موقعیت دلار؛ تاریخچه مختصر یك كلاهبرداری

**برتون وودز چگونه كار می‌كرد؟

بر اساس توافق برتون وودز، كشورهای عضو متعهد می‌شدند كه نرخ‌ تبادل ثابت بین ارز خود و دلار را حفظ كنند. اگر ارزش پول یك كشور نسبت به دلار بسیار ضعیف می‌شد، بانك مركزی آن كشور ارز خود را در بازارهای ارز خارجی خریداری می‌كرد كه این مسئله سبب كاهش عرضه ارز و افزایش قیمت آن می‌شد. همچنین اگر ارزش پول یك كشور بیش از حد بالا می‌رفت، بانك مركزی همان كشور با چاپ بیشتر پول ملی سبب افزایش عرضه و كاهش ارزش آن می‌شد. طی این توافق، اعضا پذیرفتند كه واحد پول خود را به دلار آمریكا و نه طلا تبدیل كنند. اما این موقعیت ممتاز ناشی از ذخائر عظیم طلای آمریكا بود. چنانكه در بخش نخست اشاره شد، در زمان مذاكرات تدوین سیستم مالی بین‌المللی، ایالات ‌متحده با در اختیار داشتن سه چهارم طلای جهان، موقعیت ممتازی برای دلار خود رقم زده بود، به‌نحوی كه ارز هیچ كشور دیگری توان تبدیل كامل به طلا را نداشت. دلار اكنون جایگاه طلا را به دست آورده بود. در نتیجه، ارزش دلار نسبت به سایر ارزها رو به افزایش گذاشت. با وجود آنكه ارزش دلار در برابر طلا در طول اجرای سیستم مالی برتون وودز ثابت مانده بود، هر روز تقاضای بیشتری برای دلار به‌وجود می‌آمد. این اختلاف در ارزش سبب فروپاشی سیستم برتون وودز در سه دهه بعد شد.

**حباب ارزش دلار؛ نشانه‌های یك بحران

سیاستمداران آمریكا در قالب توافق برتون وودز به بقیه جهان اطمینان داده بودند كه واحد پول این كشور با حفظ پیوند میان دلار و طلا، قابل‌اعتماد است. در دهه 1960، مازاد عرضه دلار آمریكا به‌دلیل كمك‌‌های خارجی، هزینه‌های نظامی و سرمایه‌‌گذاری خارجی سیستم برتون وودز را تهدید می‌كرد. ایالات ‌متحده تعهد كرده بود كه هر 35 دلار را برابر یك اونس طلا قرار دهد. اما میزان دلار در گردش جهان در دهه 1960 بیش از ذخائر طلای آمریكا در همین دهه شده بود. به‌منظور حفظ سیستم برتون وودز، جان اف. كندی و جانشین او، لیندون جانسون تدابیری را برای حمایت از دلار اتخاذ كردند. ازجمله این اقدامات محدود كردن اعطای وام خارجی، ریشه‌كن كردن خروج رسمی دلار و برخی اصلاحات مالی بین‌‌المللی بود. با این حال هیچ‌كدام نتوانست از مشكلات جاری جلوگیری كند. این باور وجود داشت كه در آینده نزدیك آمریكا مجبور خواهد شد حباب ارزش دلار را با تضعیف آن جبران كند. به این منظور، پیش‌بینی می‌شد قیمت هر اونس طلا از 35 دلار فراتر رود. اما سؤال اصلی این بود: تضعیف دلار تا چه سقفی صورت خواهد پذیرفت؟

**«شوك نیكسون»؛ آمریكا زیر میز توافق می‌زند!

حباب قیمت دلار سبب كسری تجاری آمریكا و كاهش صادرات آن شده بود. همچنین هزینه‌های سنگین مشاركت آمریكا در جنگ ویتنام كه از 1965 آغاز شده بود، به كسری بودجه دامن می‌زد. در آگوست 1971 ریچارد نیكسون با تشكیل جلساتی در كمپ دیوید، مركب از وزیر خزانه‌داری، جان كانلی و مسئول بودجه، جورج شولتز و بدون حضور مشاور امنیت ملی هنری كیسینجر و وزیر امور خارجه، ویلیام راجرز سیاست‌های جدید اقتصادی خود را تحت‌عنوان «چالش صلح» اعلام كرد. برنامه جدید بر 3 محور استوار بود: افزایش سطح اشتغال و بهبود درآمد مشاغل، كاهش هزینه‌های زندگی در آمریكا و حفاظت از دلار. برای دو هدف نخست، نیكسون نرخ مالیات را كاهش داد. اما برای تحقق هدف سوم، تبدیل‌پذیری (تسعیر) دلار به طلا را كه مطابق برتون وودز در تعهد دولت آمریكا بود، لغو كرد.

**پایان برتون وودز؛ سعی و خطا تا رسیدن به سیستم نرخ شناور

لغو تسعیر دلار به طلا به‌معنای لغو توافق برتون وودز بود. پس از خروج آمریكا از توافق، مذاكرات جدیدی حول ایجاد یك سیستم مالی جدید شكل گرفت. پس از ماه‌ها مذاكره، گروه جی 10 (بلژیك، كانادا، فرانسه، ایتالیا، آلمان، ژاپن، هلند، سوئد، بریتانیا و ایالات ‌متحده) با مجموعه جدیدی از نرخ‌‌های تبادل ثابت مبتنی بر دلار در دسامبر 1971 به توافق رسیدند. توافق جدید به‌موجب آنكه در مؤسسه اسمیت­سونیان واشنگتن منعقد شد، به توافق اسمیت­سونیان شهرت یافت كه طی آن آمریكا متعهد شده بود ارتباط دلار و طلا را حفظ كند و در عین حال ارزش دلار را به‌ازای هر اونس طلا 8.5% كاهش دهد. اگرچه نیكسون این توافق را «مهم‌ترین توافق ‌نامه پولی در تاریخ جهان» نامید با این حال نرخ مبادله توافق اسمیت­سونیان چندان دوام نیاورد. پانزده ماه بعد، در فوریه سال 1973، فشار بازارهای مالی به كاهش بیشتر ارزش دلار منجر شد. این بار هیچ تلاشی برای حفظ برتون وودز صورت نگرفت. در مارس 1973، شش عضو اروپایی گروه جی 10، واحد پول خود را به هم متصل كردند تا برابر دلار آمریكا شناور شود. تصمیم این 6 كشور اروپایی منجر به رها كردن سیستم نرخ ثابت به‌نفع سیستم نرخ شناور ارز شد. در 1976، مطابق پیمان جاماییكا رسماً به سیستم نرخ ثابت ارز خاتمه داده شد. در دهه 80 میلادی، تمام كشورهای صنعتی به سیستم نرخ شناور پیوستند.

**1973، پیدایش پترودلار و تحكیم هژمونی آمریكا

هم‌زمان با تصمیم 6 كشور اروپایی جی 10 و آغاز بحران نفتی در سال 1973 ریچارد نیكسون، سعودی‌‌ها و بقیه كشورهای عضو اوپك را متقاعد كرد كه نفت خود را تنها به دلار بفروشند. این تصمیم برای حفظ جایگاه دلار آمریكا در تجارت بین‌الملل حیاتی بود، به‌نحوی كه حتی امروز هم یكی از چالش‌های اصلی سیستم‌های مالی مستقل از دلار، گردش 1.6 تریلیون دلاری تجارت نفت در جهان است. واژه پترودلار در اوایل دهه 1970 در دوره بحران نفت ابداع شد. سیستم پترودلار توانسته است دلار آمریكا را به ارزی كه قابلیت ذخیره‌سازی برای كشورها دارد، ارتقا دهد. نفت كشورها با دلار مبادله و مازاد درآمدهای دلاری كشورهای تولیدكننده نفت مجدداً در اوراق خزانه دولت آمریكا سرمایه‌گذاری می‌شود. از طریق این چرخه، بازارهای مالی آمریكا با منبع نقدینگی و جریان سرمایه خارجی تغذیه می‌شوند. دلار اضافی‌ای كه از سوی كشورهای نفتی مجدداً به بازارهای مالی آمریكا باز می‌گردد، صرف كالا نمی‌شود، بنابراین جریان پترودلار منجر به تورم در آمریكا نمی‌شود.

**پترودلار و هژمونی آمریكا

سیستم پترودلار كمك بزرگی به حفظ جایگاه دلار در دوران پسا برتون وودز كرده است. نقش توافق دهه 70 با عربستان سعودی در حفظ سیستم پترودلار بسیار با اهمیت است. در چارچوب همكاری میان آمریكا و عربستان بود كه دیگر اعضای سازمان كشورهای صادر كننده نفت (اوپك) برای استاندارد كردن فروش، به دلار رجوع كرده‌اند. اگرچه در آغاز این یادداشت به نشانه‌های پیدایش كمپین حذف دلار اشاره شد، اما آمارهای جهانی نشان از سلطه دلار در مبادلات بین‌المللی دارد. بنا بر گزارش بانك توسعه بین‌‌المللی (BIS) ، 88 درصد از معاملات خارجی در آوریل 2016 دست كم در یك طرف معامله، با دلار آمریكا مرتبط بوده است.

**موقعیت دلار؛ حال و آینده

با وجود این، اقتصادهای بزرگی چون چین و روسیه اقدام به اتخاذ تدابیر حذف دلار كرده‌اند. به‌طور مثال امروز چین، نفت را از آنگولا، گاز را از روسیه، زغال‌سنگ را از مغولستان و سویا را از برزیل با یوان خریداری می‌كند. تلاش اعضای بریكس متشكل‌ترین اقدام برای حذف دلار از صحنه مبادلات تجاری است. استفاده دیوانه‌وار ترامپ از ابزار دلار، تلاش‌ها برای خارج كردن دلار از صحنه مبادلات تجاری را سرعت بخشیده است. با این حال هنوز راه درازی در پیش است. آمریكا نشان داده است حتی از گزینه جنگ برای حفاظت از منافع اقتصادی خود دریغ نخواهد كرد. پرسش اصلی این است: آیا تلاش‌ها برای تضعیف جایگاه دلار می‌تواند منجر به جنگ جهانی جدیدی شود؟

گزارش از سید محمدجواد حسینی
**اداره كل اخبار چندرسانه‌ای**ایرناپلاس**