نگاهی به آیین های سنتی محرم در خوزستان

كارشناس ثبت میراث ناملموس اداره كل میراث فرهنگی خوزستان در خصوص آیین های سنتی خوزستان در ایام محرم ، در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان كرد: هشت آیین سنتی ایام محرم در خوزستان ثبت ملی ناملموس شده اند كه این مهم نشان دهنده اهمیتی است كه مردم استان از دیرباز به ایام محرم داشته اند.
منصوره رضوی افزود: این آیین ها شامل آیین سه روزه شوشتر، نخل مقوم حسین شوشتر، سینه زنی سه سنگ، سینی حضرت قاسم(ع)، شیدونه، تعزیه شوش، كولكی بهبهان و مشعل گردانی است.

**آیین سه روزه شوشتر
آیین سه روزه شهدای كربلا ، 2 روز پس از روز عاشورا برگزار می شود. در این آیین كه تنها در شهرستان شوشتر برگزار می شود، اجساد شهدا را كه به مدت 2 روز بر روی زمین باقی مانده اند به صورت نمادین دفن می كنند.
تعدادی از بازیگران و شبیه خوانان هیات ها، لباس هایی با نقش های متفاوت را بر تن كرده و با معرفی یك به یك شهدا با نوحه خوانی اجساد را از زمین بلند كرده و به شكل نمادین به خاك می سپارند.
امروزه با توجه به جمعیت زیاد استقبال كنندگان در زمان اجرای مراسم، اجساد شهدا را بر روی تخت بزرگی كه از قبل آماده شده قرار داده و مردگان را برای دفن به طرف چادر هیات می برند.
از جمله ابزار اصلی و مورد استفاده دراین آیین بیل و بوریِه (بوریا یا حصیر) است. بیل، برای كندن قبر و دفن شهدا و بوریا نماد كفن است كه در واقعه كربلا، به دلیل نبود كفن برای پیكر مطهر شهدا استفاده شد.

** نخل مُقوم (مقام) حسین شوشتر
در ماه محرم و ایام عاشورا در هر شهر و روستـایی از ایران، بزرگداشت واقعه ی كربلا با آداب و رسـوم خاصی برگزار می شود. نخل و نخل گردانی و مراسم مرتبط با آن نیز از این نوع است. آیین نخل گردانی از گذشته در بسیاری ازشهرهای ایران رواج داشته است.دراستان خوزستان همچون دیگر نقاط ایران ازگذشته نخل گردانی مرسوم بوده است.
نخل ها در واقع نمادی از عزا و به عنوان نمادی از تابوت شهدای كربلا شناخته شده كه ریشه ای كهن درسنتها دارد.
در شهرستان شوشتر نیز نخلی كهن به نام نخل مقوم حسین وجود دارد كه در روز تاسوعا و عاشورا توسط دوستداران و عاشقان امام حسین (ع) از محل نگهداری آن كه در محلی به نام قدمگاه مقام حسین در منطقه ی مُوگِهی شوشتر نگهداری می شود خارج كرده و به محلی كه مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست می برند.
این نخل كه بنابر گفته های محلی چند صد سال قدمت دارد بارها مرمت شده و بسیار سنگین است و تعداد زیادی آن را حمل می كنند. نخل مُقوم حسین از چوب درخت سدر ساخته شده و بسیار سنگین است، و حمل كنندگان نخل را به اصطلاح نخـل كش می نامند.
به هنگام انتقال نخل چند نفر با دردست داشتن چهارپایه هایی چوبین به دنبال حمل كنندگان نخل(نخل كش ها) به راه می افتند تا هركجا كه حمل كنندگان خسته شدند، نخل را روی چهارپایه و بر روی زمین قرار دهند.
در روزهای اول محرم مردم با همكاری و همیاری یكدیگر به تزیین نخل پرداخته و مقدمات مراسم را آماده می كنند.
در سالهای گذشته برای تزیینات نخل،علاوه بر آراستن به پارچه های سیاه، نقوش وقایع و اتفاقات عاشورا را بر روی آن كشیده و نصب می كردند، و در نوع جدیدتری نقاشی تمثال امام حسین(ع) و غیره بر روی شیشه نیز جایگزین كرده اند.
هرساله درصبح روز تاسوعا نخل را از مُقوم حسین بیرون آورده و پس از نصب برخی قسمت های نخل كه قابل جدا شدن است، آن را به سوی آرامگاه «براء ابن مالك» (از صحابه پیامبر اسلام (ص) كه بعدها در جنگ شوشتر به شهادت رسید و همانجا دفن شد) حمل می كنند.
نخل را به دور مزار براء ابن مالك گردانده، سپس مردم شركت كننده فاصلـه گرفته و صحنه را برای نشاندن نخل بر زمین آمـاده می كنند و دركنـار آن به سینه زنی و نوحـه خوانی می پردازند. درنهایت نخل را به محل اصلی برمی گردانند.
در صبح دهم محرم و روز عاشورا مجدد نخل را از محل خود به سوی امامزاده عبدا... برده و 2 تا سه مرتبه آن را به دور امامزاده می گردانند؛ سپس فریادزنان با صدای ا... اكبر و یا مولا، نخل را برروی تپه ای كه سطح ناصافی دارد در مجاورت امامزاده برده و بر زمین می گذارند.
این آیین حدود 2ساعت در امامزاده ادامه داشته و سپس نخل را به محل اصلی خود باز می گردانند. حمل كنندگان نیز به هنگام نشاندن نخل فریاد یا حسین(ع) سر می دهند.
مردم دراین روزها نذوراتی دارند كه آنها را به شكل قربانی كردن گوسفند در جلوی نخل، اهدا كردن پول، كه آن را جهت تعمیر و مرمت نخل و یا خرید لوازم تزیینی و طناب مورد استفاده، خرج می كنند. برخی ازمردم نیز نذوراتی مثل حلوا، خرما، نـان محلی و .... اهدا می كنند كه درنهایت بین نخل كش ها (حمل كنندگان نخل) تقسیم می شود.
از آن جهت كه مردم از گذشته اعتقاد و باور خالصانه ای نسبت به نخل مَقوم حسین داشته اند، دیده شده كه در زمان كم آبی و بارش، آن را به امامزاده عبدا... شوشتر برده و در فضای باز و زیرآسمان قرار می دادند.
زنان شوشتر به آن تكه پارچه هایی می بستند، نذر كرده و دعا می خواندند، ازخداوند طلب باران كرده و معتقد بودند كه به طورحتم باران خواهد آمد.
از زبان مردم آمده است كه در دوره ی رضاشاه كه حجاب اجباری شده بود زنان شوشتر به نشانه ی اعتراض نخل مقوم حسین را به طرف امامزاده عبدا... برده و در جلوی آن تجمع كردند.

** آیین سینه زنی سه سنگ در بهبهان
پس از دوران حكومت صفویه ، شیعیان در عهد افشاریه و زندیه آیین عزاداری امام حسین(ع) را با شور و حرارت گذشته و البته با اندك دگرگونی به تناسب زمان ادامه دادند.
دسته گردانی ، نوحه سرایی، سینه زنی، زنجیرزنی و تعزیه در این زمان رونق و رواج بیشتری پیدا كرد و به ویژه شبیه خوانی كه پس از صفویه در ایران متداول شده بود، درعصر قاجار و به ویژه زمان حكومت ناصرالدّین شاه مورد توجه قرار گرفت.
همچنین در عصر قاجار مقاتل زیادی تالیف شد و مرثیه سرایی رونق فراوانی گرفت.
از گذشته های دور تاكنون دربهبهان سینه زنی به سبك های گوناگونی در مراسم عاشورا برگزار می شده است.
سینه زنی سه ضرب یا سه سنگ، از سبك های معمول سینه زنی ازگذشته تاكنون دربهبهان به شمار می آمده است.
سه سنگ به عنوان نماد خاص عزاداری مردم بهبهان محسوب می شود. سینه زنان سه سنگ به دو صورت نشسته و ایستاده آن را اجرا می كنند.
در تعریف سنگ از زبان بهبهانی ها اینگونه به نظر می رسد كه آن را «ضربه» می دانند و چون سه ضربه ی پیاپی با ریتم خاص و با فاصله ی بسیار اندك به سینه زده می شود، آن را «سه سنگ» می گویند.
پس از این ضربه ها مكث كوتاهی صورت گرفته و مجدد سه ضربه ی دیگر زده می شود. سه سنگ معمولا در بخش آخر آیین عزاداری اجرا می شود.
برگزاری آیین سه سنگ در محلات كاروانسرا، امام زاده شاه فضل(ع)، پهلوانان، گودچهك، محل پَر و ... در بهبهان ازگذشته های دور تاكنون مرسوم بوده است.

** شِیـدونـِه
ساخت حجله های آیینی از گذشته در دزفول و شوشتر مرسوم بوده است. حجله های آیینی درماه محرم و ایام عاشورا در آیین عزاداری حسینی كه یادآور واقعه ی كربلا است مورد استفاده قرار می گیرند.
حجله های آیینی به اطاقك های چوبی منبت كاری و تزیین شده می گویند كه درایام ماه محرم دربعضی ازگذرها و حسینیه ها، نصب و تداعی كننده حجله حضرت قاسم(ع) است كه مورد احترام مردم قرار می گیرد.
در اصطلاح محلی مردم دزفول و شوشتر این حجله ها شِیـدانِه «شیدونِه» نامیده می شود.
شیدونِه سازه ای چهارگوش، طاقدار و ازجنس چوب است كه با ابعاد مختلفی ساخته می شود. دیواره های شیدونِه به صورت مشبك و معمولاً به رنگ سبز است. در قسمتی از دیواره نقاشی هایی از تمثیل ائمه(ع) یا صحنه هایی از وقایع عاشورا كشیده شده است.
شیدونه ها به عنوان های مختلفی از امامان و فرزندان آنها مانند شیدونِه حضرت علی(ع) شیدونِه علی اصغر(ع)، شیدونِه حضرت قاسم(ع)، شیدونِه حضرت زینب (ع)، نامگذاری شده اند.
هركدام ازشیدونِه ها مختص به یك محله است و هر ساله ایام محرّم درجای مشخصی درهمان محله نصب شده و با شمع و حنا زینت می یابد.
مردم نیز نذورات خود را كه شامل خرما، حلوا، نان و خرما، حلوا كنجی (حلوای كنجد) و غیره برای پذیرایی از هیات های عزاداری و مردم درآن قرار می دهند.
شیدونه ها در شهر دزفول در نزدیكی مساجد و محله های قدیمی همچون مسجد جامع دزفول، مسجد علی ابن ابیطالب(ع)(میان دره)، مسجد عبابافان و محله های قدیمی چون محله ی پیرنظر، كرناسیون برپا می شود.
در شوشتر نیز شیدونِه هایی وجود دارد كه برخلاف شیدونه های دزفول كه جایگاه ثابتی دارند، آنها را در آیین های عزاداری به حركت در می آورند.
در قدیم تعدادی از عزاداران شیدونه ها را بر روی شانه های خود نهاده و همراه هیات های عزاداری حركت می دادند. اكنون نیز شیدونه ها را به وسیله ی خودرو درهیات های عزداری حمل می كنند.

** آیین كولَكی بهبهان
سینه زنی و نوحه خوانی درایران بنا به نوشته ی مورخان بیشتر از زمان دیلمیان درقرن چهارم آغاز شد و پس از یك توقف طولانی ، در عصر صفوی گسترش و رواج یافت. این نوع عزاداری دراصل میان عرب ها رایج بوده، اما سینه زنی به صورت امروزی كه یك نفر دم بگیرد و دیگران به آهنگ او سینه بزنند را به آل بویه نسبت داده اند.
یكی از شیوه های مرسوم سینه زنی در شهرستـان بهبهان نوعی سینه زنی است كه «كولكی»«نامیده می شود كه به معنی شانه به شانه شدن و دركنار هم قرار گرفتن، به گونه ای كه شانه ها به هم متصل شوند.
این نوع سینه زنی كه از گذشته مرسوم بوده، مخصوص موقعیت ها، مكان ها و زمان های خاص است و معمولا هنگام ورود به صحن امام زادگان، بقعه ها و تكیه ها اجرا می شود.
گاهی نیز وقتی هیات عزاداری وارد هیات دیگری از عزاداران می شود این شیوه به اجرا درمی آید. همچنین زمانی كه یك هیات از امام زاده ای خارج شده و می خواهد به امام زاده ی دیگری برود دربین راه جوانان پرشور از این روش استفاده می كنند تا هیات سینه زن از شور نیفتد.
در آیین عزاداری بهبهان، كولكی به اصطلاح به شكل خاصی از سینه زنی گفته می شود كه عزاداران به طور منسجم و درصف های چهار نفره كه به گویش محلی«چاربه چار» گفته می شود، درصـفی منظم و پشت هم به گونه ای قرار می گیرند كه درحالی كه یك دست خود(معمولا دست چپ) را روی شانه های نفر كناری خود قرار داده و به یكدیگر متصل شده اند، با دست دیگر سینه می زنند.
در محلاتی كه از به هم پیوستن چند محل یا مسجد تشكیل شده، در شب هایی كه محلات كوچكتر به محل اصلی و مركز تجمع هیات عزاداری می آیند، از مسجد یا محل خود به شیوه ی چهار به چهار كولكی می گیرند و سینه زنـان مسیر را پیموده، و وارد میدان و محل عزاداری می شوند. پس از چند بار دور زدن با بقیه افراد یكی شده و همه با هم به عزاداری می پردازند و این شیوه فقط در بهبهان اجرا می شود .
هر چند امروزه تمامی محلات و هیات های سینه زن عزادار دربهبهان به همین شیـوه وارد صحن و سرای امام زادگان می شوند، اما شكوه و هیبت زیباتر آن را می توان درمحلات قدیمی شهر به دلیل كثرت جمعیت انسجام و هماهنگی بیشتر مشاهده كرد.

** مشعل گردانی در بهبهان
از جمله رسوم قدیمی كه درروزهای دهه ی اول محرم برگزار می شده، رسم مشعل گردانی است كه درشهر بهبهان برگزار می شود. درگذشته مشعل هایی با پنج شعله درهرمحله بین عزاداران گردانده می شد. مردم مشعل را درجلوی هرمحله روشن كرده تا نور و روشنایی محفل گردد، سپس دربین عزاداران و سینه زنان گردانده می شد.
آتش و روشنایی ازعهد باستان تاكنون درفرهنگ ایران زمین وجود داشته و مورد احترام بوده است. چرا كه آن را نماد نور، روشنی ، حرارت و پاكی می دانستند.
محله ی پَر یكی ازمحلات قدیمی شهر بهبهان است كه مشعل گردانی را حفظ كرده و این آیین در شب عاشورا در آن اجرا می شود.
مشعل ها از جنس آهن هستند و دارای سه شاخه (همانند مشعل محله بدیعا)، چهار یا پنج شاخه (مانند مشعل محله پَر) به شكل استوانه ای كه با فاصله به یكدیگر مرتبط و همه به پایه ی بلند اصلی كه بلندترین شعله است متصل شده اند.
برای شعله ور كردن آتش مشعل از چند رو پیش از فرا رسیدن محرم و اجرای آیین، پارچه های كهنه به وسیله ی مردم محل جمع آوری می شود.
پارچه ها را به شكل لوله شده آماده كرده و درون ظرفی پر از نفت می خیسانند تا دیرتر بسوزند. بعدها بعضی از محلات از فانوس به جای مشعل استفاده كردند كه راحت تر بود.
این مشعل یك نفر چرخاننده و 2 نفر همراه كمكی دارد. رسم براین است كه ابتدا درشب عاشورا میان سینه زنان آن را یك بار می چرخانند و سپس درخانه هایی كه در محدوده ی محله، نذوراتی دارند چرخانده می شود.
به تدریج مشعل های قدیمی كنار گذاشته شد و كم كم به دست فراموشی سپرده شدند.
تا سال 1350 مشعل گردانی در بهبهان رواج داشته و ازآن پس رفته رفته اجرای آن كمترشده و هم اكنون برگزاری این آیین تنها محدود به یك نقطه و محله ازاین شهرشده است.

** مراسم سینی قاسم
آیین سینی‎گردانی یا عروسی حضرت قاسم (ع) كه هر سال همزمان با هشتم محرم‎الحرام در بندرماهشهر برگزار می‎شود به عنوان یك اثر معنوی تاریخی به ثبت ملی درآمد.
بیش از 120 سال است كه این آیین در ماهشهر برگزار می شود آن ‎گونه كه بزرگان نقل می‎كنند، از زمان‎های قدیم كه در بندر ماهشهر حتی برق نیز نبود، در شب هشتم محرم این برنامه برگزار می‎شد كه در آن یك علم در محل نصب و فانوسی نیز به زیر این علم بسته و در زیر نور آن فانوس سینی‎گردانی انجام می‎شد؛یك رومیزی نیز به قدمت 80 سال وجود دارد كه آن را روی یكی از سینی‎ها می‎انداختند.
در جریان برگزاری این آیین، حدود 115 سینی به صورت همزمان از این خانه بیرون می‎آیند و اطراف میدان شهر را دور می‎زنند و بازمی‎گردند؛ همچنین سنج و دمام‎زنی و نوحه‎خوانی نیز در كنار این آیین اجرا می‎شود.

** تعزیه شوش
تعزیه مردم شوش، بزرگ‌ترین تعزیه میدانی كشور است كه حدود 110 سال قدمت دارد و ثبت ملی شده است.
ریشه و تاریخ تعزیه در شوش در شهر حر از توابع این شهرستان به بیش از 2 قرن می‌رسد.
حدود 700 نفر در اجرای تعزیه همكاری دارند البته با توجه به متغیر بودن تعداد سیاهی‌ لشكر، اسب‌سواران و برخی عوامل دیگر می‌توان از جمعیتی بیش از 700 نفر در این نمایش استفاده كرد.
این تعزیه از صبح روز عاشورا شروع و ظهر عاشورا پایان می یابد. در این تعزیه وقایع روز عاشورا، به میدان رفتن ها، رجز خوانی ها و نبردهای هریك از یاران امام حسین(ع) و نیز شهادت امام حسین(ع) به تصویر كشیده می شود.
علاوه بر این آیین های ثبت شده عزاداری حسینی در خوزستان، در ایام محرم و صفر موكب ها و تكیه هایی در نقاط مختلف این استان برپا می شود كه آیین های عزاداری زنجیر زنی و سینه زنی، تعزیه خوانی و... در آنها اجرا می شود و مردم نذورات خود شامل غذای نذری،حلوا ، شربت و چای و... را در این آیین ها تقسیم می كنند.
همچنین هر ساله هزاران زائر در ایام اربعین حسینی از مرزهای خوزستان برای زیارت حرم امام حسین(ع) به عراق سفر می كنند كه عبور این زائران از خوزستان، حال و هوای خاصی به این استان می بخشد.
به همین منظور در این ایام صدها موكب از سوی مردم و نهادهای مختلف در مرزهای چذابه و شلمچه برپا می شود كه به صورت رایگان تمامی امكانات زائران را تهیه و به آنها خدمات رسانی می كنند.
7158/6064