موزه گلسنگ های ایران؛ تعامل علمی با طبیعت

گلسنگ ها (lichen) قارچ های همزیستی هستند كه روی سنگ ها، صخره ها، تنه و ساقه درختان و در سطح زمین می رویند و از یك شریك قارچی و یك یا دو شریك جلبكی پدید می آیند.
بر اساس اطلاعات كتاب «فلزات، مواد معدنی و میكروب ها؛ زمین میكروب شناسی و زیست پالایی/ Metals, minerals and microbes: geomicrobiology and bioremediation نوشته جفری مایكل گاد؛ گلسنگ ها حدود 6 درصد سطح زمین را اشغال كرده و در نقاط بیابانی كوهستانی، مناطق قطبی و تقریبا همه زیست بوم ها غیر از مناطق آلوده پراكنش دارند.
بعضی انواع گلسنگ ها در طول سال فقط 1 میلی متر رشد می كنند، این قارچ های همزیست می توانند تا چهار هزار سال عمر كنند. گلسنگ ها می توانند در دمای منفی 60 درجه سانتیگراد (منفی 76 درجه فارنهایت) هم زنده بمانند. بسیاری گلسنگ ها در مناطق مرطوب زندگی می كنند اما فقط یك گونه از این گیاه در آب زیست دارد. تحقیقات روی گلسنگ ها از جنبه های فراوانی مهم است و امروزه كاربردهای متفاوتی از این گونه گیاهی ساده در زمینه های مختلف شامل داروسازی، آلودگی هوا، صنایع بهداشتی و آرایشی و نظایر آن به دست آمده است.
محمد سهرابی اولین دانش آموخته دكتری گلسنگ شناس در ایران است كه مطالعه روی گلسنگ ها را سال 1378 آغاز كرد و بعد از آن از طریق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای ادامه تحصیل به فنلاند اعزام شد، وی پس از دانش آموختگی به ایران بازگشت.
سهرابی كه عضو هیات علمی سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران است، سال 96 به همت این سازمان و با حمایت وزارت علوم موزه گلسنگ شناسی ایران را افتتاح كرد. این موزه كه در محل سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران واقع شده میزبان شمار قابل توجهی از انواع گلسنگ هاست و در مراسم بزرگداشت روز جهانی موزه‌ها و هفته میراث فرهنگی سال 97 به عنوان موزه برتر شناخته شد.
موزه گلسنگ شناسی یكی از دستاوردهای سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران است، سازمانی كه در سال 1359 با هدف حمایت از محققان شكل گرفت و بعد از چند سال انجام تحقیقات كاربردی نیز به وظایف آن افزوده شد.
این سازمان هفت پژوهشكده به نام های مكانیك، كشاورزی، زیست فناوری، فناوری های شیمیایی، برق و فناوری اطلاعات، مطالعات و فناوری های نو و مواد پیشرفته و انرژی های نو را در خود جاداده و مركز رشد آن وظیفه توسعه نوآوری های واحدهای فناور را برعهده دارد.

***موزه ای از جنس موزه های علمی و تعاملی
دكتر سهرابی در گفت وگو با خبرنگار علمی ایرنا درباره موزه یادشده اظهار داشت: موزه گلسنگ های ایران یك موزه تخصصی در حوزه تاریخ طبیعی است و به شیوه ای ساخته و تدوین شده كه همزمان آموزش، پژوهش و حفاظت در آن رعایت می شود.
وی ادامه داد: این موزه مانند موزه های سنتی نیست؛ زیرا موزه علمی است و در رده موزه های تعاملی قرار می گیرد. در اینجا می توان اشیا را كه گلسنگ ها باشند لمس كرد و با لمس كردن آموزش دید؛ اولویت سازندگان موزه جمع كردن مخاطب در حوزه تخصصی گلسنگ هاست.
عضو هیات علمی سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران افزود: دنبال آن نیستیم كه فقط اوقات فراغت تماشاچی پر شود؛ زیرا موزه ما با موزه های باستانی تفاوت عملكردی دارد. در این موزه توجه به دنیای میكروسكوپی (خرد) است و نه دنیای ماكروسكوپی (كلان). اگر در این موزه مخاطب لنز دستی نداشته باشد، نمی تواند از آن لذت ببرد و در واقع موزه مفهومی است كه در دنیای میكروسكوپی غرف شده است.
وی در مورد مخاطبان موزه گلسنگ ها توضیح داد: این موزه برای مخاطبان فعال در حوزه های آلودگی هوا، تاریخ، تنوع زیستی، رنگرزی و داروسازی كه به نوعی با گلسنگ ها سروكار دارند، مفید است زیرا می توانند در یك جا مجموعه خوبی از گلسنگ های ایران را ببیند.
دكتر سهرابی گفت: مسئولان موزه به هر مخاطبی كه وارد شود یك لنز دستی و آموزش اولیه كوتاهی ارائه می دهند. در این آموزش تنوع و شرایط گلسنگ ها را توضیح می دهیم تا بتوانند از موزه لذت ببرند، سپس یكباره می بینند یك چوب خشك چه قابلیتی در زمینه گلسنگ ها دارد و زیستگاه آنهاست.
«مخاطبان عمدتا دانشجویان كارشناسی ارشد و دكترا هستند؛ البته هدف ما مخاطب محور است و مخاطبان ما از مهدكودك تا سطوح پیشرفته دانشگاهی هستند و بسته به میزان اطلاعات مخاطب می توانیم آنها را از انواع مختلف گلسنگ ها مطلع كنیم؛ مثلا برای كودكانی كه از مهدكودك می آیند می توانیم تفاوت جلبك ها و قارچ ها و مفهوم همزیستی را توضیح دهیم اما برای مخاطبان دانشجو در مقاطع مختلف كاربرد گلسنگ ها مطرح می شود».

***توجه به موضوع اقتصاد ارزیابی
وی در مورد كاربردهای گلسنگ ها اظهار داشت: گلسنگ ها همه جا هستند و در زیستگاه های مختلف مانند مرتع، جنگل و استپ دیده می شوند. بسیاری دانشجویان می خواهند از گلسنگ ها برای اهداف مختلف مانند داروسازی یا تعیین نشانه های تاریخی یا سالم بودن یا نبودن محیط زیست استفاده كنند. در پارامترهای كلی ارزیابی زیست محیطی نكته ای وجود دارد كه بسیار مهم است؛ یعنی بحث اقتصاد ارزیابی.
مدیر موزه گلسنگ های ایران در مورد اقتصاد ارزیابی توضیح داد: این مفهوم یعنی اگر می خواهیم آلودگی هوا را در یك استان بررسی كنیم، باید دستگاه های ابزار دقیق و حسگرهای مشخصی در اختیار داشته باشیم كه هزینه زیادی دارد در حالی كه با مشاهده گلسنگ ها و شناسایی آنها در نقاط مختلف این كار را با هزینه كمتر می توانیم انجام دیم.
وی گفت: دستگاه های سنجش آلودگی هوا كه روزانه گزارش می دهند در مجموع شش ماه میانگین ارائه و مثلا نشان می دهند فلز مس یا كادمیوم در هوا وجود دارد، این عدد میانگین محصول یك دستگاه است ولی به جای آن می توانیم از ابزار زیستی مانند گلسنگ استفاده كنیم كه می توان داده های خوبی از آن كسب كرد و امروزه در بسیاری مناطق اروپا و آمریكا برای تعیین شاخص های آلودگی های محیط زیستی در كنار ابزار دقیق از گلسنگ ها هم استفاده می شود؛ زیرا ابزار دقیق قابل دستكاری است و گاه ممكن است برخی افراد آن را دستكاری كنند ولی كسی نمی تواند گلسنگ ها را دستكاری كند.
دكتر سهرابی با ابراز تاسف از اینكه استفاده از گلسنگ ها در ایران هنوز چندان معمول نیست گفت: كسانی كه دنبال منافع خود و خرید ابزار دقیق هستند، مانع از گسترش تحقیقات با گلسنگ ها می شوند؛ زیرا به نفع آنها نیست و نمی توانند ابزارها را بفروشند. اما در بسیاری كشورها مانند ایتالیا آموزش آشنایی با گلسنگ ها جهت كنترل كیفیت آلودگی هوا از مدارس شروع می شود؛ یعنی مردم و دانشجوها را نسبت به وجود گلسنگ های پیرامون ما حساس كرده اند و از آن طریق می توانند وضعیت محیط زیست را بهتر بفهمند.
وی با اشاره به سایر كاربردهای گلسنگ ها گفت: روند طبیعی گلسنگ ها در محیط و دیگر جاها پاكسازی است و گلسنگ ها از موجودات پیشگام در زیست بوم ها هستند؛ یعنی وقتی آتشفشانی روی می دهد یا جزیره ای از سطح خاك بیرون می آید، موجوداتی باید در این منطقه شروع به زندگی و سكنی گزیدن/ colonization بكنند. گلسنگ ها این موجودات هستند و در جاهایی كه حیات تازه شكل گرفته رشد می كنند.
به گفته دكتر سهرابی، به این دلیل به آنها موجودات پیشگام می گویند كه كار عادی آنها خاكسازی است و همه جا مفید هستند؛ غیر از جاهایی كه می خواهیم خاكسازی صورت نگیرد یعنی روی آثار تاریخی.
وی افزود: اگر گلسنگ ها روی این آثار رشد كنند، نقوش را محو و تبدیل به خاك می كنند. این روند در كل دنیا وجود دارد؛ هر جا كه در عرصه طبیعی قرار بگیرد گلسنگ رشد می كند؛ اما در شهرهای آلوده و آب های روان گلسنگ ها نیستند.
عضو هیات علمی سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران اظهار داشت: گلسنگ ها موجودات سخت جانی هستند كه می توانند در سخت ترین شرایط دمایی و ارتفاعات و پستی های زمین دوام آورند و در واقع مانیتور زیست بوم سالم ما هستند. اگر می خواهیم عملكرد زیست محیطی منطقه یا شهرمان را ارزیابی كنیم، لازم نیست سراغ پارامترهای بسیار پیچیده برویم می توانیم از روی گلسنگ ها به نتیجه برسیم.

***توجه به متابولیت های ثانویه گلسنگ ها
وی بعد دیگری از كاربرد گلسنگ ها را متابولیت های ثانویه گلسنگ ها دانست و گفت: تعامل جلبك و قارچ باعث شده 115 ماده منحصر به فرد در گلسنگ ها به وجود بیاید كه این مواد در هیچ موجود زنده ای غیر از گلسنگ ها پیدا نمی شود. از این تنوع در رشته های مختلف از جمله داروسازی استفاده شده است.
دكتر سهرابی توضیح داد: یكی از اهداف موزه كه به تدریج حاصل شده، این است كه پل ارتباطی بین مردم و فرهنگ زیست محیطی آنها باشد.
وی با بیان مثالی در این زمینه گفت: محمدزكریای رازی یك رستنی به نام آشنه را معرفی می كند كه خاصیت آنتی بیوتیكی دارد و بعد از گذشت این همه سال هنوز در كتب گیاهان دارویی نمود خارجی آن پیدا نشده است. اما گلسنگی به نام اوسنه آ كه لاتین شده اوشنه است همین رستنی است. بنابراین موزه نقش محوری در پر كردن این خلا فرهنگی و علمی دارد، ما از طریق موزه توانستیم افرادی را پیدا كنیم كه كاربردهای گلسنگ ها را در طب سنتی بلد بودند و این دانسته ها هیچ جایی مكتوب نشده است.
دكتر سهرابی در مورد نمونه گلسنگ های موجود در موزه گلسنگ های ایران گفت: در كلكسیون شخصی من كه نتیجه مسافرت ها و جمع آوری زیادی است، 60 هزار واحد گلسنگ وجود دارد و در موزه گلسنگ های ایران 20 هزار نمونه نگهداری می شود. این نمونه ها كدگذاری، شناسایی و طبقه بندی شده اند. از این بین 500 نمونه در تالار آموزش موزه به بازدیدكنندگان ارائه می شود. همچنین با یك دوره 8 ساعته تدریس یك فرد می تواند گلسنگ ها را بشناسد و آنها جمع اوری كند.
وی با تاكید بر آموزش گلسنگ ها در مدارس و دانشگاه ها گفت: یكی از كارهایی كه می توانیم مردم را نسبت به سلامت خود و محیط زیست حساس كنیم، شناسایی و آموزش گلسنگ هاست.
رئیس موزه گلسنگ های ایران در مورد اقدامات این موزه همچنین افزود: در راستای تدوین فلور (مجموعه ‌گونه ‌هایی كه در یك منطقه جغرافیایی و در دوره‌ ای معین زندگی می كنند) گلسنگ های ایران قدم های خوبی برداشته شده است، 4 جلد از این فلور آماده و گروهی متشكل از متخصصان ایرانی و خارجی برای ویراستاری آن تشكیل شده است.
«اگر حمایت های كافی صورت بگیرد ظرف 15 سال آینده فلور گلسنگ های ایران را پایان داده و به نتیجه می رسانیم، در سال آینده هم كتابی برای آموزش در این زمینه ارائه می دهیم. برنامه ای برای نگارش دائره المعارف گلسنگ ها آماده كرده ایم كه هنوز كامل حمایت نشده است، با توجه به هزینه های این بخش به حمایت های مالی دولت نیاز داریم».
علمی**9157**2017