پرده آخر؛ نجات آب

خلاء ناشي از خالي شدن سفره هاي آب زيرزميني براثر برداشت آب عامل فرونشست هاي اخير كشور شده است. به دليل افزايش حفر چاه و برداشت بي‌رويه از منابع زيرزميني خطر فرونشست زمين كل كشور و از جمله پايتخت و حومه را تهديد مي‌كند.

عمده دليل اين فرونشست ها خالي شدن سفره هاي آب زيرزميني براثر برداشت‌هاي غيرمجاز است كه موجب به وجود آمدن فضاي خالي در زير خاك شده و براثر كوچكترين ارتعاش اين فرونشست‌ها اتفاق مي افتد.

نشريه انگليسي “نيچر” نظر به رشد اين خطر سرزميني در گزارشي مي نويسد: تصاوير جديد ماهواره اي نشان مي دهد نشست زمين در تهران به عنوان پرجمعيت ترين شهر غرب آسيا بسيار شديد است و در برخي مناطق به 25سانتي متر در سال مي رسد.

محققان مركز تحقيقاتي GFZدر آلمان با بررسي اطلاعات ماهواره اي از سال 2003تا 2017ميلادي متوجه گستردگي فرونشست در تهران شدند كه نشست به صورت گسترده اي در تهران وجود دارد و به تدريج در حال احاطه كردن فرودگاه بين المللي اين شهر است.

گزارش نيچر حاكي است: جزئيات اين موضوع با استفاده از تصاوير ماهواره اي به راحتي قابل مشاهده است. مطالعات قبلي نشان داده بود كه دليل نشست تهران كاهش سفره هاي آب هاي زيرزميني است.اطلاعات ماهواره اي جديد ديد تازه اي نسبت به اين مشكل ايجاد كرده و نشان مي دهد صفحه غربي تهران كه تلاقي حوزه شهري با كشاورزي است، هر سال حدود 25سانتي متر نشست مي كند. همچنين صفحه منطقه ورامين با همين ميزان در حال فرو نشست است.

فرودگاه بين المللي تهران واقع در منطقه جنوب غربي شهر حدود 5سانتي متر در سال نشست مي كند كه به گفته محققان، يكي از بالاترين نرخ نشست ها در كل دنيا محسوب مي شود.بر اساس اين تحقيقات، حدود 10درصد از جمعيت تهران و همچنين ساكنان بخشي از شهرهاي اقماري تهران تحت تاثير اين فرونشست قرار مي گيرند.

به گفته محققان، هنگام تردد در اين مناطق خيابان هاي غير همسطح، ديوارهاي ترك خورده و ساختمان هاي نشست كرده ديده مي شود و برخي از اين ساختمان ها به ناچار مجبور به تخريب شده اند.

از سوي ديگر، زمين هاي كشاورزي هم با وجود اين شكاف ها و حفره ها ديگر كارايي ندارند چرا كه آب هاي سطحي به سرعت در اين شكاف ها نفوذ مي كنند و گياهان سطح زمين بدون آب مي مانند.

در همين خصوص، تاكنون 100هزار حلقه چاه غير مجاز مسدود شده است ولي حدود 30هزار چاه غير مجاز ديگر در تهران وجود دارد. محققان با اندازه گيري عمق آب چاه ها در مناطق نشست كرده به اين نتيجه رسيده اند كه به احتمال زياد سطح زمين به حالت اوليه باز نمي گردد.

همچنين براساس ارزيابي‌هاي صورت گرفته، مناطق تحت تاثير نشست زمين در تهران و اطراف آن در برگيرنده 120كيلومتر خط آهن، 2300كيلومتر جاده، 21پل، 30كيلومتر خط لوله نفتي، 200كيلومتر خط لوله گاز، 70كيلومتر خطوط برق فشار قوي و بيش از 250هزار ساختمان است.

حميد منصوري مديريت محيط زيست و كيفيت منابع آب شركت آب منطقه اي البرز و كارشناس ارشد اقليم شناسي در برنامه ريزي محيطي در گفتگو با اطلاعات در اين زمينه مي گويد: كمبود آب در ايران و علي الخصوص در استان البرز يكي از عوامل محدود كننده اصلي توسعه فعاليت هاي اقتصادي در حال و دهه هاي آينده به شمار

مي رود . متاسفانه در استان البرز مانند كل كشور هنوز استفاده مطلوب از منابع آب به شكل يك فرهنگ جايگاه خاص خود را پيدا نكرده است . هرچند آب يكي از منابع تجديد شونده به شمار مي رود ، اما مقدار آن محدود است .

به گفته وي، با توجه به رشد جمعيت، گسترش صنعت ، بالا رفتن سطح بهداشت و رفاه عمومي ، سرانه منابع تجديد شونده منابع آب رو به كاهش است. ايران با متوسط نزولات جوي 260 ميليمتر در سال از كشور هاي خشك جهان و داراي منابع آب محدود است و با وجود عواملي همچون رشد جمعيت ، نياز به غذاي بيشتر، ضرورت ارتقاي سطح بهداشت و رفاه اجتماعي، توسعه صنعتي و حفاظت اكوسيستم ها، تقاضاي آب روز به روز بيشتر مي افزايش مي يابد .

مديريت محيط زيست و كيفيت منابع آب شركت آب منطقه اي البرز ادامه مي دهد: با توجه به رشد جمعيت در استان ، سرانه منابع آب تجديد شونده سالانه كاهش يافته و در حال حاضر سرانه منابع آب تجديدپذير استان (بدون در نظر گرفتن تخصيص از سدها براي استان‌هاي مجاور) حدود 785 مترمكعب در سال براي هر نفر است. با فرض ثابت ماندن حجم منابع آب تجديدپذير قابل استفاده در استان، در افق 1420 سرانه به 280مترمكعب در سال براي هر نفر كاهش خواهد يافت.

وي پديده فرونشست زمين يا فرو ريزش زمين را شامل نشست و حركت عمودي و رو به پايين زمين مي داند كه تا حدودي اندك با حركت افقي هم مي‌تواند همراه باشد. اين پديده، حركتي بدون بازگشت بوده و آسيب‌هاي آن به وضع جغرافيايي و توپوگرافي زمين بسيار جدي و مهم است و عوامل متعددي موجب فرونشست زمين مي‌شوند كه از مهم‌ترين آنها كاهش سفره‌هاي آب زيرزميني است و البته در ايران امروزه عمده‌ترين دليل فرونشست همين مساله است.

وي تصريح مي كند: پيامدهاي فرونشست زمين تخريب كانال‌هاي آبياري، خشك شدن چاه ها، فشردگي خاك و كاهش حاصلخيزي اراضي، ايجاد سيلاب و آسيب به راه‌هاي ارتباطي، پل‌ها، خطوط انتقال نيرو، مناطق مسكوني و زيرساخت‌هاي شهري است. دليل اصلي فرونشست در اغلب پهنه‌هاي ايران و دشت‌هاي استان البرز افت شديد سطح ايستابي آبهاي زيرزميني است.

منصوري خاطرنشان مي كند كه اين كاهش دو دليل مشخص دارد: يكي كمبود بارندگي ناشي از نوسانات اقليمي و ديگري برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني. در حال حاضر به عنوان نمونه فرونشست در استان البرز به‌طور عمده مربوط به برداشت بيش از اندازه آب‌هاي زيرزميني است. اگرچه احيا و تعادل‌بخشي منابع آب‌هاي زيرزميني از جمله اقداماتي است كه مي تواند در جلوگيري و كاهش اين پديده بسيار موثر باشد، اما متاسفانه برخي اقدامات در دوره‌هاي گذشته منجر به تشديد اين بحران شده است؛ از جمله در سال 84 با تصويب قانوني، مالكان چاه هاي مجاز از پرداخت حق‌النظاره معاف شدند .

وي مي افزايد: لذا براي اجراي هرچه بهتر طرح احيا و تعادل بخشي منابع آب هاي زيرزميني، بسترهايي آماده شده است؛ از آن جمله پيگيري تعيين ميزان آب قابل برنامه‌ريزي در 609 محدوده مطالعاتي در قالب 75 درصد آب تجديدپذير براي مصارف كشاورزي، صنعتي، شرب و بهداشت، تهيه سند مديريت پايدار آب شرب كلان‌شهرهاي كشور با همكاري شوراي عالي امنيت ملي كشور و همچنين تدوين برنامه براي مديريت و مصرف كودهاي شيميايي و سموم.

اين كارشناس ارشد اقليم شناسي در برنامه ريزي محيطي مي افزايد: از برنامه ها و پروژه‌هاي مهم وزارت نيرو در خصوص كاهش فرونشست مي توان به پروژه حفر چاه پيزومتري در دشت‌هاي كشور، نصب تجهيزات اندازه‌گيري منابع آب براي پيزومترها و چاه‌هاي اكتشافي دشت‌هاي كشور با هدف تكميل شبكه پايش، تهيه بيلان و بهنگام سازي بانك اطلاعاتي محدوده مطالعاتي كشور، ايجاد و استقرار بازار محلي آب ، خريد چاه‌هاي كم بازده كشاورزي و ساماندهي شركت‌هاي حفاري اشاره كرد.

به گفته وي، جايگزيني پساب با چاه‌هاي كشاورزي در دشت‌هاي ممنوعه، تقويت و استقرار گروه‌هاي گشت و بازرسي، تهيه و نصب كنتور حجمي و هوشمند آب و برق، اطلاع‌رساني و ايجاد سامانه كنترل و نظارت و مسلوب المنفعه كردن و انسداد چاه‌هاي فاقد پروانه و مضر به مصالح عموم ازجمله ديگر اقدامات مهم در اين راستا بوده است ولي از چالش‌هاي اصلي در اجراي طرح احيا و تعادل‌بخشي را كمبود اعتبارات اين طرح، تاخير در ابلاغ تخصيص‌ها، زمان‌بر بودن هماهنگي‌ها و … بوده است

منصوري پيامدهاي بر هم خوردن تعادل و برداشت بي رويه ازمنابع آب زيرزميني را چنين بر مي شمارد:

1- پائين رفتن سطح آب زيرزميني درآبخوانها، گسترش بيابان زايي و خشك شدن مزارع و باغات .

2- كاهش آبدهي قنوات و چشمه سارها ، خشك شدن رودخانه ها، درياچه ها و تالابها.

3- افت كيفيت منابع آب زيرزميني و افزايش شوري خاك و تخريب محيط زيست.

4- خشك شدن دشت ها و تشديد فرسايش اراضي و گسترش زمينه هاي توليد ريزگردها.

5- فرونشست اراضي و از بين رفتن ظرفيت مخازن ذخيره و پالايش طبيعي آب و خسارت ديدن زمين هاي كشاورزي ، تأسيسات زير بنائي ، راه ها و…

6- افزايش هزينه ها وكاهش توليدات كشاورزي كه منجربه گسترش فقر و بيكاري، بروز مشكلات و بحران هاي اقتصادي ، اجتماعي و سياسي و همچنين مهاجرت كشاورزان به شهرها مي شود.

7-ازبين رفتن فرصت هاي كمي و كيفي تامين آب براي مصارف شرب و صنعت مورد نياز جمعيت رو به افزايش وايجاد بحران جدي در حفظ نيازهاي اوليه تمدن دير پاي ملي درمناطق مختلف كشور و از جمله در استان البرزوي همچنيناهم راهكارها را براي جلوگيري از كاهش سطح سفره هاي آب هاي زيرزميني و جلوگيري از افزايش نرخ فرونشست در دشت ها به شرح زير برمي شمرد:

- تعيين حد مجاز دبي فني هر چاه بر اساس آزمايش پمپاژ و حريم فني

- تعيين حد مجاز پايدار سفره بر اساس برنامه ريزي تلفيقي يا منطقه اي بيلان به كمك شبيه سازي عددي درازمدت سيستم و مفهوم مولفه هاي ابهام

- شناسايي مناطقي كه سازند حساس به فرونشست دارند و كاهش ميزان برداشت دبي و تراكم چاه هاي بهره برداري در اين مناطق يا تغيير برنامه پمپاژ بر اساس مفهوم منحني هاي زماني.

- توسعه كنتورهاي هوشمند براي عملياتي كردن و كنترل برداشت سفره ها در حد مجاز

- توجه به مسائل اجتماعي و عواقب كاهش برداشت ها به واسطه تشكل هاي آب بران و ساير راهكارهاي مناسب اجتماعي (كنترل جمعيت، شغل هاي جايگزين، آموزش، و…

- تغذيه مصنوعي آبخوان ها با سيلاب هاي هرز و روش هاي استحصال غيرمتعارف آب در مناطق خشك و كم آب و بحراني استان

- تجديد نظر روي الگوي كشت و روش هاي كشاورزي (زراعت و آبياري)، ژنتيك بذر، انتقال و توريع آب و …

- توجه به موضوع آلودگي آب سطحي و آب زيرزميني و امكان سنجي بهره برداري از فاضلاب هاي محدوده

- توجه به هماهنگي بين دستگاهي و سازماني و جدا نبودن مولفه هاي آب،خاك و زمين در منابع طبيعي، آب و كشاورزي و …

- كاهش اتكا به منابع آب هاي زيرزميني و استفاده از ظرفيت آبهاي نامتعارف و تصفيه آب هاي

خاكستري و همچنين استفاده حداكثري از بازچرخاني آب در مصارف مختلف

- باور واقعي به سازگاري كم آبي سرزميني و همراهي جدي و واقعي مسئولان محلي ، بهره برداران و ذينفعان در نهادينه كردن اين واقعيت در طرح ها و پروژه ها و تصميمات توسعه اي و …

وي همچنين خاطرنشان مي كند: براي نجات آب فقط اجراي طرح احياء و تعادل‌بخشي آب‌هاي زيرزميني به تنهايي كافي نيست لذا اجراي طرح فوق مي بايست به همراه باور واقعي به سازگاري با كم آبي سرزميني كه يكي از آخرين فرصت‌هاي كشور و استان البرز براي حفظ منابع آب زيرزميني و بقاي تمدن كهن مان است، بصورت نهادينه در باورهاي همه ذينفعان ، ذي مدخلان ، بهره برداران و مسئولين محلي و… نقش بسته و با استفاده بهينه از منابع آب و باور قلبي اين موضوع كه سرزمين و اقليم كشورمان بطور ذاتي كم آب است با اين كم آبي ذاتي سازگار شود و طرح ها ، ايده ها و پروژه هاي خود را بر اساس اين اصل تعريف و اجرا كرد.مدير محيط زيست و كيفيت منابع آب شركت آب منطقه اي البرز مي افزايد: با اين تفكر مي توان به بخش عمده اي از مشكلات پيش رو فايق آمد و به امنيت آبي پايدار دست يافته و متعاقب آن به امنيت غذايي پايدار نيز دست يافت.

بروز پديده خشكسالي هاي متعدد و نوسانات اقليمي و طولاني در كشور و استان البرز، كاهش محسوس و نگران كننده حجم منابع آب تجديدپذير و افزايش قابل توجه دماي هوا، بهره‌برداري بي‌رويه از منابع آب زيرزميني، بي توجهي به اقتصاد آب، راندمان و بهره‌وري پايين، عدم تناسب منابع و مصارف آب به خصوص در كلان‌شهرها و عدم توجه به آمايش سرزميني، عمده چالش‌هاي بخش آب و كشاورزي كشور و استان البرز است.

وي تصريح مي كند: لذا طرح احياء و تعادل بخشي منابع آب زيرزميني يا هر طرح ديگري كه در راستاي نجات آب تهيه و تدوين مي شود به تنهايي و با تكليف و بخشنامه قابل اجرا نيست؛ بلكه همدلي، انگيزه و باور به اين كار، اين طرح ها و ايده هاي را به پيش خواهد برد.پيشينه موضوع در طرح هاي

مرتبط با كم آبي و بحران منابع آب سطحي و زيرزميني نشان مي دهد چنانچه همه دستگاه ها ،

ذينفعان و ذي مدخلان با اين طرح همراهي جدي نداشته باشند و اراده مسئولين سياسي ،

محلي و… در جهت عملياتي شدن پروژه هاي تعريف شده اين طرح نباشد ، قطعاً دستيابي به اهداف از پيش تعيين شده ميسر نخواهد شد . لذا به منظور رسيدن به امنيت آبي ، حفظ تمدن كهن ايران اسلامي و جلوگيري از كوچ اجباري سرزمين و توسعه پايدار، همه با هم بايد دست به دست هم در رسيدن به اهداف مقدس و حياتي اين طرح با همه توان تلاش كنيم، چراكه اين آخرين فرصت نجات آب است.

منبع: روزنامه اطلاعات؛ 1397،9،21
گروه اطلاع رساني**2059**2002