الزامات اجرای طرح های انتقال آب بین حوضه ای

به گزارش ایرنا، آب و مسائل مرتبط با آن از الزامات توسعه پایدار در جوامع رو به رشد است. عرضه محدود و ثابت آب وكاهش آن در دوره های خشكسالی موجب چالش در بیشتر مناطق كشور حتی در مناطق كوهستانی و سردسیری چون استان چهارمحال و بختیاری شده است.
طی یك دهه اخیر كاهش نزولات آسمانی و تغییر شكل بارش ها از برف به باران از یكسو و افزایش دمای هوا از سوی دیگر سبب كاهش نیمی از منابع آب چهارمحال و بختیاری و افت شدید سفره های آب زیرزمینی این استان شده است.
خشكیدگی 60 هزار هكتار از جنگل های زاگرس و 500 هزار هكتار از مراتع و گون زارهای استان، ممنوعه شدن هر 10 دشت اصلی استان، فرونشست دشت ها، خشك شدن 58 درصد از چشمه ها، قنات ها و چاه ها، شكل گیری چشمه های گرد و خاك و گسترش بیابان زایی تنها بخشی از پیامدهای وقوع خشكسالی در این استان است.
از آنجا كه این استان مبداء 2 حوزه آبریز تالاب گاوخونی و كارون بزرگ است و در سالیان گذشته بعنوان یكی از مراكز تولیدكننده آب كشور شناخته می شده است چندین طرح انتقال آب بین حوضه ای در این استان اجرا شده و چندین طرح دیگر نیز در حال اجرایی شدن است، اما در چنین شرایطی برخی كارشناسان با حضور در میزگرد دفتر خبرگزاری ایرنا مركز شهركرد تاكید كردند انتقال آب بین حوضه ای كه از آن با عنوان راهكاری برای برقراری تعادل بین عرضه و تقاضای آب در مناطق مختلف كشور یاد می شود، باید مطابق بر واقعیت های موجود و رعایت حقوق مناطق بالادست و مبداء انجام گیرد.
این كارشناسان تصریح كردند؛ بجای اجرای طرح های انتقال آب بین حوضه ای با استفاده از روش های كارشناسی نشده می توان بر روی فرهنگ مصرف بهینه آب و تبیین جایگاه ارزشمند این مایه حیات، ایجاد اعتقاد راسخ به مدیریت بهینه و پایدار منابع آبی و اجرای طرح های انتقال آب با رعایت ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فنی و زیست محیطی بهره گرفت. مشروح این میزگرد را ادامه می خوانید:

** ورود به آخرین مرحله خشكسالی
معاون توسعه و پیش بینی هواشناسی چهارمحال و بختیاری در این میزگرد با اشاره به وضعیت اقلیمی این استان طی یك دهه گذشته اظهار داشت: چهارمحال و بختیاری طی سالهای گذشته با پشت سر گذاشتن دوره های خشكسالی هواشناسی و كشاورزی وارد مرحله خشكسالی آبشناسی شده و این موضوع زنگ خطر را برای جمعیت انسانی و محیط طبیعی استان به صدا درآورده است.
مهرداد قطره سامانی افزود: خشكسالی هم اینك 91.9 درصد جمعیت استان را تهدید می كند و به ترتیب شهرستانهای اردل، بروجن، لردگان، كیار، فارسان، شهركرد، سامان، بن و كوهرنگ درگیر خشكسالی خیلی شدید تا ضعیف هستند.
وی با بیان اینكه خشكسالی های یك دهه اخیر استان منابع آب حوضه زاینده رود و كارون را با چالش مواجه كرده است، تصریح كرد: از آنجا كه این استان زیر حوضه تالاب گاوخونی و كارون بزرگ است كاهش بارش ها در این استان، استانهای فلات مركزی و خوزستان را نیز دچار تنش آبی كرده است.

** كاهش شدید منابع آب حوضه های گاوخونی و كارون بزرگ
این كارشناس مسائل اقلیم شناسی با اشاره به اینكه یكهزار و 923 كیلومتر از مساحت زیرحوضه آبریز تالاب گاوخونی در چهارمحال و بختیاری قرار دارد، اظهار داشت: طی سالهای 86 تا 96، بارش ها در این حوضه یك هزار و 347 میلیمتر كاهش داشته و از همین رو حوضه گاوخونی هم اینك با كسری 2 میلیارد و 590 میلیون مترمكعب حجم آب مواجه شده است.
قطره سامانی خاطرنشان كرد: بر همین اساس می توان گفت طی 10 سال گذشته حوضه زاینده رود 2 برابر حجم كل سد زاینده رود كاهش بارش داشته است.
وی همچنین به كاهش بارش ها در حوضه آبریز كارون بزرگ اشاره كرد و گفت: 13 هزار و 642 كیلومتر از مساحت حوضه آبریز كارون بزرگ در چهارمحال و بختیاری قرار دارد كه در طول 10 سال گذشته با كاهش 935 میلیمتری بارش ها روبرو شده است.
قطره سامانی ادامه داد: در همین مدت این حوضه با كمبود 12 میلیارد و 761 میلیون مترمكعب بارش مواجه شده و این موضوع حكایت از كاهش شدید منابع آب این 2 حوضه آبریز دارد.
وی خاطرنشان كرد: اگرچه در سال زراعی 97-98 تاكنون شاهد افزایش بارش ها بوده ایم اما این موضوع نمی تواند كسری بارش های 10 گذشته را جبران كند و وضعیت استان هیچگاه به شرایط طبیعی سالهای گذشته باز نمی گردد.

** شرایط ترسالی سالهای گذشته تكرار نمی شود
معاون توسعه و پیش بینی هواشناسی چهارمحال و بختیاری، سازگاری با خشكسالی را تنها راهكار برای گذر از این وضعیت عنوان كرد و گفت: مردم و مسئولان باید درك كنند كه شرایط ترسالی گذشته هیچگاه تكرار نمی شود و با پذیرش شرایط موجود مصرف و منابع موجود آب را باید بدرستی مدیریت كنند.
وی افزود: گرچه در تصمیم گیری ها حوزه آب طی سالهای گذشته توجه چندانی به داده های علم هواشناسی نشد اما انتظار می رود برای جلوگیری از تشدید خشكسالی و تبعات ناشی از آن مسئولان بیش از پیش به الگوهای هواشناسی توجه كنند.

** اجرای طرح های انتقال آب مبتنی بر شرایط جدید باشد
یك كارشناس مسائل آب نیز در این میزگرد اظهار داشت: با توجه به وضعیت منابع آب چهارمحال و بختیاری و خشكسالی های متوالی در این استان باید در اجرای طرح های انتقال آب دقت و حساسیت بیشتری به كار گرفت.
سیدهاشم فاطمی افزود: طرح های انتقال آب بین حوضه ای كه از سال 1327 در استان آغاز شده گرچه متناسب با شرایط ترسالی و پرآبی حوضه آبریز زاینده رود تعریف شده اما در طی وقوع یك دهه خشكسالی در استان اجرای چنین طرح هایی باید مبتنی بر واقعیت های موجود و معیارهای آن انجام گیرد، زیرا رعایت نكردن این الزامات هم مبدا و هم مقصد را با مشكل جدی مواجه می كند.
وی به الزامات اجرای طرح های انتقال آب بین حوضه ای تعریف شده از سوی یونسكو اشاره كرد و گفت: یونسكو برای اجرای این طرح ها 5 معیار تعریف كرده كه در مقایسه با طرح های اجرا شده در استان می توان گفت كه تاكنون این الزامات بخوبی رعایت نشده است.
فاطمی تصریح كرد: نخستین معیار یونسكو این است كه'ناحیه مقصد با وجود استفاده از منابع جایگزین تامین آب و انجام تمامی اقدامات منطقی برای كاهش تقاضای آن، باز هم در تامین نیازهای فعلی و پیش بینی شده كمبود جدی داشته باشد' كه با وجود هزاران حلقه چاه غیرمجاز، افزایش 5 برابری سطح زیركشت، توسعه صنایع و بالاترین سرانه فضای سبز كشور در استان اصفهان عملا التزامی به این بند وجود ندارد.
وی با اشاره به دومین بند این قانون مبنی بر 'حوضه مقصد در حال حاضر یا در آینده نزدیك دچار بحران آبی شده و یا رشد و توسعه منطقه از لحاظ مسائل مختلف منوط به تامین آب به روش انتقال باشد و انتقال از حوضه مبدا نیز توسعه این منطقه را در حال حاضر یا آینده دچار بحران جدی نكند'، اظهار داشت: در حال حاضر به سبب محدودیت منابع آب، توسعه در چهارمحال و بختیاری بعنوان مبدا قفل شده است و بسیاری از طرح های كشاورزی و صنعتی از تخصیص آب محروم شده اند بنحوی كه در شهرستان كوهرنگ با یك هزار و 400 میلیمتر بارش مجوز تخصیص آب برای فعالیت های صنعتی و اقتصادی صادر نمی شود.
این كارشناس مسائل آب تصریح كرد: هم اینك 10 دشت اصلی این استان ممنوعه و ممنوعه بحرانی است و محدودیت منابع آب چشم انداز توسعه این استان را به چالش كشیده است.
فاطمی افزود: بند سوم این قانون مبین این است كه ' طرح نباید بر محیط زیست اثرات تخریبی زیاد و غیرقابل جبران داشته باشد' این در حالی است كه بدنبال اجرای طرح های انتقال آب سهم زیست محیطی استان نادیده گرفته شده و خشكیدگی چشمه ها و زوال جنگلها و مراتع استان حاكی از ضربات جبران ناپذیر این طرح ها بر محیط زیست چهارمحال و بختیاری است.
وی با اشاره به بند چهارم این قانون؛ ' ارزیابی جامع پیامدهای اجتماعی و فرهنگی باید نشان دهد سطح معقولی از قطعیت وجود دارد كه طرح انتقال آب سبب بروز اختلال اساسی اجتماعی و فرهنگی در حوضه مبدا یا مقصد نخواهد شد'، افزود: با سفری به منطقه بیرگان، نصیرآباد، نعل اشكنان، گردو و سیل گاه خواهید دید كه این طرح های انتقال آب آسیب های جدی اقتصادی و اجتماعی بر این مناطق وارد كرده است.
فاطمی ادامه داد: شرط پنجم نیز این است كه منافع خالص ناشی از اجرای طرح بایستی میان حوضه های مبدا و مقصد تقسیم شود از همین رو نه تنها طرح باید بازده اقتصادی داشته باشد بلكه منافع آن نیز نباید فقط برای مجری طرح یا مقصد صرف شود.

** الزامات اجرای طرح های انتقال آب رعایت نشده است
فاطمی تصریح كرد: با بررسی چندین طرح انتقال آب از استان پر واضح است كه برخی از این شروط به كلی رعایت نشده و برخی از شروط نیز كم و بیش رعایت نشده كه انتظار می رود این رویه تغییر یابد و طرح ها مبتنی بر واقعیت و رعایت این شروط اجرا شود.
این كارشناس حوزه آب، طرح برخی شایعات در فضای مجازی را عامل اختلاف بین استانهای كشور دانست و گفت: به تازگی عنوان شده كه در حدود 580 بند آبخیزداری در چهارمحال و بختیاری ایجاد شده كه این موضوع كذب محض است و جز ایجاد اختلاف بین مردم این استان و استان اصفهان كاربردی ندارد.
فاطمی پذیرش نظرات كارشناسی، فنی و علمی را عامل مهمی در رفع مشكلات حوزه آب دانست و پیشنهاد داد تا كارشناسان استانهای درگیر مساله آب با بررسی دقیق، منصفانه و علمی موضوع با دیدگاه ملی همفكری و تصمیم گیری كنند.
وی افزود: در شرایط كنونی چاره ای جز سازگاری با شرایط جدید نداریم و این موضوع می طلبد تا در مدیریت و مصرف منابع آب تجدید نظر اساسی شود.
این كارشناس حوزه آب خاطرنشان كرد: جای جای ایران وطن و خاك همه ماست و با اتحاد و انسجام می توان این مشكلات را از پیش رو برداشت.

** بی توجهی به حقابه زیست محیطی
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری نیز در این میزگرد با اشاره به پیامدهای زیست محیطی ناشی از طرح های انتقال آب از استان اظهار داشت: از آنجا كه طی یك دهه اخیر با كمبود بارش ها و تغییر رژیم بارش از برف به باران مواجه بوده ایم آورد طبیعی رودخانه های حوضه كارون بسیار كاهش یافته و با توجه به ظرفیت اسمی پروژه های انتقال آب كه در استان اجرا شده بارگذاری در مقصد بر مبنای همین ظرفیت بالا انجام شده از همین رو كاهش آورد طبیعی حوضه ها باعث شده به منظور جبران كسری آب در مقصد تمامی آب موجود انتقال داده شود و حقابه محیط زیستی مبدا رعایت نشود.
محسن حبیبی ادامه داد: از سوی دیگر برای جبران كاستی آب مورد نیاز در مقصد، پروژه های انتقال آب جدیدی تعریف شده كه حتی اجرای این طرح های جدید نیز جوابگوی نیاز آبی مناطق پایین دست نخواهد بود، زیرا تعریف این پروژه ها باعث افزایش بارگذاری مجدد، سرمایه گذاری جدید به امید آب انتقالی، توهم مصرف و دور شدن از اصل مدیریت مصرف در مقصد می شود و باید قبول كرد كه با كاهش شدید منابع آب روبه رو هستیم و باید در مصارف مدیریت لازم را اعمال كرد.
وی بهترین راه مقابله با كم آبی را سازگاری با خشكسالی در همه بخش ها و بطور كلی اعمال مدیریت صحیح مصرف آب دانست و گفت: در بخش سیاستی قوانین خوبی نظیر قانون توسعه و بهینه سازی آب شرب تصویب شده كه در این قانون به صراحت لزوم جداسازی آب شرب از سایر مصارف مورد تاكید قرار گرفته است و اگر به قوانین بدرستی عمل شود می توان با مساله خشكسالی و تبعات ناشی از آن كنار آمد.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری با تاكید بر رعایت حقابه زیست محیطی زیردست سرشاخه هایی كه انتقال آب از آنها صورت گرفته است، خاطرنشان كرد: در ماده 3 تصویب نامه حفاظت، احیا و مدیریت تالابها كه توسط هیات وزیران تصویب شده است تامین نیاز زیست محیطی پس از تامین آب شرب و قبل از سایر مصارف در اولویت بوده و اگر این حقابه رعایت نشود علاوه بر اینكه تنوع زیستی اكوسیستم های رودخانه ای به خطر می افتد، رودخانه ها تبدیل به جوی های خشك می شوند، تغذیه سفره های زیرزمینی صورت نمی گیرد و دشت ها تبدیل به كانونهای ریزگرد شده و تنش های اجتماعی و نزاع آبی در مناطق بالادست شكل می گیرد.

** لزوم بهبود راندمان آب در مقصد
حبیبی، بهبود راندمان آب در مقصد را از دیگر راهكارهای رفع مشكل كم آبی در این مناطق برشمرد و افزود: با توجه به كمبود منابع آب ضروری است تا در ابتدا نیاز شرب مردم تامین شود و برای فعالیت های صنعتی از آب های برگشتی بهره گرفت.
وی اهمیت استفاده از آب های برگشتی را بسیار مهم دانست و تاكید كرد: پس از بكارگیری روش های كاهش مصرف آب در صنایع آب بر می توان تمامی آب مورد نیاز صنعت را از پساب تصفیه شده شهرها كه منبع آب پایدار و مطمئنی است، تامین كرد.
حبیبی با انتقاد از نحوه مدیریت منابع آب در كشور در سالهای گذشته اظهار داشت: در این سالها بیش از هر چیز با خشكسالی مدیریتی در بخش آب مواجه بوده ایم، زیرا وزارت نیرو بعنوان متولی و مسئول تامین آب تنها به راهكار آخر كه همان انتقال آب و استفاده از روشهای سازه ای است پرداخته و از فرهنگسازی مصرف در همه بخش های صنعت، كشاورزی و شرب غافل مانده و از سوی دیگر متولیان فرهنگی، فرهنگ مصرف بهینه آب را نهادینه نكرده اند.
وی خاطرنشان كرد: متاسفانه در همین پروژه های سازه ای نیز برای توجیه طرح ها به واقعیت ها و ظرفیت های موجود توجه نشده است، به طوری كه در توجیه ظرفیت حجمی پروژه ها میزان آبدهی حوضه در دوره های درازمدت 30 یا 50 سال گذشته حوضه ها مبنای تصمیم گیری قرار گرفته و این در حالی است كه ما برای آینده پروژه ها را اجرا می كنیم و نه 50 سال گذشته.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری ادامه داد: از همین رو تداوم خشكسالی ها در آینده و كاهش آبدهی حوضه ها می تواند این تصمیمات را زیر سوال برده و سرمایه گذاری های انجام شده را با مخاطره مواجه كند.
حبیبی خاطرنشان كرد: اگر بخواهیم مانع وقوع فاجعه زیست محیطی در مناطق مبدا و بالادست طرح های انتقال آب بین حوضه ای شویم باید علاوه بر رعایت حقابه محیط زیستی بعنوان یك اصل، توانایی و ظرفیت آبدهی حوضه ها را در نظر داشته باشیم.
وی خطر طرح های انتقال آب در مقصد را هم بسیار مهم دانست و گفت: اجرای این طرح ها علاوه بر بی توجهی به اصول آمایش سرزمین و توزیع نامتوازن امكانات در كشور كه افزایش بیش از پیش مصرف و ایجاد آلودگی های زیست محیطی در یك منطقه خاص را به دنبال خواهد داشت، باعث ایجاد توهم مصرف شده و استفاده كنندگان را از اصل مهم مدیریت مصرف و سازگاری با كم آبی غافل می كند.
اما یكی از مهمترین بخش هایی كه در پی كاهش شدید منابع آب و خشكسالی های متوالی تحت تاثیر قرار گرفته بخش كشاورزی است كه در عین حال آب بر ترین بخش نیز به شمار می رود و چنانچه بتوان مصرف آب در این بخش را در استانهای مختلف مدیریت كرد می توان از تنش های شكل گرفته تا حد زیادی كاست.

** كاهش 50 درصدی مصرف آب در بخش كشاورزی استان
در چهارمحال و بختیاری بگفته مسئولان و كارشناسان جهاد كشاورزی مصرف آب در سالهای خشكسالی با مدیریت مصرف بهینه و بهره گیری از روش های نوین آبیاری تا 50 درصد كاهش یافته است.
بیژن یادگاری كارشناس آب و خاك سازمان جهادكشاورزی چهارمحال و بختیاری در همین خصوص در میزگرد ایرنا افزود: طی 10 سال اخیر مصرف آب در بخش كشاورزی استان از یك میلیارد و 200 میلیون مترمكعب به 550 میلیون مترمكعب كاهش یافته كه قسمت عمده این كاهش بدلیل مدیریت مصرف بوده و سهم كمتر آن كم آبیاری ناشی از جبر شرایط موجود بوده است
وی ادامه داد: درحالی كه این استان بعنوان یك استان كشاورزی و دامپروری شناخته می شود و حدود یك سوم جمعیت آن در این بخش فعالیت دارند، اما نسبت آب مصرفی در این بخش نسبت به سایر استانها بطور قابل چشمگیری كمتر است.
یادگاری تصریح كرد: با وجود كاهش 50 درصدی آب در بخش كشاورزی استان اما با بهره گیری از روش های نوین، اصلاح روشهای سنتی آبیاری و اصلاح الگوی كشت، سطح زیركشت اراضی استان از 135 هزار هكتار به 115 هكتار رسیده كه كاهش 15 درصدی را نشان می دهد.
كارشناس آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی چهارمحال و بختیاری، وابستگی بخش كشاورزی استان به منابع آب زیرزمینی را 70 درصد اعلام كرد و گفت: بخش زیادی از فعالیت های اقتصادی و كشاورزی استان بی بهره از آب های روان و سطحی استان بوده و ما در سالهای گذشته بیشترین نیاز خود را از منابع زیرزمینی تامین كرده ایم كه این موضوع تخلیه سفره ها را به همراه داشته است.
یادگاری با اشاره به ممنوعه شدن هر 10 دشت اصلی این استان خاطرنشان كرد: این موضوع فعالیت های كشاورزی استان را در آستانه تعطیلی قرار داده و چنانچه منابع جایگزینی برای این موضوع تدبیر نشود در معرض یك فاجعه اجتماعی و زیست محیطی در استان قرار می گیریم.
وی سهمیه بندی آب بخش كشاورزی در مقایسه با سهمیه ای كه استانهای همجوار از منابع آب زاینده رود دارند را ناعادلانه دانست و خاطرنشان كرد: با توجه به شرایط خشكسالی در استان و ممنوعه شدن دشت ها باید در این سهمیه بندی تجدیدنظر و ایراداتی كه در توزیع آب وجود دارد برطرف شود.
یادگاری افزود: همچنین انتظار می رود همانطور كه در استان با بهره گیری از روش های نوین و مدیریت اصلاح مصرف، مصرف آب را در بخش كشاورزی كاهش داده ایم در استانهای همجوار نیز در مصرف بهینه آب اهتمام بیشتری به كار گرفته شود.
وی با تاكید بر برنامه ریزی براساس سند آمایش سرزمین تصریح كرد: در شرایط فعلی راهی جز برنامه ریزی بلندمدت و جامع مبتنی بر اسناد ملی و بالادستی و متكی بر اصلاح مدیریت منابع آب نداریم.
میزگرد از: خاطره حسین زاده
7363/6021