«بخشو»؛ اعجوبه نوحه خوانی محرم

به گزارش ایرنا، مردم دین باور و عاشقان اهل بیت و امام حسین (ع) در استان بوشهر ماه محرم آیین های متنوعی از عزاداری، سوگواری و نذری برگزار می كنند كه تاكنون 19 مورد از این آیین ها در فهرست آثار معنوی و ناملموس ملی به ثبت رسیده است.
همزمان با آغاز ماه محرم و ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) براساس سنت دیرینه، همه بوشهری ها آیین های عزاداری سنتی را بویژه در چهار محل قدیم شهر بوشهر شامل محله های كوتی (شیخ سعدون)، شنبدی، دهدشتی و بهبهانی برگزار می كنند و كمتر بوشهری است كه در این ماه در محله و زادگاه خود حاضر نباشد.
با توجه به تبلیغات انجام شده بتازگی همزمان با دهه اول محرم مسافران زیادی از مناطق مختلف كشور برای آشنایی و شركت در آیین های عزاداری سنتی بوشهری ها به این استان سفر می كنند.
مكان های عزاداری در استان بوشهر مسجدها، حسینیه ها، میدان ها، خیابان ها، كوچه ها و منازل شخصی است كه همزمان با فرا رسیدن ماه محرم سردرخانه ها، تكایا، و امامزاده ها را با پارچه ها و پرچم، سیاه پوش و آنهایی كه نذر دارند لباس سیاه می پوشند و خود را برای عزاداری و پختن نذری های ماه محرم آماده می كنند.
روضه و نوحه خوانی در هر شب ماه محرم به یك موضوع حادثه غم انگیز كربلا ارتباط دارد طوریكه شب اول درباره فرا رسیدن ماه محرم، شب دوم حضرت مسلم، شب سوم طفلان مسلم، شب چهارم حجه الوداع، شب پنجم حر، شب ششم حضرت علی اصغر، شب هفتم حضرت علی اكبر(ع)، شب هشتم قاسم داماد، شب نهم حضرت عباس (ع) و شب دهم درباره امام حسین(ع) است.

** 19 آیین بوشهری ها در ماه محرم ثبت ملی شد
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر گفت: از 52 اثر ناملموس و معنوی ثبت شده این استان در فهرست آثار ملی 19 اثر آیین های ماه محرم است.
ناصر امیرزاده افزود: تعزیه، سینه زنی بوشهری، شروه خوانی، علم كشون 'خورموج'، علم گردانی 'درودگاه'، نان پوشی، مختك، نگهداری فانوس های روشن در تنور، سنج و دمام، شهید كردن علم، پخت هریسه، خاكسپاری شهیدان كربلا 'گناوه'، پامنبری، گندم كوبی 'شبانكاره'، پخت آش بوشهری، هیامظلوم ، گرده بخشو، شبیه گردانی عاشورا و تعزیه قانیان در بندر ریگ از جمله آیین های محرم در بوشهر است كه در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

** بخشو اعجوبه نوحه خوانی محرم
جهانبخش كردی زاده، ملقب به 'بخشو' در سال 1315 هجری شمسی در باغ ملای بوشهر زاده شد، نواهای وزین و آواهای حزین حنجره توانای بخشو در نوحه خوانی های جنوبی كه بیشتر با عنوان 'شروه خوانی' شهرت داشت، در میان بوشهری ها، جنوبی ها و دیگر خطه های ایران حتی، زبانزد بوده و از وی به عنوان اعجوبه عالم نوحه خوانی و سینه زنی های سنتی بوشهر در محرم یاد می شود.
وی از جوانی به تشویق خانواده و 'سید علی مهیمَنیان' از نوحه سرایان نامی بوشهر به شروه خوانی روی آورد و مهیمنیان منبع الهام و زمینه انتقال تجربیات ارزنده و مؤثری برای جهانبخش كردی زاده بود.
در اندك زمانی استعداد ذاتی، صدای بی‌نظیر و مهارت بخشو در این امر باعث شد آوازه او در سراسر شهر بپیچد و با استفاده از راهنمایی‌های استادانی همچون مهیمنیان، 'اصلاح‌پذیر' و بویژه محمد شریفیان كه از خویشاوندان وی بود، در ردیف بهترین نوحه‌خوان‌های بوشهر قرار گرفت.
نوع حنجرهٔ بخشو به اعتقاد بسیاری از اهل فن از معدود حنجره‌هایی بود كه در دنیای موسیقی و خوانندگی وجود داشته و دارد طوریكه آوازه اجرای بی‌نظیرش باعث شد تا علاقه‌مندان زیادی برای شنیدن صدای فراگیر و دلنشین او به بوشهر كشیده شوند.
بخشو علاوه بر خواندن، موسیقی نیز می دانست و نی جفتی و سازهای كوبه ای را به خوبی می نواخت و علاوه بر اجرای زیبا و بی‌نقص نوحه‌ها و مرثیه‌های سنتی بوشهر، در اجرای شروه، چاوشی خوانی، مناجات، صبحدم، بیت خوانی، جنگ نامه، مصیبت و خیام خوانی نیز از تبحر خاصی برخوردار بود.
از نكات برجسته اجرای وی علاوه بر حجم صدا و زنگ حزین و گیرای نوایش می‌توان به تسلط در اجرای اوج و فرودهای شروه و تحریرهای بی نقصش در نوحه و واحد خوانی اشاره كرد.
بسیاری از ملودی‌ها و سبك نوحه‌های وی، الهام بخش تعدادی از نوحه خوانان جنوب كشور و تعدادی از ترانه سرایان گشت كه تاكنون نیز ادامه داشته است.
ترانه معروفی با نام 'ممد نبودی ببینی' كه بعد از آزادسازی خرمشهر در سال 1361 و به یاد محمد جهان‌آرا، توسط غلامعلی كویتی‌پور خوانده شد، ملودی و سبك آن بطور كامل مشابه نوحه'لیلا بگفتا ای شه لب تشنه كامان' از جهانبخش كردی‌زاده است كه سال‌ها پیش از ترانه كویتی‌پور، خوانده شده بود.
بخشود سرانجام آخرین اجرای خود را در مرداد ماه سال 1356 در حرم امام رضا (ع) انجام داد و پس از آن در راه برگشت از مشهد بر اثر عارضه قلبی در شهر شیراز درگذشت و بوشهر را در عزا و ماتم فرو برد.
مرگ ناگهانی او تمام مردم بندر بوشهر را عزادار كرد و در حالی كه بازار شهر به احترام او تعطیل شده بود، مردم بوشهر یكی از باشكوه‌ترین تشییع جنازه‌ها را همراه با عزاداری و سینه زنی در تشییع جنازه وی برپا كردند و در جوار امامزاده محمدباقر بوشهر به خاك سپرده شد.
اكنون با پیگیری اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردگشری استان بوشهر شیوه نوحه خوانی جهانبخش كردی زاده تحت عنوان ' گرده بخشو' در فهرست آثار معنوی و ناملموس ملی كشور به ثبت رسیده است.

** ذكرخوانی آغاز آیین های ماه محرم در بوشهر
یكی از رسوم پسندیده و زیبای استان بوشهر كه عزاداری ماه محرم آن را از بقیه نقاط كشور متمایز می‌كند،
'ذكرخوانی' است.
این سبك از مراسم از زمان‌های گذشته كه آلات و ادوات موسیقی مثل امروز خلق نشده بود، با شیوه‌های متفاوت از نوحه‌خوانی رایج بوشهری‌ها توسط افرادی كه مسن بودند و دارای صدای خوش، اول ماه محرم قبل از غروب آفتاب اجرا می‌شد و اهالی شهر و روستا را در جریان فرارسیدن ماه محرم قرار می‌داد.

**سنج و دمام
تماشای جلوه‌های خاص و منحصربه‌فرد شیوه‌های مختلف عزاداری در استان بوشهر را باید در چهارمحل قدیم جست‌وجو كرد، جایی كه بخش عمده عزاداری بوشهر در دهه اول محرم در شب‌ها به سبك و سیاق سنتی و با نوعی موسیقی به نام دمادم‌زنی اجرا می‌شود.
گروه دمادم‌زن متشكل از 5 تا 7 نفر است كه شامل یك نفر اشكون (دمام كوچك)، 2 نفر غمبرزن (دمام بزرگ) و چهار نفر هم زیر غمبرزن (دمام متوسط) می‌شود كه به صورت هماهنگ با هم و در ریتمی متفاوت بر طبل و دمادم خود با شور و حرارت خاصی می‌كوبند.
در این نوع از موسیقی عزاداری بوشهر هفت نفر به نام سنج‌زن و یك نفر بوق‌زن هم مشاركت دارند.
دمادم‌زنی حدود 45 دقیقه زمان می‌برد و پس از آن با ورود جمعیت به شبستان مسجد یا حسینیه، پامنبری اجرا می‌شود.

** پامنبری
نوحه پامنبری یكی دیگر از آیین های زیبای عزاداری سنتی مردم استان بوشهر است كه در ایام محرم قبل از سخنرانی مذهبی كنار منبر به صورت جمعی و با سبكی خاص اجرا می شود.
پامنبری ‌خوانی از قدیمی‌ ترین سبك‌ های نوحه‌ خوانی و عزاداری در استان بوشهر است، این سنت قدیمی بعد از نواختن سنج و دمام اجرا و ذاكر از روی منبراشعاری را با آهنگ و ریتم های خاص می خواند و مردم در قسمت هایی كه لازم است در جواب ذاكر همخوانی می كنند.

** سینه‌زنی بوشهری
بعد از ایین پامنبری و پذیرایی مراسم سینه زنی متشكل از حلقه های ویژه با عنوان 'بر' (Bor) آغاز می شود.
در سینه‌زنی بوشهری یك نفر به عنوان 'پیشخوان' نوحه‌های به‌اصطلاح 'پیش واحد' را برای آماده شدن فضا می‌خواند و در طول زمان اجرای مراسم توسط پیشخوان 2 تا 3 حلقه به دور او تشكیل می‌شود.
در هر بر یا حلقه سینه‌زنی، افراد با دست چپ، كمر فرد كناری را گرفته و با دست راست سینه می‌زند و سینه‌زن‌ها با هر ضربه به سینه، پای خود را حركت داده و دور می‌چرخند و نوحه‌خوان اصلی، نوحه را با 2 ضرب به صورت هر ضرب روی یكی از پاها اجرا می‌كند و مردم هم در جاهای لازم پاسخ می‌دهند و هنگامی كه تعداد برها به 20 رسید، نوبت به نوحه خوان اصلی می‌رسد.
اوج اجرای سینه‌زنی بوشهری، اعلام 'واحد' توسط نوحه‌خوان است كه در آخرین لحظات سینه‌زنی كه دریای مواج سینه‌زنان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته، پس از یك مكث كوتاه با صدای رسا می‌گوید 'واحد' و گروه سینه‌زن یكصدا جواب می‌دهند 'الله واحد' كه از این به بعد سینه‌زن‌ها فقط روی پای راست سینه می‌زنند و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند.
در واحد سینه زنان با حركات موزون پا، پای راست را عقب می اندازند در حالی كه خم شده اند، دست راست را تا نزدیك زمین می برند، بعد با چرخش دست بلند می شوند و به صورت هماهنگ و یك صدا سینه می زنند.
آیین سینی زنی بوشهری از جمله آیین های مشهور و سنتی عزاداری است كه به ثبت ملی رسیده است.
امروز این شیوه سینه زنی از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است.

** آیین هیا مظلوم (بر ' Bor' حیدری)
مبدع این آیین سنتی مردمان بوشهر هستند و در سایر استان ها نیز به تقلید از عزاداران بوشهری با اعمال سلیقه اجرا می شود.
به این شیوه یزله بوشهری هم گفته می شود نحوه انجام آن بدین صورت است كه افراد با گرفتن كمر فرد جلو تشكیل یك قطار انسانی داده و با ضرب آهنگ شعر یزله، به نرمی قدم برداشته و به جلو می‌روند.
در این مراسم عزاداری، گروه پس از طی مسافتی ایستاده و دایره وار و خمیده به سمت مركز، با ریتم یزله شروع به سینه زنی می‌كنند كه اشعار و نوحه‌هایی كه در این آیین می خوانند بستگی به زمان آن مراسم دارد.
این آیین سنتی بوشهری در روزهای نهم و دهم محرم در پایان سینه زنی سنتی برگزار می شود و در شب تاسوعا همه با هم می خوانند 'شب تاسوعاست امشب' و تك خوان در جواب می‌گوید 'كربلا غوغاست امشب' .

** نان پوشانی
در میدانی كه مراسم روز عاشورا و یا تعزیه برگزار می شود، خیمه هایی كه متعلق به امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت زینب(س)، علی اكبر(ع) و قاسم(ع) است، بر پا می شود.
مردم در خیمه ها به عزاداری پرداخته و مراسم نذری و نون پوشانی را اجرا می كنند در این آیین فرد نذر شده را بر خیمه امام حسین(ع) و یا در مساجد روی منبر خوابانده و تمام بدنش را با نان می پوشانند سپس نان را با حلوا به صورت لقمه های بزرگ درآورده و بین مردم تقسیم می كنند.

** آیین های صبحدم، مختك، تعزیه
در شب عاشورا مردان و زنان بوشهری تا سحر مشغول عزاداری هستند و با برگزاری آیین صبحدم كه یكی از آیین های سنتی این استان است با خواندن نوحه ای ویژه از آفتاب می خواهند تا طلوع نكند كه مبادا با برآمدنش امام حسین(ع) قربانی شود.
حضور زن ها در مراسم صبحدم بیشتر از مردان است و در پاره ای از محله ها فقط زن ها این مراسم را برگزار می كنند.
آنها در حالی كه عروسك شبیه علی اصغر(ع) و را حمل می كنند، پشت سر مردها كه علمی به یاد علم دار كربلا حضرت عباس(ع) در دست دارند و جلوی دسته حركت می دهند به برگزاری این مراسم می پردازند.
زن ها هر بار پس از پایان همخوانی مردان، با سر دادن كل (kel) حضور خود را پر رنگ تر می كنند.
در ماه محرم بطور معمول در تمام شهرها و روستاهای استان بوشهر آئین گهواره علی اصغر بر پا می شود و در این گهواره چوبی كه مختك ( Makhtak) نام دارد و با تور سبز پوشیده شده است، طفلی هم سن و سال علی اصغر را با پوشیدن لباس سبز می خوابانند و زنان آن را تكان می دهند و همزمان به نوحه و لالایی خوانی می پردازند.
در این آئین بیشتر زنان نازا گهواره را به نیت برآورده شدن آروزی خود تكان می د هند و لالایی می خوانند.
بعد از این مردم با برگزاری نماز ظهر عاشورا خود را برای تعزیه ظهر عاشورا كه در همه نقاط استان بوشهر رایج است آماده می كنند.
تعزیه خوان ها در چند میدان بزرگ شهر جمع می شوند و صحنه های تاسوعا، عاشورا، شام غریبان و 13 محرم را به تصویر می كشند.
گروه عزاداران روزهای نهم و دهم وسایلی را با خود حمل می كنند كه 'شده' SHADE(علم) یكی از آنهاست و در جلو هیات عزاداری یك نفر' شده 'را روی كمربند چرمی پهن بسته و جلو عزاداران می گرداند هنگام حركت سژه ها را تكان داده و به نشانه تعظیم و سلام امام حسین (ع) تیغه وسط 'شده' را كه نوك بلندی دارد خم كرده و تا زمین می آورند.
گروهی از عزاداران انواع مختلف علم را به ترتیب پشت سر هم حمل كرده و حركت می دهند، دو نفر نیز پارچه ای را كه مشخصات هیات عزاداران روی آن نوشته شده به نام كتیبه در جلو دسته حركت می دهند.
همچنین اسب سفیدی كه ذوالجناح نام اسب امام حسین (ع) برآن گذاشته شده و بدن آن را با پارچه هایی می پوشانند و شال های رنگی را دور گردن آن می آویزند و پیرمردانی كه توانایی سینه زنی محكم را ندارند، اطراف ذوالجناح سینه می زنند.

**شام غریبان
' شام غریبان'، مراسمی است كه غروب روز عاشورا بر گزار و نوحه شام غریبان با فلوت همراهی می شود.
شب یازدهم محرم در مساجد، تكایا و حسینیه ها شام غریبان برگزار می شود و تمام چراغ های كوچه ها و معابر اطراف را خاموش می كنند و عزاداران به صورت دسته های چند نفری به راه می افتند.
چند قدم كه راه افتادند به صورت حلقه وار دور یكدیگر نشسته و شمع روشن می كنند و نوحه شب شام غریبان را می خوانند گروه اول پس از خواندن نوحه شمع ها را خاموش كرده، بلند می شوند و به راه می افتند.
سپس گروه بعدی نشسته و نوحه شام غریبان را می خوانند در میان راه همه ساكت شده یك نفر مصیبت می خواند و بقیه بر سر و صورت خود زده و گریه و زاری سر می دهند.
در بعضی جاها در این شب گروه موزیك نیز كه شامل یك طبل زن و یك سنج زن است به راه افتاده و دیگران پشت سر وی ملایم زنجیر می زنند.
همچنین كودكی هم سن حضرت رقیه دختر سه ساله امام حسین ( ع) كه در این شب گم شده رویش را پوشانده اند در تخته ای كه پر از خار است (خار نشانه بیابان كربلاست) نشانده و روی سر حمل می كنند.

** نعش
در این آیین، نعش ( پیكرهای) نمادین شهیدان كربلا را در تابوت هایی قرار می دهند و روی جنازه ها كبوترهای خونین می گذارند و روی سر حمل می كنند.
در روز عاشورا نعش ها را وسط میدان گذاشته و شیری كه به منزله پاسبان شهداست، در كنار جسدها كاه و خاك روی سر خود می ریزد.

**غذاهای نذری
در آیین ماه محرم غذاهای نذری كه بیشتر محلی هستند درنقاط مختلف استان برای عزاداران حسینی پخته می شود كه در صبحانه، نان و آش بوشهری (آش سبزی و گوشت)، ناهار و شام نیز بیشتر شكر پلو و قیمه بوشهری (كه چلو قیمه خوانده می شود) قرار دارد.
شكرپلو را با شكر و زعفران درست می كنند و قیمه را هم با گوشت و نخود له شده می پزند.
حلوا برنجی، حلوای آردی، شله زرد و حلیم هم در مناطق مختلف بوشهر به صورت نذری به مردم عزادار داده می شود.
6047/6043