يلدا نام بلندترين شب سال در تقويم گردش زمين به دو خورشيد و معطوف به پديده اي نجومي با عنوان 'انقلاب زمستاني' است كه فراست ايرانيان باستان و هوشمندي و توجه آنها نسبت به طبيعت، گردش ايام و تاثيرش بر روال زندگي سبب شد تا پيرامونش آييني ماندگار در قالب جشن خانوادگي اما فراگير را ابداع كرده و آن را به عنوان يك فرهنگ پاس دارند.
خانواده هاي ايراني در اين شب معمولا شامي فاخر و همچنين انواع ميوه‌ها و رايجتر از همه هندوانه و انار را مهيا كرده گردهم مي آيند تا با مصاحبت و گفت وگوهاي شادمانه آنها را ميل كنند. در اين شب قصه گويي بزرگان خانواده براي اعضاي جوانتر فاميل و همچنين فالگيري با ديوان حافظ رايج است.
'يلدا' برگرفته از واژهٔ سرياني به معني زايش است و شب چله نيز كه مترادف شب يلداست برگرفته از همين اصل است كه چهل روز نخست زمستان را 'چله بزرگ' و بيست روز بعد آن را ' چله كوچك ' ناميده اند.
چلّه دو موقعيت گاهشمار در طول يك سال خورشيدي با كاركردهاي فرهنگ عامه يكي در آغاز تابستان (تير ماه) و ديگري در آغاز زمستان (دي ماه) و هريك متشكل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و كوچك (بيست روز) است.
واژه چله برگرفته از چهل و مخفف 'چهله' و تنها بيان كننده گذشت يك دوره زماني معين و نه الزاما چهل روزه بلكه به معناي تكميل يك چرخه طبيعي است.
ايرانيان عهد باستان كه كشاورزي بنيان زندگيشان را تشكيل مي داد در طول سال با سپري شدن فصل‌ها و تضادهاي طبيعي كنار آمده و بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند كارها و فعاليتهاي خود را با گردش خورشيد، تغيير فصول، بلندي و كوتاهي روز و شب و جهت و حركت و قرار ستارگان تنظيم كنند.
* يلدا در بايگ
محقق و پژوهشگر تاريخ شفاهي تربت حيدريه در تعريف يلدا و آيين ويژه اين شب مي گويد: آيين شب يلدا از ديرباز در شهر بايگ در دو شب با عنوانهاي شب 'چله كلو يا بزرگ' و 'چله خرد يا كوچك' برگزار مي شده است.
آرزو علومي بايگي در گفت و گو با خبرنگار افزود: بر اساس گاهشمار بومي و قديمي در بايگ 'چله كلو' زمستان از فرداي اين شب يعني از اول دي ماه آغاز و تا 40 روز(10 بهمن) ادامه دارد. چله خرد نيز از 11 بهمن آغاز مي شود و در آخر همين ماه به پايان مي رسد. 10 روز نخست اسفند را نيز مردم بايگ به نام اَهمَن و بهمن نامگذاري كرده اند كه اين دو بيتي محلي مصداق آن است: مويوم اَهمَن مويوم بَهمَن، هيزوم بيار به خَرمَن، گندُوم بيار به صَد مَن، كي هر چي د چِيلَّه كُلو و چِيلَّه خُورد بِنِبَري يه هَمَش به عُهدَه يي مَن.
اين محقق و پژوهشگر در تشريح اين ابيات مي گويد: دو اسطوره زمستاني به نامهاي اهمن و بهمن در ايام دهه نخست اسفند در كوچه و خيابان راه افتاده و ادعا مي كنند هرچه در چله بزرگ و كوچك باران و برف نباريده، در اين ايام اين اتفاق خواهد افتاد لذا از شهروندان مي خواهند هيزم جمع كنند خرمن خرمن و مقدار زيادي گندم ذخيره كنند به ميزان يكصد من، بياورند و جشن و سرور بپا كنند كه مي خواهد جبران بارش برف و باران در اين چند روز شود.
وي افزود: بيست روز پاياني سال از 11 اسفند تا آخر اين ماه نيز الهه به نام 'مه نوروز' از راه مي رسد و در كوچه و خيابان نويد بارانهاي شبانه و آفتابهاي روزانه را مي دهد.
او ادامه داد: در كنار دورهمي شب يلدا كه خاص مردم سراسر ايران است، مردمان بايگ از ديرباز آيين ويژه ديگري نيز داشته و دارند كه شب يازدهم بهمن يا 'شب چله خرد' است كه خويشان و دوستان با جمع شدن در خانه بزرگ فاميل در سينيهاي قديمي مسي و البته در فضاي دوده گرفته آشپزخانه‌هاي قديمي انواع ميوه و تنقلات به ويژه هندوانه، انگور، انار، حلوا جوزي سفيد، تخمه، نخود و كشمش و خرما را مهيا مي كردند.
وي گفت: بايگيها معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثير نداشته و اصلا سرماي زمستان را حس نمي كنند و بر اين اساس ريش سفيد خانواده در حالي كه با چاقو هندوانه را مي برد، مي گويد: بلاياي خودمان را امروز بريديم.
* آيين كف زني
كارشناس ارشد تاريخ و تمدن ملل اسلامي و مدرس دانشگاه تربت حيدريه در ادامه گفت و گو با خبرنگار ايرنا در معرفي آيين كف زني نيز گفت: بر اساس رسمي قديمي يكي از مهمترين آيينهاي بومي در شب يلداي بايگ سنت كف زني است كه از شب چره هاي زمستاني منطقه مي باشد.
علومي افزود: ماده اوليه كف يا به تعبير امروزيها 'بستني زمستاني' ريشه گياهي به نام 'چوبك يا بيخ' است. با پوست كندن و قطعه قطعه كردن چوبك، آن را چند بار در آب جوشانده و سپس در ظرفي به نام تغار ريخته و با افزودن سفيده تخم مرغ به آن با چوبي مخصوص به نام 'دسته گز' از تركه هاي نازك به هم پيوسته درخت گز، انار يا آلوچه ساخته مي شود آب جوشيده را هم مي زنند تا به صورت كف درآيد و پس از سفت و شيرين شدن، همراه با مراسم شادي و قصه گويي ميل مي كنند. ساكنان منطقه بايگ از همين كف براي تهيه حلوا جوزي كه آن نيز سوغات مخصوص اين منطقه است استفاده مي كنند.
وي ادامه داد: بر اساس يك اعتقاد ديرين، بايگيها معتقدند شيره ريشه تلخ گياه را با ياري دسته گزي بايد آنقدر بر گرد تغار چرخاند تا از خود بيخود شود و تمام هستيش را در كف نهاده و بيرون ريزد.
* بازيهاي خانگي
اين محقق تاريخ در معرفي بازيهاي محلي و در عين حال خانگي ويژه شب يلدا در بايگ نيز گفت: بطور غالب در اين شب بازيهاي دسته جمعي همچون گل يا پوچ، طرح معما و چيستان و بازگويي قصه و افسانه هاي قديمي توسط پدر برگ يا مادربزرگ و بزرگان فاميل صورت مي گيرد.
وي افزود: گرفتن فال حافظ از ديگر مراسم شب يلدا در بايگ بوده كه هنوز نيز اين سنت ديرين ادامه دارد.
* ثبت آيين كف زني در فهرست ميراث فرهنگي
رئيس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري تربت حيدريه به خبرنگار ايرنا گفت: بعد از آنكه پرونده آيين 'كف زني' شهر بايگ اسفند 1395 به شماره 1388 در فهرست ميراث معنوي و آثار ناملموس ملي به ثبت رسيد، بر آن شديم تا پرونده غذاهاي بومي منطقه را كه البته قرمه هم جزيي از آن است در نوبت ثبت ملي قرار دهيم.
علي محمدي افزود: ثبت و معرفي چنين مراسم مادي و معنوي ضمن آنكه باعث اتحاد و همدلي مردم مي شود، از نابودي و فراموش شدن آنها نيز جلوگيري مي كند و بر غناي فرهنگي منطقه مي افزايد.
وي ادامه داد: تاكنون از مجموع 200 اثر تاريخي و گردشگري شناسايي شده در منطقه تربت حيدريه 47 بنا و محوطه تاريخي و دو اثر معنوي و ناملموس در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
رئيس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري تربت حيدريه گفت: چله كشي ابريشم بايگ نيز به عنوان نخستين اثر معنوي ناملموس پيشتر به ثبت ملي رسيده بود.
بايگ در كنار كدكن، مركزي و جلگه رخ بخشهاي چهارگانه شهرستان تربت حيدريه را تشكيل مي دهند. بخش بايگ با مركزيت شهر بايگ شامل روستاهاي بسك، حصار، رود معجن، خورشبر، سرخ آباد، رزگ و فديهه حدود هفت هزار نفر جمعيت دارد. مركز آن شهر پنج هزار و 500 نفري بايگ در 20 كيلومتري غرب تربت حيدريه واقع است.
مركز شهرستان 225 هزار نفري تربت حيدريه در فاصله 150 كيلومتري جنوب مشهد واقع است.
7079/6121/1858
تربت حيدريه- ايرنا- 'شب يلدا' يكي از كهنترين آيينهاي فرهنگي ايران زمين است كه در نقاط مختلف كشورمان معمولا به شيوه مشابه برگزار مي شود اما در هر نقطه ايران ترتيبات و رسوم خاص محلي نيز در برپايي جشن شب يلدا ديده مي شود.
