به گزارش ایرنا مجموعه عوامل از جمله گرم شدن كره زمین، برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی، كمبود بارندگی، حفر چاه های غیر مجاز و برداشت های بی رویه، تغییر اقلیم و ادامه دار بودن روش های كشاورزی سنتی سبب شده تا امروز با كمبود شدید منابع آبی مواجه شویم.
تغذیه دوباره منابع آب زیرزمینی كه دشوارتر از هر زمان دیگری به نظر می رسد با اجرای طرح های آبخیزداری امكان پذیر است.
مجموعه گسترده ای از دانش و تجربه در كنار هم سبب طراحی سازه هایی با عنوان آبخیزداری و آبخوان داری برای مدیریت منابع طبیعی از جمله آب، خاك و پوشش گیاهی شده است.
با احداث این سازه های آبخیزداری می توان پوشش گیاهی را تقویت، از زیان های سیلاب های ویرانگر جلوگیری و سفره های آب زیرزمینی را تغذیه كرد.
با توجه به اهمیت اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری میزگردی با حضور مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی، عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشكده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه بیرجند و مدیر آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی استان در خبرگزاری جمهوری اسلامی ( ایرنا) خراسان جنوبی برگزار شد.
** واقعیت خشكسالی را بپذیریم
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشكده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه بیرجند در این نشست گفت: خراسان جنوبی روی كمربند خشك و نیمه خشك اقلیمی قرار دارد و این ذات طبیعی استان است كه باید با واقعیت خشكی زندگی كرد.
دكتر سید محمد تاج بخش افزود: نمی توان از تغییرات اقلیمی به راحت گذشت و آنچه در این راستا مهم است سازگاری با خشكی است.
وی با اشاره به اصل آبخیزداری سازگار با شرایط طبیعی هر منطقه بیان كرد: متوسط بارندگی استان در سال كمتر از 150 میلیمتر در سال است چه بسا در دوره های خشكی به كمتر از 100 میلیمتر هر برسیم.
استاد دانشگاه، وقوع خشكسالی ها را طبیعی دانست و گفت: در گذر زمان در چند هزار سال اخیر دوره های نوسان خشكسالی و ترسالی داشته و داریم بنابراین بایستی واقعیت خشكسالی را پذیرفت.
تاج بخش، نخستین عامل خالی شدن روستاها از سكنه را آب و شغل در این مناطق دانست و ادامه داد: چه چیزی می تواند به عنوان جایگزین و رهاورد برای ماندن مردم در مناطق روستایی ملاك باشد.
وی با بیان اینكه پایه روستاها بر كشاورزی و دامداری است یادآور شد: از این بخش در سال های اخیر تا حدودی محروم بوده ایم چون نگرش جامع نگر به مسایل حوزه های آبخیز نه تنها در استان كه در كشور وجود نداشته است.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشكده منابع طبیعی و محیط زیست گفت: اصل مدیریت جامع حوزه آبخیز نخستین فاكتور بررسی مسایل مختلف محیطی در كنار هم است لذا ابتدا باید بپذیریم در حوزه آبخیز یك مدیریت جامع اعمال شود و براساس آن ببنیم چه باید كرد.
وی افزود: طرح های آمایش سرزمین، مدیریت منابع و سایر طرح ها زمانی می تواند عملی شود كه مدیریت جامع برای حوزه های آبخیز برنامه ریزی شده باشد.
تاج بخش به محدود بودن منابع آبی اشاره كرد و گفت: منابع آبی هیچ وقت اضافه نخواهند شد لذا باید برای منابع آبی راهكار و مسیر استفاده را تعیین كنیم.
وی اظهار داشت: از سال 88 به بعد بحث مدیریت جامع حوزه های آبخیز به صورت جدی در سطح وزارت جهاد كشاورزی، دانشگاه و شورای عالی آب كشور مطرح و سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری به طور مشخص متولی آن شد.
استاد دانشگاه بیرجند اضافه كرد: پژوهشكده حفاظت آب و خاك به عنوان ناظر و دانشگاه گرگان به عنوان متولی علمی این موضوع را پیگیری می كنند اما به دلیل مسایل مالی و بودجه ای مرتب طرح با نامهربانی هایی مواجه می شود و مرحله پایلوت هنوز صورت نگرفته است.
وی گفت: تا این شرایط به پایلوت یا نتیجه نرسد نمی توان طرح مدیریت جامع حوزه های آبخیز را در سطح كشور تعمیم داد.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشكده منابع طبیعی و محیط زیست افزود: از طرفی توسعه پایدار در راس برنامه ها و اهداف كلان هر كشور قرار دارد و برای رسیدن به توسعه پایدار مسیر همین است.
وی با بیان اینكه مبنای این مدیریت مبنای شروع اشتغال نیز است اظهار داشت: وقتی می توانیم مدیریت جامع را اعمال كنیم قطع به یقین فضای اشتغال را نیز باز خواهیم كرد.
تاج بخش گفت: بسیاری از آبیاری فضای سبز پارك قهستان در شهرستان قاینات از طریق چاه های اطراف آبیاری می شود اما اگر فقط 10 درصد از روان آب سطوح سنگی دامنه های مشرف به پارك را استفاده كنیم از خرداد تا شهریور كمبود آب آن برطرف می شود.
وی افزود: همچنین در تمام مناطق استان كه سطوح سنگی زیاد داشته و روان آب زیادی تولید می كند و با هر بارش روان آب ایجاد می شود، این روان آب در بالادست همان حوزه های آبریز قابل بهره وری است.
تاج بخش تصریح كرد: متاسفانه این موضوعات مهم از ذهن برنامه ریزان ما دور شده است و به سمت این رفته ایم كه انتقال بین حوزه ای را مطرح كرده ایم.
وی گفت: تجربه جهانی نشان می دهد از انتقال بین حوزه ای هیچ نتیجه ای گرفته نشده چنانچه عملا انتقال آب بین اصفهان به یزد جز درگیری چیزی عاید شرایط نكرده و آیا آینده این روند می تواند نیاز استان یزد را تامین كند.
وی افزود: واقعیت را بپذیریم برای مطالعات انتقال آب در سطح كلان حتی برای عمان به شرق كشور یا خزر به سمنان مطالعات جامع نداریم بنابراین شرط اولیه برنامه ریزی برای حوزه های آبخیز مطالعه و برنامه ریزی در این حوزه است.
** جزیی نگری مهمترین مشكل حوزه آب
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی هم گفت: در حال حاضر سه مشكل اساسی در حوزه منابع طبیعی در سطح جهان، كشور و استان وجود دارد كه مهمترین آن به لحاظ كمی و كیفی آب است.
علیرضا نصرآبادی با بیان اینكه تخریب سرزمین و فرسایش خاك نیز از اهمیت زیادی برخوردار است افزود: تغییرات اقلیم سبب كمبود آب، فرسایش خاك و سایر مشكلات شده است.
وی بیان كرد: در خراسان جنوبی علیرغم خشكسالی سیلاب نیز داریم و سالانه 700 میلیون مترمكعب روان آب سیلاب در استان هدر می رود.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی اظهار داشت: تخریب و كاهش پوشش گیاهی از دیگر عواقب خشكسالی حاكم بر استان است كه همه عوامل دست به دست هم داده و سبب وقوع سیلاب در كنار خشكسالی شده است.
وی گفت: اكنون در موضوع مدیریت آب به شكل شاخص در كشور با تكثر كارگروه ها و جلسات مواجه ایم كه نه تنها مشكلی از كمبود آب را كم نمی كند كه مشكل ساز نیز شده اند.
نصرآبادی با بیان اینكه در پرداختن به موضوعات مربوط به آب جزیی نگری شده است افزود: این در حالیست كه باید چرخه هیدرولوژیكی آب در نظر گرفته شود.
وی توضیح داد: باید از لحظه ای كه قطرات باران نازل می شود تا نفوذ آن به زمین، بهره برداری از چاه و قنوات، نحوه استفاده در عرصه كشاورزی، صنعت و شرب، بازیافت پساب و فاضلاب و كاهش تبخیر به عنوان یك چرخه مستدام و زنجیروار برنامه ریزی لازم انجام شود.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: اینكه وزارت نیرو فقط در حفاظت آب به هوشمندسازی كنتورهای چاه كشاورزی بپردازد به نتیجه نمی رسد.
وی افزود: همچنین اگر به صورت جزیی روی بازیافت پساب و فاضلاب ها متمركز شویم به نتیجه درستی نمی رسیم بلكه باید رویكرد مدیریتی در قالب واحد كارگروه مدیریت جامع آب داشته باشیم.
نصرآبادی تاكید كرد: تمام دستگاه های اجرایی و متولیان مربوط به حوزه آب همچنین تولیدكنندگان و مصرف كنندگان بایستی دور هم جمع شده و نقش خود را در هر قسمتی ایفا كنند.
وی بیان كرد: الزامات قانونی فراسوی ماست كه به عنوان اسناد بالادستی به راحتی موضوع را روشن كرده است و از مهمترین آنها می توان به سیاست های كلی نظام در بخش آب اشاره كرد كه مدیریت جامع آب به طور كامل توضیح داده شده است.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری از دهه 70 مورد كم توجهی قرار گرفته است در حالیكه اگر این سیاست ها به طور كامل اعمال می شد شاهد تكثر جلسات جزیی و بی نتیجه نبودیم.
وی عنوان كرد: در چرخه آب با نگاه جامع نگری موضوع آبخیزداری و آبخوان داری مطرح است كه نه تنها صرفا ساخت یك سازه نیست كه با نگاه مدیریت جامع از كشت گیاه، مدیریت استفاده از عرصه، اصلاح كاربری مفید عرصه، پوشش گیاهی و تركیب آن با سازه همه در كنار همه به عنوان كارهای مدیریتی و بیولوژیكی باید در نظر گرفته شود.
نصرآبادی اظهار داشت: یك نقش و جایگاه مهم آبخیزداری این است كه در مقایسه با سایر سازه ها و برنامه های بخش آب كشور ویژگی های دارد كه ثابت شده است.
** برنامه های آبخیزداری جامع و متمایز است
وی جامع بودن برنامه های آبخیزداری را نسبت به سایر برنامه ها متمایز دانست و گفت: فراگیر بودن جمعیت و عرصه زیر پوشش نیز از دیگر مزایای اجرای طرح آبخیزداری است.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی یادآور شد: مدیریت جامع در حوزه آب به معنای همسونگری، فراسازمانی فكر و عمل كردن و با هم در راستای یك هدف مشترك حركت كردن است.
وی با بیان اینكه در اجرای طرح های آبخیزداری دانش و تجربه كنار هم قرار گرفته است گفت: بازگشت سریع سرمایه در عملكرد یكی از مشخصات ویژه این طرح هاست.
نصرآبادی به احداث بزرگترین سازه آبخیزداری شرق كشور در شهرستان خوسف اشاره كرد و افزود: در حالی كه یك سوم این سازه احداث شده اما با بارندگی اندك بلافاصله آب دهی قنات 10 برابر افزایش یافت.
وی با بیان اینكه نسبت هزینه به فایده در سازه آبخیزداری بسیار مناسب تر از سایر سازه هاست اظهار داشت: سازگار بودن با محیط زیست از دیگر شاخص های این سازه است و موضوع كار برای كه و برای چه نیز مدنظر قرار می گیرد.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: احداث سازه های آبخیزداری در راستای كمك به محیط زیست بوده و هیچ مشكلی برای محیط زیست ایجاد نمی كند.
وی با تاكید بر اینكه نگاه ها به موضوع آب در سطح كشور جامع نگر نیست افزود: همه در گفتمان نقش آبخیزداری را می بینند و بیان می كنند اما در عمل و بودجه ریزی كلان كشور كماكان دچار مشكل هستیم.
نصرآبادی گفت: هرچند اواخر سال گذشته طرح آبخیزداری در خراسان جنوبی تهیه شد و به دفتر مقام معظم رهبری رسید كه در نتیجه آن 200 میلیون دلار از محل صندوق توسعه ملی به طرح های آبخیزداری اختصاص یافت كه در نوع خود استثنا و بی نظیر بوده است.
وی بیان كرد: یكی از موضوعات مهم خالی شدن روستاها از سكنه است در حالی كه همه دستگاه های دولتی و غیردولتی هزینه های زیادی كردند چون رویكردی كه در روستا به نام محرومیت زدایی وجود داشت، نگاه جامع نبوده است.
وی اضافه كرد: نگاه ما به مشاركت مردم نگاه صرفا كارگری و 30 درصد پول نقد بوده در حالیكه مشكلات به صورت جامع مدیریت و رفع نشده و هر دستگاهی برای خود كار كرده است.
نصرآبادی در خصوص طرح انتقال آب از دریا به استان خراسان جنوبی گفت: كلیات موضوع انتقال آب را نمی توانیم نفی كنیم اما بحث تقدم و تاخیر مهم است و باید مطالعات كامل، جامع و درست انجام شود.
وی ادامه داد: مبحث مهم ما در كوتاه مدت و میان مدت اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری است به موازات این طرح ها باید برای انتقال آب از دریا به استان نیز چاره اندیشی شود.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: اینكه اكنون ذهن سیاست گذاران و بودجه ریزان بر این مسائل متمركز شود به ما لطمه می زند و نگاه اول مسئولان باید بر مدیریت منابع موجود باشد.
وی جامع و كامل بودن را از شاخص های اجرای طرح های آبخیزداری دانست و عنوان كرد: كنترل سیلاب و روان آب، نفوذ آب به سفره زیرزمینی، كاهش فرسایش خاك، جمع شدن كود و خاك خوب در بستر آبخیز از جمله مزیت های این سازه هاست.
نصرآبادی تاكید كرد: با اجرای سازه های آبخیزداری در دست اجرای استان 120 رشته قنات و منبع آبی تحت تاثیر قرار می گیرد.
وی گفت: اجرای طرح های آبخیزداری در روستاهایی كه اكنون با تانكر آبرسانی می شود مشكل را رفع خواهد كرد همچنان كه در روستاهای قیاس الدین مود، سه قوری قاین، فخرآباد بشرویه، چهكند روشناوند و سایر قنات ها احیا شده و هیچ مشكلی از نظر تامین آب ندارد.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی یادآور شد: یكی از اصولی كه در سیاست های كاری مدنظر است اصل مشاركت مردم در اجرای پروژه های آبخیزداری است و اكنون نخستین انتظار مردم اجرای روش های آبخیزداری است و مردم تاكنون در اجرای پروژه های صندوق توسعه ملی 850 میلیون تومان كمك كرده اند.
** امكانات جمع آوری روان آب ایجاد شود
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشكده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه بیرجند در ادامه این میزگرد گفت: برخی ادعا دارند هدررفت رقم 700 میلیون متر مكعب روان آب در استان صحیح نیست لذا براساس درصدی از این میزان حتی 10 درصد اگر برنامه ریزی درست شود می توان میزان آب قابل استحصال را بالا برد اما آیا امكانات و شرایطی ایجاد شده كه درصدی از این روان آب جمع آوری شود.
تاج بخش افزود: اگر به پیشینیان منطقه خراسان جنوبی رجوع كنیم بندسارها حتی در منطقه شرق كشور و جنوبشرق یكی از هوشمندانه ترین شیوه های جمع آوری آب در كشاورزی بومی منطقه بود و الان نیز هنوز این روش اعمال می شود.
وی بیان كرد: چرا روش های پیشینیان فراموش شده و مگر در گذشته خشكی نبود، شاید بتوان گفت در سطح جهانی شیوه های سنتی بهره روی از روان آب های ایران كه در نقاط مختلف كشور است به سبك خود هنوز نیاز فراوانی داریم كه راجع به آن بنویسند و كار كنند.
استاد دانشگاه بیرجند اظهار داشت: در گذشته تمام شیوه زراعت سیلابی از این طریق اعمال می شده و فردی را می شناسیم كه در گذشته 65 آبادی را از این طریق نگهداری می كرده است.
وی با بیان اینكه امروز نسبت به استحصال آب و روش های آن بیگانه شده ایم گفت: آیا در استان با 155 میلیمتر بارندگی و كمتر برنامه ریزی كرده ایم.
وی افزود: هرچند در كشور و مناطق خشك تر نیاز آبی وجود دارد اما برای آنچه داشته ایم چه كرده ایم آیا هدررفت آب نداریم آیا سیستم های انتقال آب به بهره وری كامل رسیده است یا خیلی جاها هنوز شیرآلات سنتی وجود دارد.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشكده منابع طبیعی و محیط زیست اظهار داشت: راندمان آبیاری در استان 30 درصد اعلام می شود اما چرا این راندمان به 70 رسانده نمی شود.
وی گفت: هنوز برنامه جامع مدیریت آب برای خراسان جنوبی وجود ندارد پس صنایع آب بر بزرگترین معضل برای استان است.
تاج بخش ادامه داد: چرا در چنین شرایطی باید در استان صنعت فولاد داشته باشیم چرا در كشاورزی اصرار بر گونه های آب بر داریم در حالیكه محصولات كم آب بر و استراتژیك زیادی قابل كشت است.
وی نبود جامع نگری را بلای جان كلان كشور و در استان مضاعف دانست و تاكید كرد: تا یك برنامه جامع هماهنگ نداشته باشیم و جزیی عمل كنیم همچنان دنبال تامین آب بوده و مصرف كنندگان به دنبال بردن آب هستند و این گره ای از مشكلات حل نخواهد كرد.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشكده منابع طبیعی و محیط زیست گفت: امسال با توجه به بودجه ای كه از صندوق توسعه ملی به موضوع آبخیزداری اختصاص یافت سال طلایی آبخیزداری بوده است اما آیا این سال طلایی ادامه خواهد داشت.
وی افزود: مهرماه گذشته طی یك نامه به رئیس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری مكاتبه ای با 240 امضا از سراسر كشور ارسال و عنوان كردیم به عنوان سربازان شما در بخش آبخیزداری آماده ایم.
وی افزود: امیدواریم در استان شخص استاندار و معاونان وی برای اخذ بودجه و مشكلاتی كه این بخش با آن مواجه خواهد بود، فكری بر دارند چون با خشك شدن چشمه ها و قنات ها روستاها در حال تخلیه شدن است و باید منبع جایگزینی حتی در منزل معرفی شود.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشكده منابع طبیعی و محیط زیست گفت: باید از پتانسیل های موجود از جمله پساب منازل استفاده شود در حالیكه نسبت به این پتانسیل ها بی توجه هستیم.
وی ادامه داد: خواهش داریم مسئولان استانی در این مباحث ورود پیدا كنند در استان بارندگی داریم اما كم است ولی از همین میزان نیز استفاده نمی كنیم و باید حداقل برای نیازهای روزمره فضای سبز و شهری از آن بهره مند شد.
** طرح های آبخیزداری با توجه به اقلیم لازم است
مدیر آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی خراسان جنوبی هم گفت: این استان خشك و نیمه خشك بوده و اجرای طرح های آبخیزداری با توجه به وضعیت اقلیم بسیار مهم است.
محمدحسن غلامی افزود: در مدیریت منابع آب اكنون با كسری مخزن مواجه ایم كه با توجه به افزایش جمعیت، كاهس بارندگی و گرم شدن مناطق نیاز آبی بیشتر شده و باید این كسری را جبران كنیم.
وی بیان كرد: آبخیزداری در بالادست منابع آبی به ویژه در مناطق آبخیز می تواند آب پایداری برای قنوات باشد.
مدیر آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی خراسان جنوبی قنوات را مانند نوزادی دانست كه از شیر مادر شیر می خورد اما چاه های كشاورزی خون زمین را می مكند.
وی گفت: زمانی 650 میلیون متر مكعب آب از قنوات استحصال می شد در حالیكه به 250 میلیون متر مكعب و اكنون به 194 میلیون متر مكعب رسیده است.
غلامی با بیان اینكه 30 درصد قنوات استان خشكیده و مابقی دچار كم آبی شده اند یادآور شد: در حال حاضر هفت هزار و 300 رشته قنات در استان وجود دارد كه 6 هزار و 252 رشته قنات ثبت و بعد از انقلاب تاكنون 2 هزار و 615 رشته بازسازی و مرمت شده است.
وی اجرای طرح های آبخیزداری را نوعی تولید آب دانست و گفت: اگر این هماهنگی وجود داشته باشد آبخیزداری در بالادست قنوات اجرا شود تاثیر بسزایی در آبدهی قنوات خواهد داشت.
مدیر آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی خراسان جنوبی افزود: سیلاب ها وقتی مدیریت نشوند به قنوات نیز آسیب وارد می كنند.
وی با بیان اینكه تمامی قنوات در مسیر سیلاب ها قرار دارند چون باید آبگیری شوند اظهار داشت: سال 96 مبلغ پنج میلیارد تومان اعتبار بحران برای قنوات ابلاغ شد كه 2 میلیارد و 800 میلیون تومان آن اختصاص یافت و 33 رشته قنات بازسازی شد.
غلامی گفت: امسال نیز 2 میلیارد تومان اعتبار مصوب شد كه تاكنون هنوز تخصیص داده نشده است و با اختصاص آن 54 رشته قنات مرمت و بازسازی خواهد شد.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در پایان این میزگرد گفت: آبخیزداری دارای كمترین نرم هزینه ها، سریع ترین برگشت و بهترین پوشش عملیاتی است.
نصرآبادی افزود: برای مشكل آب استان طرح مدیریت جامع را ارایه كرده ام و منتظر ارایه این طرح جامع در كارگروه های استانداری هستم.
وی گفت: تاكنون كمیته تخصصی ذیل آن انجام شده اما به كارگروه نیامده است در حالی كه همه آن را خیلی خوب می دانند.
وی افزود: آمادگی دارم در سطوح مختلف از این طرح دفاع كنم چون راهی جز طرح های جامع برای كاهش و رفع مشكل آب در استان و كشور وجود ندارد.
7557*3028
بیرجند - ایرنا - اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری با تغذیه سفره های آب زیرزمینی و جلوگیری از هدررفت منابع آبی راهگشای حیات دوباره زمین است.
