رعايت اخلاق در پژوهش فقط با قانون ممكن نيست

به گزارش خبرنگار گروه علمي ايرنا ،كتاب سازي، مقاله سازي، استفاده از منابع مكتوب و سخنراني ها بدون ذكر منبع، انجام پژوهش هايي كه در زمينه حل مشكلات جامعه نيست يا پژوهش هايي كه مباني اخلاقي يك جامعه را با مشكل روبرو مي كند؛ از جمله آفت هاي پژوهش و تحقيق به شمار مي روند و سوالات فراواني را در ذهن پديد مي آورند كه چطور مي توان مباني و قواعد لازم را در اين زمينه تبيين كرد؛ طوري كه پژوهش ها مسئولانه و در راستاي حل مشكلات جامعه انجام شود، مباني اخلاقي يك جامعه را در نظر بگيرد و از مقاله سازي و كتاب سازي نيز دور باشد.
اين مقدمه پژوهشگر را به كليدواژه اخلاق در پژوهش مي رساند؛ اما اخلاق در پژوهش چيست و مولفه هاي آن كدام است؟ اصول و قواعد آن چيست و چطور بايد اين اصول را در سطح جامعه دانشگاهي و محققان كشور جاري و نهادينه كرد. اين سوالات و سوالاتي مانند آن هر چند هميشه و همه جا مهم و پاسخ به آنها مهم و بنيادين است، در هفته پژوهش هر سال بيشتر پرسيده مي شوند و همزمان با اين هفته (24 تا 30 آذر) قرابت طرح و پاسخ به آنها محتمل تر است.
دكتر عليرضا ثقه الاسلامي دانش آموخته فلسفه علم در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري و مهندسي كامپيوتر در مقطع كارشناسي، استاديار گروه اخلاق و حقوق اطلاعات در پژوهشكده جامعه و اطلاعات پژوهشگاه علوم و فناوري اطلاعات ايران (ايرانداك)؛ به اين سوالات و سوالات مشابه در مورد اخلاق پژوهش پاسخ داده است.
وي در مورد مباني اخلاق در پژوهش و اينكه آيا بايد نهادي دولتي اين مباني را در ايران تبيين كند و اگر اين امر ضرورت دارد كدام نهاد، اظهار داشت: اخلاق پژوهش يكي از زيرمجموعه‌هاي حوزه اخلاق كاربردي applied ethics است كه در آن به بررسي موضوعات و چالش‌هاي اخلاقي در انجام تمامي مراحل فعاليت‌هاي پژوهشي مي‌پردازد. هدف اين حوزه مطالعاتي، ارتقاي كيفيت و سلامت اخلاقي در فعاليت‌هاي پژوهشي و نهادينه ساختن ارزش‌هاي اخلاقي در جامعه پژوهشگران است؛ مسائل مطرح در اخلاق پژوهش مانند ديگر حوزه‌هاي اخلاق كاربردي با تغيير شرايط زماني و مكاني تغيير كرده و كاملا وابسته به موقعيت‌هاي خاص پژوهشي است؛ براي مثال پژوهشگر در حوزه مطالعات اجتماعي با شرايط كاملا يكساني در همه پژوهش‌ها روبه‌رو نيست و حتما بايد از توانايي استدلال اخلاقي مناسبي برخوردار باشد تا در شرايط خاص بهترين گزينه يا گزينه‌ها را براي حفظ شرايط اخلاقي در پژوهش لحاظ كند.
***سياست گذاري با دولت ها و نظارت با سازمان هاي مردم نهاد و انجمن هاي صنفي
دكتر ثقه الاسلامي در اين مورد كه آيا اين‌گونه استدلال‌هاي اخلاقي وابسته به موقعيت‌هاي پژوهشي به نسبيت‌گرايي منجر نمي‌شود، گفت: خير، نكته مهم اين است كه يك پژوهشگر در مقابل هيات اخلاق پژوهشي كه ناظر بر ارتقاي كيفيت اخلاقي فرايندهاي پژوهشي هست بايد پاسخگو باشد؛ به بياني ديگر، معمولا موسسات و مراكز آموزشي و پژوهشي از هيات‌هاي ناظر اخلاق پژوهش برخوردار هستند كه اين گروه‌ها به صورت موسسات مستقل محلي يا بين‌المللي يا بعضا وابسته به موسسات و مراكز آموزشي و پژوهشي، رهنمودهاي كلي و فراگير اخلاق پژوهش ناظر به فعاليت‌هاي پژوهشي را به عنوان راهنمايي براي پژوهشگران تدوين مي‌كنند. بر اين اساس، هر استدلال اخلاقي پژوهشگر يا گروهي از پژوهشگران در فعاليت پژوهشي خود، ابتدا بايد مورد تاييد اين هيات اخلاق پژوهش قرار بگيرد و در درجه دوم اگر پژوهشگر (يا گروهي از پژوهشگران) از فرصت مناسبي برخوردار نباشد كه با اين هيات ارتباط بگيرد حتما بايد بتواند استدلال‌هاي اخلاقي خود در فرآيند پژوهش در برابر آنها با دلايل كافي توجيه نمايد. اين‌گونه تعامل ميان پژوهشگران و هيات اخلاق پژوهش، از يك سو، پژوهشگر يا گروه پژوهشگران را از فرو غلتيدن در نسبيت‌گرايي اخلاقي براي اِعمال ملاحظات و استدلال‌هاي اخلاقي در فعاليت‌هاي پژوهشي دور مي‌كند، و از سويي ديگر، انعطاف‌پذيري براي شناخت و تدبير براي موقعيت‌هاي اخلاقي خاص در فعاليت‌هاي پژوهشي را هم فراهم مي‌كند.
به گفته وي در كشورهاي توسعه‌يافته سياست‌گذاري‌هاي كلان در حوزه اخلاق پژوهش را دولت‌ها و سازمان‌هاي وابسته به دولت‌ها انجام مي‌دهند، اما ترويج، آموزش، نظارت و ديدباني در حوزه اخلاق پژوهش را سازمان‌هاي مستقل محلي يا بين‌المللي و نهادهاي غيردولتي مانند سازمان‌هاي صنفي انجام مي‌دهند؛ براي نمونه در آمريكا سياست‌هاي كلان در حوزه اخلاق پزشكي را وزارت بهداشت و خدمات انساني Department of Health and Human Services انجام مي‌دهد، اما ساير خدمات در حوزه اخلاق پژوهش (همچون آموزش، مشاوره، نظارت، ديده‌باني اخلاقي) توسط موسسات مستقل محلي يا بين‌المللي تحقق مي‌يابد؛ دليل اصلي واگذاري مشاوره و نظارت اخلاقي بر فعاليت‌هاي پژوهشي و تحقيقات علمي، كمك به دموكراتيزه شدن تحقيقات علمي و فعاليت‌هاي پژوهشي و ترويج علم در جامعه است كه امروزه از اهميت بسياري برخوردار است.
استاديار گروه اخلاق و حقوق اطلاعات در پژوهشكده جامعه و اطلاعات اين پژوهشگاه اظهار داشت: به بياني ديگر، امروزه در حوزه مطالعات علم و فناوري بر اين نكته تاكيد مي‌شود كه براي پيشگيري از بهره‌برداري‌هاي غيرانساني به‌ واسطه تحقيقات علمي و فعاليت‌هاي پژوهشي و جلوگيري از پيامدهاي منفي آن لازم است تحقيقات علمي و تخصيص منابع مادي دولت‌ها به اين تحقيقات، با آگاهي و نظارت نهادهاي مردمي انجام شود. بر اين اساس، مراكزي كه تحقيقات علمي حساسيت‌برانگيزي را انجام مي‌دهند بايد فرايند اخلاقي شدن پژوهش‌هاي خود را تحت نظارت نهادهاي مردمي مستقل و متخصص انجام دهند.

***وزارتخانه هاي علوم و آموزش و پرورش در سياستگذاري اخلاق پژوهش كوتاهي كرده اند
وي گفت: متاسفانه در ايران وزارتخانه‌هاي علوم، تحقيقات و فناوري و آموزش و پرورش آنطور كه بايد و شايد نتوانسته‌اند در حوزه سياست‌گذاري هاي كلان در اخلاق پژوهش عمل كنند. البته وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي كارهاي شايسته‌اي در حوزه اخلاق پزشكي انجام مي‌دهد؛ براي نمونه تاسيس مراكزي همچون مركز اخلاق و حقوق پزشكي وابسته به دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي يا مركز تحقيقات اخلاق و تاريخ پزشكي وابسته به دانشگاه علوم پزشكي تهران بخشي از اين فعاليت‌هاست. ولي متاسفانه در حوزه وزارت علوم تا جايي كه اطلاع دارم نه در فرايند تهيه منشور و موازين اخلاق پژوهشي وزارت علوم كه در سال 91 منتشر شد اقدام جدي مطالعاتي و روشي انجام شد و نه بعد از انتشار آن، در راستاي ترويج و گسترش اصول و موازين اخلاقي آن كار شايسته‌اي صورت گرفته است. در حوزه آموزش و پرورش هم تا جايي كه خبر دارم كار خاصي انجام نشده است، با اينكه اين دو وزارتخانه مي‌توانستند نقش بسزايي در اين زمينه داشته باشند.
دكتر ثقه الاسلامي در اين مورد كه آيا در مجموعه ايرانداك فعاليتي در حوزه اخلاق پژوهش انجام شده توضيح داد:در پژوهشگاه علوم و فناوري اطلاعات ايران، گروهي زيرمجموعه پژوهشكده جامعه و اطلاعات به نام اخلاق و حقوق اطلاعات داريم. در اين گروه پژوهشي به موازات پژوهش‌هاي حقوقي كه در راستاي سياست‌هاي كلان نظام علم، فناوري و نوآوري كشور تعيين شده مثل نظارت بر حوزه‌هاي مطالعاتي، پروپوزال‌هاي گردآوري شده براي پايان‌نامه‌ها و رساله‌هاي دانشگاهي از نظر موضوعات مشابه، تلاش كرده‌ايم اخلاق پژوهش را نيز مد نظر قرار دهيم. براي نمونه تهيه و تدوين برخي طرح‌هاي پژوهشي ذيل موضوعات اخلاق پژوهش در فضاي مجازي يا اخلاق پژوهش اينترنتي، اخلاق داوري در نشريات علمي-پژوهشي يا در حوزه مطالعات سرقت علمي، زيربناي پژوهشي و مطالعاتي مناسبي را در حوزه اخلاق پژوهش فراهم كنيم.
يكي از نويسندگان كتاب «اخلاق پژوهش مباني و مسائل» ادامه داد: همچنين كانوني در ايرانداك مشغول فعاليت است به نام كانون درستي و اخلاق پژوهش ايران (كيان) كه در اين كانون تلاش مي‌كنيم علاوه بر ترويج و آموزش از طريق برگزاري كارگاه‌ها و سلسله سخنراني‌هاي مرتبط با اخلاق در علم و فناوري، برخي طرح‌هاي پژوهشي اعضاي هيات علمي ايرانداك را به مسائل و موضوعات اخلاق پژوهش ذيل فعاليت‌هاي كانون هدايت كنيم؛ البته فعاليت‌هاي اين كانون همچنان در آغاز راه است.
وي گفت: يكي از دستاوردهاي طرح‌هاي پژوهشي در گروه اخلاق و حقوق اطلاعات، «تهيه و تدوين منشور اخلاق پژوهش كيان در فضاي مجازي» است كه خروجي آن تهيه و تنظيم پيش‌نويس منشور اخلاق پژوهش در فضاي مجازي است و در اختيار وزارت محترم علوم، تحقيقات و فناوري قرار گرفته است، اما چند ماه است منتظر اظهارنظر ايشان درباره اين پيش‌نويس هستيم. اخلاق پژوهش در فضاي مجازي امروزه يكي از مهم‌ترين زمينه‌هاي مطالعاتي در اخلاق پژوهش است كه فعاليت پژوهشگران در حوزه‌هاي مختلف علمي را پوشش داده و از نظر ملاحظات اخلاقي بررسي مي كنند.

***محدوديت هاي محققان در انجام پژوهش هاي مسئولانه در سه بُعد
ثقه الاسلامي در مورد محدوديت‌هاي پيش روي محققان در انجام پژوهش مسئولانه و مبتني بر اصول و اخلاق پژوهش اظهار داشت: اين محدوديت‌ها را مي‌توانم دست‌كم در سه بُعد مطرح كنم؛ اول اينكه رهنمودهاي اخلاق حرفه‌اي پژوهش در نظام آموزشي ما اعم از نظام آموزشي پيش از دانشگاه و نظام آموزش دانشگاهي از اهميت ‌بسزايي برخوردار نيست. به بياني ديگر، متاسفانه ما به دانش‌آموزان و دانشجويان خود حساسيت‌ها، ملاحظات و رهنمودهاي اخلاقي در نظام علم، فناوري و نوآوري را آموزش نداده‌ايم و اين خلا آموزشي در حوزه اخلاق پژوهش براي فعاليت‌هاي علمي نزد دانش‌آموزان و دانشجويان ما بسيار مشهود است.
«دوم اينكه امروزه در حوزه مطالعات علم و فناوري تاكيد مي‌شود اساسا حوزه علم و ارزش جدا از يكديگر نيستند. به بياني ساده‌تر، شايسته نيست يك محقق فيزيك يا زيست‌شناسي فعاليت‌هاي علمي خود را بر كنار از توجه به ارزش‌هاي اخلاقي نهادينه شده در اين حوزه‌هاي مطالعاتي دنبال كند؛ زيرا تجربه‌هاي تاريخي متعدي در نيمه قرن بيستم نشان داده بي‌توجهي به ارزش‌هاي اخلاقي در تحقيقات علمي چه پيامدهاي ناگواري براي جامعه و زندگي انسان‌ها دارد. نمونه‌اي از اين رويدادها آزمايش‌هاي پزشكي نازي‌ها طي جنگ جهاني دوم روي بسياري از زندانياني است كه بدون توجه به ارزش‌هاي اخلاقي ناظر به سوژه‌هاي پژوهشي انساني انجام شده است و پيامدهاي ناگواري به بار آورد. بسياري ديگر از اين رويدادهاي ناگوار را مي‌توان در منابع عمومي اخلاق پژوهش ملاحظه كرد».
وي سومين بُعد را شكل نگرفتن گروه هاي اخلاق پژوهش پويا دانست و افزود: در دانشگاه ها عمدتا گروه هاي اخلاق پژوهشي شكل مي گيرند كه فعاليت هاي پژوهشي را جسته و گريخته زيرنظر دارند و يك دانشجو زمان ارائه پايان نامه و رساله بايد تاييديه اي بگيرد كه نشان دهد سرقت علمي انجام نداده است؛ در صورتي كه هيات هاي اخلاق پژوهش در دانشگاه ها و گروه هاي مستقل بين المللي در قالب پويا دائم با پژوهشگران در ارتباط هستند.
به گفته ثقه الاسلامي در صورتي كه هيات‌هاي اخلاق پژوهش در دانشگاه‌ها و گروه‌هاي مستقل بين المللي بايد در قالبي پويا پيوسته با پژوهشگران در ارتباط باشند. همچنين پژوهشگر بايد در تمام فرآيند پژوهش، از روش پژوهش گرفته تا تعامل با جامعه آماري خود، در ارتباط مستمر با گروه‌هاي اخلاق پژوهش بوده و از مشورت و نظارت اخلاقي آنها بهره‌مند گردد. اما متاسفانه گروه‌هاي اخلاق پژوهش ما در دانشگاه‌ها منفعل هستند.

***ساختار نامناسبت و محقق آموزش نديده از دلايل رفتار غيراخلاقي در پژوهش ها
وي در مورد دلايل رفتار غيراخلاقي در برخي پژوهش ها توضيح داد: اين دلايل را در دو دسته كلان فردي و ساختاري خلاصه مي‌كنم؛ دلايل فردي ناظر به خود پژوهشگر هستند؛ كم آگاهي، يا عدم آگاهي و برخوردار نبودن از مهارت‌هاي استدلال اخلاقي در اخلاق پژوهش نزد پژوهشگران موجب مي‌شود آنان اساسا نسبت به چالش‌هاي اخلاق پژوهش حساس نباشند و نتوانند مسائل اخلاقي در فعاليت‌هاي پژوهشي خود را شناسايي و رصد كنند، سپس به‌ نحوي روش‌مند مبتني بر اصول و موازين اخلاق پژوهش به ارتقاي سلامت اخلاقي پژوهش بپردازند. نظام‌ها آموزشي ما به دانش‌آموزان و دانشجويان، اصول و رهنمودهاي اخلاق پژوهش را به صورت مستمر آموزش نداده‌اند و در نتيجه وقتي محققان به درجات عالي علمي و پژوهشي دست مي‌يابند از اين توانايي‌ها و حساسيت‌ها برخوردار نيستند.

استاديار گروه اخلاق و حقوق اطلاعات در پژوهشكده جامعه و اطلاعات ايرانداك ادامه داد: از جهت ساختاري نيز رفتارهاي غيراخلاقي در پژوهش، عمدتا ناشي از ساختارهايي است كه پژوهشگر در آنها قرار مي‌گيرد و از او خواسته مي‌شود براي كسب امتيازهاي علمي يا منابع مالي در بازه‌هاي زماني مشخصي نتايج پژوهشي خود را منتشر يا دستاورد پژوهشي خود را عرضه كند. اين چنين ساختارهايي توانايي لازم را براي پيشبرد اخلاقي فعاليت‌هاي پژوهشي ندارد، زيرا اساسا پژوهش و توسعه دستاوردهاي علمي پيش و بيش از تعهد به ساختارها بايد به ارزش‌هاي اخلاقي در علم همچون صداقت علمي، مسئوليت اجتماعي، آزادي در بيان ديدگاه تخصصي و مواردي از اين دست وابسته باشد.

***وقتي بقاي يك عضو هيات علمي به نوشتن مقاله آي اس آي وابسته است
وي گفت: براي نمونه بر اساس نظام ترفيع اعضاي هيات علمي در كشور ما، هر عضو هيات علمي دست‌كم بايد سالانه يك مقاله علمي-پژوهشي ارائه و منتشر كند. در اين شرايط، او براي كسب امتيازهاي لازم ممكن است درگير برخي رفتارهاي غيراخلاقي در ارائه دستاوردهاي پژوهشي خود شود، زيرا اولويت خود را به پژوهش مبتني بر اصول و موازين اخلاقي نمي‌دهد بلكه از شروط ساختاري تمكين مي‌كند. از اين رو، برخي قوانين يا هنجارهايي كه در ساختارها نهفته است ممكن است ملاحظات اخلاقي پژوهشگر را تأمين نكند. به بياني ديگر، نوعي تناقض پديد مي‌آيد و ساختارها همسو با ارزش‌ها و موازين اخلاق پژوهش نيست و در مقابل آنها قرار مي‌گيرد.

***پشتوانه حقوقي شرط لازم نه شرط كافي
دكتر ثقه الاسلامي در اين مورد كه آيا در كشورهاي مختلف براي پژوهش هاي اخلاقي قوانين مختلفي در نظر گرفته مي شود كه نقض آنها موجب مجازات گفت: در كشورهاي توسعه‌يافته رعايت موازين اخلاق پژوهش منجر به شكل‌گيري احكام حقوقي يا نظارت‌هاي حقوقي همسو با ارزش‌هاي اخلاقي مي‌شود؛ مثلا وقتي قرار است يك طرح پژوهشي با يك سازمان امضا شود، برخي اصول عمومي اخلاق پژوهش كه كلي هستند معمولا در قالب مفاد قانوني در مي‌آيند و رعايت آنها لازم و ضروري است؛ اما واقعيت اين است كه اين مفاد قانوني كه براي تأمين ارزش‌هاي اخلاق پژوهش نوشته و اجرا مي‌شوند كاملا فراگير نيستند و بيشتر بر ارزش‌هايي كلي تاكيد مي‌كنند و نه بر مصاديق اين ارزش‌هاي اخلاقي. پشتوانه حقوقي همسو با اخلاق پژوهش براي تأمين برخي ارزش‌هاي اخلاقي شرط لازم هست، اما حتما شرط كافي نيست. شرط كافي براي تأمين ارزش‌هاي اخلاقي در فعاليت‌هاي پژوهشي، آموزش مستمر و تربيت اخلاق پژوهش است كه لازم است در نظام‌هاي آموزشي ما اهميت داشته و ارائه شود.
«بيان ديگر تا وقتي صرفا برخي ارزش‌هاي اخلاق پژوهش در قالب مفاد قانوني است، تلاش مي‌شود شرط لازم براي توجه به ارزش‌ها و موازين اخلاقي فراهم شود، اما واقعيت اين است كه بسياري بدرفتاري‌هاي اخلاق پژوهش در موارد جزئي و مصداقي رخ مي‌دهد. بنابراين پژوهشگر بايد موازين و ارزش‌هاي اخلاق پژوهش را ابتدا آموخته و سپس به مهارت‌هاي لازم براي استدلال‌هاي اخلاقي در فعاليت‌هاي پژوهشي مسلط شود، تا شرط كافي براي يك پژوهش مبتني بر اصول و ارزش‌هاي اخلاقي را مهيا كند».
علمي**9157**1440