ها محل شیطنت و بازیگوشی‌ های كودكان است اما پشت خنده‌ های از ته دل و نگاه‌ های معصوم این كودكان، سرنوشتی تلخ و غم ‌انگیز از فقر و محرومیت موروثی پنهان است.
حاشیه نشینان با تفكر تقدیرگرایی روزها و شب ها را از پس هم سپری می كنند و محرومیت را قسمت و روزی خود می دانند. هم خودشان با این شرایط كنار آمده اند و هم مسئولان. اینجا تافته ای جدا بافته از شهر است جایی كه كسی به معتاد در حال استعمال مواد مخدر خرده نمی گیرد، جایی كه تفریح زنان و دختران نشستن بر سر معابر پر از زباله است و همه می دانند كسی كه مدهوش در گوشه ای افتاده چه حال و روزی دارد. با این شرایط دیگر مسئولان هم احساس نمی كنند در قبال بهسازی، نظافت و نظارت این محله وظیفه ای برعهده دارند.
اینجا اكثر مردم كیسه دوخته اند؛ كیسه هایی كه قرار است تا شبانه زباله های این شهر را به انتهای خیابان آزادی حمل كند و رزق و روزی فردای آنان را فراهم سازد.
انتهای خیابان آزادی گوشه ای از وسعت 2 هزار و 300 هكتاری حاشیه نشینی زاهدان است كه سال ها مسائل و مشكلات آن در انواع ستادها و كمیسیون ها و جلسات مختلف مطرح می شود و دستگاه های اجرایی هر كدام آمار و ارقام شنیدنی از محرومیت‌ها و آمار و ارقام دیدنی از عملكرد خود ارائه می دهند. اما با وجود این باز هم همچنان محرومیت در این مناطق به اندازه چاله های این خیابان عمیق و پابرجاست.

**44 درصد جمعیت زاهدان در حاشیه زندگی می كنند
زاهدان نیز مانند 542 شهر دیگر در ایران درگیر معضل حاشیه نشینی است و براساس آمار رسمی اعلام شده از سوی كارگروه استانی پیش بینی و پیشگیری از گسترش بافت های ناكارآمد شهری 44 درصد از جمعیت این كلانشهر معادل 260 هزار نفر ساكن حاشیه و یا به عبارتی بافت های ناكارآمد شهری هستند. بافت های ناكارآمدی كه اگر برای شهروندان و مسئولان ناكارآمد است برای برخی سودجویان كارآمدی خاص خود را دارد.
علاوه بر زاهدان، چابهار، زابل، ایرانشهر و كنارك نیز در سیستان و بلوچستان جزو رتبه های برتر كشور در زمینه معضل حاشیه نشینی هستند و به طور كلی 5 هزار و 900 هكتار از اراضی استان محل سكونت حاشیه نشینان است.
هر چند پیامدهای اجتماعی و اقتصادی حاشیه نشینی در همه جای ایران و حتی دنیا یكسان است اما بار منفی حاشیه نشینی در سیستان و بلوچستان وقتی مضاعف می شود كه دو موضوع «مهاجرت اتباع بیگانه» و «فاقدین شناسنامه» را به آن اضافه كنیم.
رئیس اداره پیشگیری های امنیتی انتظامی دادگستری سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: در كشور و به تبع آن در سیستان و بلوچستان مشكلات فراوانی در زمینه حاشیه نشینی وجود دارد. بیش از 140 هزار هكتار بافت فرسوده شامل 2700 محله وسعت حاشیه نشینی در ایران است. 543 شهر كشور با جمعیتی حدود 19تا 20 میلیون نفر در این بافت های فرسوده زندگی می كنند كه این جمعیت حدود 30 درصد جمعیت شهر نشین ایران است.
غلامرضا باغ شیرین ادامه داد: در سیستان و بلوچستان نیز در شهرهای زاهدان، چابهار، زابل، ایرانشهر و كنارك 5 هزار و 900 هكتار اراضی حاشیه نشین با 77 محله شناسایی شده است. 441 هزار نفر از جمعیت استان معادل 41 درصد جمعیت پنج شهر نام برده درگیر معضل حاشیه نشینی هستند به عبارتی 50 درصد در چابهار، 44 درصد در زاهدان، 45 درصد در زابل، 45 درصد در كنارك و 23 درصد ایرانشهری ها حاشیه نشین هستند كه جمعیت حاشیه نشین كلانشهر زاهدان 260 هزار نفر است.

** 20 درصد جمعیت زاهدان شناسنامه ندارند
وی تصریح كرد: فقدان عدالت توزیعی در مناطق حاشیه شهر به نسبت مناطق برخوردار در این استان به گونه ای است كه مناطق حاشیه نشین در شهری مانند مشهد در مقایسه با مناطق حاشیه نشین زاهدان به اصطلاح «بالاشهر» محسوب می شود چرا كه ارائه خدمات در حاشیه زاهدان تحت تأثیر دو موضوع اتباع بیگانه و مشكوك التابعین و فاقدین شناسنامه قرار می گیرد.
رئیس اداره پیشگیری های امنیتی انتظامی دادگستری سیستان و بلوچستان افزود: هیچ كلانشهری در ایران به اندازه زاهدان افراد فاقد شناسنامه ندارد به طوری كه بر اساس آخرین آمار 20 درصد جمعیت زاهدان فاقد شناسامه هستند. در طرح شناسایی افراد فاقد شناسامه در 2 ماه اخیر 1500 خانوار حدود 7 هزار نفر برای دریافت شناسامه به دبیرخانه سازمان مردم نهاد معاونت پیشگیری از وقوع جرم دادگستری زاهدان مراجعه كرده اند.
باغ شیرین افزود: از طرفی مشكل حضور اتباع بیگانه را در این استان داریم كه به اصطلاح آمار آنان رقم سیاه محسوب می شود به این معنی كه آمار دقیق و قابل اعتمادی از جمعیت این افراد در دست نیست بلكه فقط با تخمین ها و برآوردها باید این موضوع را مدیریت كرد كه این مساله یكی از مشكلات اصلی در ارائه خدمات شهری است.

** چرا جمعیت آماری زاهدان با جمعیت واقعی برابر نیست؟
این جامعه شناس اظهار داشت: در این زمینه برای ارائه خدمات، جمعیت سرانه یا جمعیت هدف تعریف شده است كه از طریق سرشماری آمار آن محاسبه می شود و به آن جمعیت اسمی شهر گفته می شود. در همه شهرها تقریبا جمعیت اسمی نزدیك به جمعیت واقعی است اما در این استان و مخصوصا در زاهدان این گونه نیست و جمعیت آماری با جمعیت واقعی متفاوت است چرا كه اتباع بیگانه در هنگام سرشماری اعلام حضور نمی كنند اما همه می دانیم كه این افراد روی زمین این شهر راه می روند، زباله تولید می كنند، نان مصرف می كنند، سقفی بالای سرشان است و از خدمات عمومی و بیت المال استفاده می كنند.
باغ شیرین ادامه داد: از طرفی درآمد سرانه شهروندان (بهره مندی از خدمات شهری) حاصل تقسیم میزان اعتبارات شهری بر تعداد جمعیت است. مسلما هر چه مخرج كسركوچكتر باشد درآمد نیز بیشتر است این در حالی است كه به دلیل وجود اتباع بیگانه در زاهدان مخرج كسر بزرگتر می شود اما میزان اعتبارات ثابت باقی می ماند بنابراین همین تفاوت در جمعیت واقعی و اسمی موجب كاهش خدمات دریافتی برای هر شهروند می شود.
وی تصریح كرد: در واقع كاهش درآمد سرانه شهروندان موجب شكاف و نبود عدالت توزیعی بین مناطق برخوردار و غیربرخوردار خواهد شد. مناطق حاشیه نشین مانند انتهای خیابان آزادی ماهیت سه وجهی دارد. به عبارتی سه عامل در شكل گیری حاشیه نشینی در زاهدان وجود دارد.
این مدرس دانشگاه افزود: اولین عامل ایجاد و گسترش حاشیه نشینی ناشی از خشكسالی، كاهش نزولات جوی و فقدان اشتغال پایدار در روستاهای استان است كه منجر به مهاجرت بی رویه و انبوه از روستاها به شهر زاهدان شده است.
وی بیان كرد: حضور، گسترش و تردد و اسكان اتباع بیگانه غیرمجاز دومین عامل و مهاجرت از شهرهای كوچك به كلان شهر به امید یافتن زندگی مناسب تر با سطح بالاتری از رفاه اجتماعی سومین عامل در ایجاد و گسترش حاشیه نشینی در زاهدان است. بنابراین روستاییان، اتباع بیگانه و شهروندان شهرهای كوچك سه تیپ جمعیت حاشیه نشین زاهدان هستند.

**خدمات رسانی به حاشیه شهر خوب اما نادرست!
این جامعه شناس معتقد است: سه راهبرد اساسی در مواجهه با پدیده حاشیه نشینی وجود دارد. راهبرد اول این است كه ما با نگاهی نوع دوستانه به این افراد خدمات رسانی كنیم و مانند دیگر مناطق شهر به این مناطق نیز بپردازیم. این روش در واقع روشی خوب است اما درست نیست. مانند آن است كه فردی به یك متكدی از سر دلسوزی كمك كند كه در نگاه نوع دوستانه كار خوبی است اما كار درستی نیست چرا كه تكدی گری جرم است و كمك به متكدی معاونت در جرم محسوب می شود.
باغ شیرین افزود: بنابراین راهبرد اول در مواجهه با حاشیه نشینی رفتار خوبی است اما سیاست درستی نیست چرا كه خدمات دهی به این مناطق یك عامل تسهیل گر و برانگیزاننده است تا دیگر افرادی كه قصد مهاجرت به شهر را دارند به این مناطق جذب شوند و سیكل مهاجرت و حاشیه نشینی سلسله وار ادامه پیدا خواهد كرد.
وی ادامه داد: راهبرد دیگر این است كه برای این مناطق یك محدوده خاص در نظر بگیریم و چشممان را به روی شكاف موجود ببندیم و بگوییم این افراد خودشان برای زندگی در این مناطق ساكن شده اند و ما مسئولیتی در قبال آنان نداریم كه این روش نیز درست نیست.
دبیر كارگروه استانی پیش بینی و پیشگیری از بافت های ناكارآمد شهری تصریح كرد: راهبرد سوم التقاطی و آمیخته است. روشی كه در آن با نگاهی متكثر همه عوامل را در نظر بگیریم. این راهبرد اكنون در معاونت پیشگیری از وقوع جرم دادگستری در مواجهه با پدیده حاشیه نشینی و بافت های ناكارآمد شهری در نظر گرفته شده است كه در دل آن سه راهكار اساسی با هدف مدیریت حاشیه نشینی مد نظر است.

**چگونه از گسترش حاشیه نشینی جلوگیری كنیم؟
باغ شیرین ادامه داد: راهكار اول مدیریت علل و زنجیره های وقوع حاشیه نشینی یعنی همان سه تیپ حاشیه نشینی یادشده است. در واقع در این زمینه باید حوزه توانمند سازی روستایی را تقویت كنیم چرا كه اگر یك روستایی زندگی خوب و اشتغال پایداری داشته باشد هیچگاه به فكر مهاجرت نمی افتد.
وی اظهار داشت: در این زمینه باید نگاه كلیشه ای سابق به روستا و روستاییان را كنار بگذاریم و همه نیاز آنان را آب، بذر و كود ندانیم. واقعیت این است كه با الگوی نزولات آسمانی و كم بارش ترین شدن استان كشور دیگر نمی توانیم با نگاه كشاورزی محور به توانمند سازی روستاها فكر كنیم بنابراین باید راهبردهای دیگری را در نظر بگیریم.
این مدرس دانشگاه خاطرنشان كرد: توسعه گردشگری و بوم گردی، حرفه آموزی از طریق دانش تخصصی توام و منتج به اشتغال پایدار كه با تقویت مراكز فنی و حرفه ای مبتنی بر توسعه روستایی انجام می شود و مدیریت منابع آب و خاك كه با استفاده از تغییر الگوهای كشت، سیستم های نوین آبیاری، كشت های گلخانه ای میسر می شود از جمله مواردی است كه در توانمند سازی روستاییان می توان به كار بست.
باغ شیرین ادامه داد: راهكار بعدی جلوگیری از مهاجرت ساكنان شهرهای كوچك است كه در این زمینه مطالبه گری دستگاه قضایی در راستای ارائه خدمات شركت های خدمات رسان و نهادهای حاكمیتی با توجه به شرح وظایف آن ها برای كاهش شكاف بین زاهدان و شهرهای كوچك به طور جدی دنبال می شود.
وی خاطرنشان كرد: مدیریت تردد و اسكان اتباع غیرمجاز راهكار سوم است كه در این زمینه احصای بانك اطلاعاتی مشكوك التابعین، برخورد حداكثری با اتباع بیگانه غیر مجاز، حضور در اردوگاه های اجباری و اقامتی در این باره می تواند موثر باشد چرا كه مجازات های فعلی در این حوزه بازدارنده نیست.
باغ شیرین افزود: به عنوان مثال 6 ماه توقیف خودرو برای قاچاق انسان بازدارنده است یا اینكه اقامت اجباری یك ماهه در اردوگاه باعث می شود هزینه تردد و اسكان غیر مجاز افزایش یابد و از این طریق بازدارندگی ایجاد كنیم.
رئیس اداره پیشگیری های امنیتی انتظامی دادگستری سیستان و بلوچستان در پایان به ارائه راه حل برای جلوگیری از گسترش حاشیه نشینی در زاهدان پرداخت و گفت: برای این منظور ابتدا باید حریم و محدوده فعلی حاشیه نشینی در زاهدان را مشخص كنیم و پس از آن به شناسایی تمامی افراد ساكن در این مناطق بپردازیم.
باغ شیرین ادامه داد: بعد از تعیین محدوده و شناسایی افراد از دستگاه های خدمات رسان بخواهیم خدمات را مانند دیگر مناطق شهر به این مناطق نیز ارائه دهند اما پس از این باید با ورود افراد دیگر و ساخت و ساز غیرقانونی خارج از حریم مشخص شده به شدت برخورد شود.
9908 **6081