بازگشت حدود پنج هزار دانشجوی نخبه به كشور

«مسئله خروج از كشور نخبگان پیچیده نیست و از یك معادله ساده تشكیل شده است. وقتی فرد نتواند توانمندی های خود را در كشورش به كار گیرد و ابزار كسب درآمد در رشته ای فراهم نباشد كه برای آن سرمایه گذاری دانشی كرده، پدیده خروج از كشور شكل می گیرد». این نكته را معاون برنامه ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان در مورد خروج نخبگان از كشور مطرح می سازد.
به همان اندازه كه مسئله محرومیت ایران از نخبگانش اهمیت دارد، به دفعات در رسانه های دیداری و نوشتاری، این مسئله اساسی از تمام زوایا بحث و بررسی شده است. در ساده ترین حالت ممكن باید گفت كه مهاجرت در تمام دنیا اتفاق می افتد چه از جنس نخبگان چه از جنس افراد عادی. با این حال، مولفه اصلی كه در خروج افراد توانمند نسبت به گروه دوم مهاجرت ها، كفه سنگین تری دارد، لزوم ایجاد زمینه های انگیزشی برای ماندگاری نخبگان در كشور است.
حسین سالاریه كه اكنون معاونت برنامه ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان را بر عهده دارد در باره علت خروج نخبگان از كشور و زمینه های انگیزشی برای ماندن آنها در كشور معتقد است كه دلایل مختلف سبب این مهاجرت می شود و همگان در این زمینه مسئول هستند.
سالاریه فارغ التحصیل دانشگاه صنعتی شریف و در حال حاضر استاد تمام دانشكده مهندسی مكانیك این دانشگاه است.
در ادامه مشروح مصاحبه گروه دانشگاه ایرنا با حسین سالاریه را می خوانید.

**ایرنا: عده ای با اصطلاح «فرار مغزها» مخالف هستند و شاید اصطلاحات دیگری برای آن به كار ببرند. شما از خروج این افراد چه تعریفی ارائه می كنید؟
** سالاریه: برخی از نخبگان برای ادامه تحصیل، خارج از كشور را بر می گزینند و بعد از اتمام دوران تحصیل به كشور باز می گردند؛ در این شرایط، خروج از كشور به بهانه تحصیل انجام می شود. اما عده ای به كشور باز نمی گردند كه عمده دلیل شان برای ماندن در سایر كشورها، مسائل كاری است.
با دریافت مدرك دكتری، در همان كشور شغل مناسبی انتخاب می كنند كه این مسئله را باید كنار آشنایی آنها به آن منطقه و شرایط پیشرفت قرار داد، از این رو بازگشتی به كشور نخواهند داشت و در این شرایط می توان گفت مهاجرت رقم خورده است. اصل اساسی تمام خروج ها، ادامه تحصیل است و مهاجرت نخبگان، محروم ماندن ما از حضورشان در كشور است.
عده ای تمایل به بكارگیری عبارت «فرار مغزها» دارند كه نه تنها عبارت جالبی نیست بلكه لغت غلطی هم است. تعداد زیادی از دانش آموختگان و دانشجویان، از كشور خارج می شوند كه فراری هم در كار نیست و كسی هم دنبال شان نكرده است.
پیش تر هم اشاره كردم كه وقتی فردی پنج، شش سال در فضایی بماند، با تمام ابعاد اشتغال در آن محیط آشنا می شود. همزمان با افزایش سن باید شغلی داشته باشد و درآمدی كسب كند. از این رو هر موقعیت كاری كه برای فرد مهیا است، جهت اشتغال انتخاب می شود كه مساوی با مانایی در كشوری غیر از وطن خودش است.
این موضوع، پدیده منفی در مهاجرت محسوب می شود. اما در تمام دنیا پدیده مهاجرت در ساده ترین حالت ممكن رواج دارد و افراد برای پیشرفت در شغل و تحصیل از جایی به جای دیگر مهاجرت می كنند.
به طور طبیعی این موضوع در كشور ما هم رخ می دهد حتی مهاجرت از كشورهای آسیای شرقی به آمریكا و اروپا انجام می شود و مسئله چندان پیچیده ای نیست. ما با اصل خروج از كشور برای تحصیل مخالف نیستیم بلكه با عدم بازگشت به كشور مخالفیم.

**ایرنا: آیا مهاجرت در رشته های دانشگاهی آمار یكسانی دارد؟
** سالاریه:خیر. این آمار در رشته های مختلف متفاوت است. در رشته های فنی مهندسی به خصوص در مناطقی كه استانداردهای آموزشی بالاتر از سایر نقاط كشور است، مهاجرت بیشتری از كشور صورت می گیرد. در رشته های علوم انسانی، تجربی و پزشكی شاهد آمار كمتری هستیم چرا كه شرایط شغلی متنوعی در ایران برای رشته های مذكور وجود دارد
این مسئله خیلی ساده است، هر رشته ای كه شرایط شغلی و درآمدی بهتری در داخل داشته باشد، مهاجرت كمتری اتفاق می افتد.
ابا دارم در مورد اعداد و ارقام مهاجرت صحبت كنم چون فكر می كنم اعداد و ارقام محرمانه است. این اعداد و رقم ها كه خیلی جاها مطرح می شود و می گویند 70 درصد یا 40 درصد نخبگان از كشور خارج می شوند، چه ریشه ای دارد كه همه آن را مطرح می سازند و باید پرسید مرجع و رفرنس این اعداد از كجاست؟

**ایرنا: سالانه چه تعداد از نخبگان بعد از اتمام تحصیل در خارج از كشور به وطن باز می گردند و مشغول به كار می شوند؟
** سالاریه: در پنج سال گذشته بین دو تا پنج هزار نفر به كشور بازگشته اند و در انواع و اقسام رشته ها در حال فعالیت هستند؛ یك سری شركت های دانش بنیان فعال كرده اند، برخی در پارك های علم و فناوری مستقر و عده ای هم جذب دانشگاه شدند. برخی از آنها هم در مراكز پژوهشی در حال فعالیت هستند.

**ایرنا: آیا بنیاد ملی نخبگان نقشه راهی برای ایجاد انگیزه این گروه خاص از جامعه علمی برای مانده در كشور، طراحی كرده است؟
** سالاریه: از به كار بردن عبارت های غیردقیق ابا دارم و بارها از زبان عده ای شنیده ام كه مهاجرت نخبگان روند افزایشی یا كاهشی دارد. واقعیت این است كه لازمه كاهش یا افزایش مهاجرت، به كار بردن اطلاعات دقیق آماری از وضعیت جامعه، شغل همچنین شرایط زندگی و آینده نخبگان است.
متاسفانه اطلاعات آنطور كه باید و شاید در اختیار افراد حتی ما هم قرار ندارد. با این حال، چند ماهی است كار مطالعاتی نسبتاً دقیقی را برای كسب آمار دقیق شروع كرده ایم.
اعداد و ارقامی كه می شنویم منابع دقیقی ندارد یا بیشتر احساسی است تا چیزی كه بر مبنای اسناد و مدارك باشد. البته به طور طبیعی مهاجرت از كشورهای مختلف دنیا به كشورهایی كه صاحب تكنولوژی هستند صورت می گیرد و ایران هم از این قاعده مستثنی نیست.
این یك اصل است كه هر كشوری از نظر سطح شغلی و درآمدی پایین تر باشد، پتانسیل بیشتری برای مهاجرت مردمانش به كشورهای دارای سطح شغلی و درآمدی بالاتر، دارد.

**ایرنا: به عقیده شما راه حل كاهش این گونه مهاجرت ها، در چه عواملی نهفته است؟
** سالاریه: كل كشور باید برای كاهش مهاجرت نخبگان همكاری كنند. اینكه بگوییم جایی به نام بنیاد ملی نخبگان داریم كه می تواند عامل و انگیزه ای برای ماندن نخبگان در كشور ایجاد كند، حرف غلطی است، چون دلیل رفتن آنها، بنیاد ملی نخبگان نبوده بلكه كیفیت موقعیت شغلی و زندگی در آن كشورها متفاوت جلوه می كند.
برای كاهش مهاجرت، باید سطح اشتغال افراد قوی و دارای توانمندی خاص را تا می توانیم افزایش دهیم. تمام دستگاه های اجرایی، خصوصی حتی مردم باید دست به دست هم دهند و این سطح را بالا ببرند.
اگر در كشوری عمده درآمد از طریق فرایند واسطه گری است طبیعتاً نمی توان انتظار داشت دانش آموختگان دكتری در آن كشور شرایط ایده آل و مناسبی داشته باشند، مگر اینكه آنها هم دنبال واسطه گری و كسب و كار مبتنی بر دلالی بروند.
در مورد مهاجرت نخبگان باید علمی اظهارنظر كرد. بنیاد ملی نخبگان تمام تلاش خود را به كار می گیرد و در زمینه های مطالعاتی و فكری از ارگانهای دیگر كمك می گیرد؛ ولی اگر زمان اجرا آن و شرایط مناسب فراهم نباشد، همان اتفاق یعنی مهاجرت تكرار می شود.
چرا الان مردم از افغانستان به ایران می آیند؟ برای كار كشور خود را ترك می كنند؛ بنابراین به همان دلیلی كه مردم افغانستان، ایران را برای اشتغال انتخاب می كنند، مردم و به خصوص نخبگان از ایران به كشورهای دیگر می روند.

** ایرنا: برخی از دانشجویان نخبه در حین تحصیل و بعد از تكمیل تحصیلات علیرغم مشكلات در كشور می مانند و به مردم خود خدمت می كنند، چه انگیزه ای در آنها وجود دارد كه كشور را ترك نمی كنند، كه در سایر نخبگان شاید كم رنگ تر باشد؟
** سالاریه: این موضوع ریشه در مسائل فرهنگی، عرق ملی و مسائل حل نشده كشور دارد كه باعث عدم مهاجرت تعداد زیادی از نخبگان می شود.
در مقابل مهاجرت این افراد، عده زیادی هم می مانند كه باید این روی سكه را هم ببینیم. من می گویم 50 درصد می مانند و 50 درصد از كشور خارج می شوند. این تعداد هم كه می مانند همان خوب ها هستند و در شرایط فعلی كشور توانسته اند موقعیت مناسب شغلی به دست بیاورند.
نمی خواهم بگویم آنهایی كه از كشور خارج می شوند عرق ملی ندارند اما انسان انواع و اقسام نیازها دارد كه در نهایت برخی از این نیازها می چربد و عده ای می مانند یا می روند.
اگر شرایط شغلی، امكان كار كردن و به ظهور رساندن توانمندی فرد وجود داشته باشد و این حس فرد مبنی بر اینكه برای كشورش یك كار مفید انجام می دهد، برآورده شود، در كشور می ماند. در رشته های شغلی زیادی این شرایط فراهم نیست و نمی توان كسی را مقصر دانست چون این موضوع كاملاً ملی است و از یك شهروند معمولی گرفته تا شركت های دولتی و خصوصی بزرگ و كوچك در این جریان سهم دارند.
كسی كه شرایط شغلی خوب و امكان به روز رساندن توانمندی های خود را داشته باشد در كشور می ماند حتی همین دانشجویان فنی مهندسی. بر اساس آمار و ارقام، بین پزشكان ما مهاجرت كمتر صورت می گیرد چون شرایط شغلی و درآمدی دانش آموختگان پزشكی در كشور بهتر فراهم است.
در مهندسی اینطور نیست و مهاجرت آمار بیشتری دارد، بنابراین، نخستین راهكار برای این افراد مهاجرت است، هر چند در میان آنها هم افرادی هستند كه سعی در تغییر شرایط دارند و سختی ها را با جان و دل می پذیرند كه تعدادشان كم نیست.
در حال حاضر، تعداد قابل توجهی از افراد تحصیل كرده در فنی مهندسی در كشور مانده و منشا اثر قرار دارند. در كل باید تاكید كنم آمار مهاجرت نخبگان، اینطور نیست كه فاجعه آمیز باشد.

**ایرنا: بنیاد ملی نخبگان الان چه خبرهای خوشی برای حمایت از نخبگان دارد؟
** سالاریه: شاید بین بسیاری از دستگاه های دولتی، بنیاد ملی نخبگان به خاطر كم سابقه بودن، كمتر شناخته شده باشد، اما بین جامعه دانشگاهی جایگاهی دارد و دانشجویان تقریباً از برنامه های بنیاد مطلع هستند.
در تلاش هستیم به دلایلی، عملكرد بنیاد ملی نخبگان را هدفمندتر سازیم و تعداد هسته های پژوهشی از منبع جوایز سالانه به پنج برابر گذشته افزایش یابد؛ چرا كه این هسته های پژوهشی انگیزه ای برای آنهایی است كه بعد از دانش آموختگی در كشور بمانند و منشا اثر شوند و كسب درآمد كنند. اگر در این زمینه موفق باشیم عاملی برای ماندگاری نخبگان است و مهاجرت از كشور نرخ پایین تری به خود می گیرد.
امیدواریم با این روند، انگیزه در افراد افزایش یابد و شاید بتوان نرخ خروج از كشور را كاهش داد. این نكته را هم اضافه كنم كه با خروج از كشور مخالف نیستیم، بلكه با بازنگشتن به كشور مخالفیم.
ف.ز ** 1200