دامنه فرونشست به فرودگاه امام خمینی رسیده ‌است

مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری كشور در گفت‌وگو با ایرناپلاس زوایای مختلف پدیده فرونشست را مورد بحث و بررسی قرار داده است؛ از تفاوت آن با فروچاله تا مناطقی از تهران كه بیشترین میزان فرونشست را دارند.

وی همچنین نسبت به خطرات این پدیده برای ابرپروژه‌هایی مانند فرودگاه امام خمینی(ره) هشدار می‌‎دهد.

بخش نخست این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانید.

ایرناپلاس: فرق فرونشست و فروچاله چیست؟

شفیعی: فرونشست پدیده‌ای است كه در محدوده‌های وسیع اتفاق می‌افتد و می‌تواند محدوده‌هایی از 100 تا 1000 كیلومتر مربع و حتی بیشتر را در برگیرد. اما نشانه‌ها و پدیده فرونشست می‌تواند به‌صورت فروریزش یا فروچاله خود را نشان دهد كه در یك نقطه خاص متمركز است. البته هر فروریزش و فروچاله‌ای لزوماً منشأ فرونشست ندارد.

بنابراین آنچه در محدوده كوچك اتفاق می‌افتد و خالی شدن زیر بستر زمین در محدوده كوچك، می‌تواند فرونشست یا فروچاله محسوب شود، ولی فرونشست در مناطق وسیع اتفاق می‌افتد.

فرونشست در محدوده وسیع و با شیب ملایم است و حالت كاسه شكل دارد و طبیعتاً در مركز آن بیشترین میزان عمق را دارد. ممكن است شما در محدوده‌ای كه دچار فرونشست شده است تردد كنید، اما متوجه این پدیده نشوید و بعداً با آثار و ترك‌هایی روی سطح زمین یا بدنه ساختمان‌ها روبه‌رو شوید و دریابید كه اینجا در معرض فرونشست بوده، ولی فروچاله به‌خوبی قابل‌مشاهده است و اثرش را در همان زمان می‌بینید و متوجه می‌شوید زمین فروریخته و چاله‌ای ایجاد كرده كه با آن مواجه هستیم.

ایرناپلاس: بعضی با استناد به برخی آمار و اطلاعات می‌گویند ایران ركورددار فرونشست در دنیاست، آیا این اظهارت صحیح است؟

شفیعی: به هیچ عنوان نمی‌توانیم چنین آماری را دقیق و قطعی بدانیم، چون در كشور، محدوده‌هایی داریم كه هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته است. نرخ فرونشست را برای آن‌ها تعیین نكرده‌ایم و اساساً نمی‌دانیم در معرض فرونشست هستند یا خیر. طبیعی است در بقیه نقاط جهان هم این شرایط وجود دارد. اما آنچه مطالعه شده و در برخی مطالعات بین‌المللی نیز آمده، مشابه نرخ فرونشست در كشور ما در مناطق دیگری در جهان نیز وجود دارد و حتی گاهی بالاتر از نرخ‌هایی است كه ما در كشور ثبت كرده‌ایم. برای مثال، در كشورهایی مانند ژاپن یا مكزیك یا ایالات‌متحده مناطقی وجود دارد كه نرخ فرونشست در آن‌ها بالای 20 سانتی‌متر و حتی تا 30 سانتی‌متر در سال نیز گزارش شده است.

اما اینكه بگوییم ایران ركورددار فرونشست در جهان است را نمی‌توانیم تأیید كنیم.

**نرخ فرونشست برخی مناطق تهران؛ از 23 تا 25 سانتی‌متر در سال

ایرناپلاس: متوسط نرخ فرونشست در كشور ما چقدر است؟

شفیعی: این هم عددی نیست كه بتوانیم برای آن میانگین بیان كنیم. در حال حاضر توانسته‌ایم بین 44 تا 50 محدوده در كشور را مورد مطالعه و اندازه‌گیری قرار دهیم. در این پایش‌ها به‌دقت، فرونشست برخی محدوده‌های موردنظر در بازه‌های سه‌ساله، پنج‌ساله یا 10 ساله میانگین‌گیری و احصا شد. یكی از مناطقی كه پایش و مطالعه روی آن بیشتر، طولانی‌تر و دقیق‌تر بوده مناطق استان تهران، جنوب شهر تهران، جنوب غرب شهر تهران است كه فرونشست‌هایی با نرخ 23، 24 و 25 سانتی‌متر در سال را در برخی مناطق شاهد بوده‌ایم.

در برخی مناطق كشور نیز نرخ فرونشست در حد یك سانتی‌متر و حتی كمتر از یك سانتی‌متر است. مناطقی نیز وجود دارد كه ممكن است در آن هیچ‌گونه فرونشستی نداشته باشیم. بنابراین نمی‌توانیم بگوییم میانگین فرونشست در ایران چقدر است.

اما آنچه مشخص است، آنچه در مورد فرونشست روزانه تهران می‌گویند فلان مقدار است را نمی‌‎توانیم تأیید كنیم. چون نرخ فرونشست روزانه نیست و سالانه است و مطالعات ما هیچ‌یك را تأیید نمی‌كند.

ایرناپلاس: پس این آمار عجیب و غریب فرونشست از كجا می‌آید؟

شفیعی: مبنای اعلام نرخ فرونشست، حاصل اندازه‌گیری دقیق است. اندازه‌گیری هندسی كشور در ابعاد مسطحاتی و ارتفاعی برعهده سازمان نقشه‌برداری است؛ یعنی تغییرات هندسی كشور را ما رصد می‌كنیم.

تغییرات مسطحاتی ممكن است روی تغییرات مختصات باشد كه دلیل آن می‌تواند جابه‌جایی‌های پوسته زمین باشد. در مورد تغییرات ارتفاعی نیز باید گفت كه همواره علت فرونشست كاهش سطح آب‌های زیرزمینی نیست، بلكه تغییرات تكنونیكی هم ممكن است موجب این تغییرات بشود.

بنابراین گاهی افراد غیرمتخصص كه به آمار و اطلاعات دقیق دسترسی ندارند اظهارنظرهایی می‌كنند كه نه مستند است و نه علمی.

این آمار سالانه با استفاده از میانگین، بیان‌كننده تغییرات در چند سال است. بزرگ‌ترین نرخ فرونشست‌های اندازه‌گیری شده نیز 23 تا 24 سانتی‌متر در سال است.

البته یك نكته وجود دارد، در برخی مواقع اندازه‌گیری‌ها در زمستان انجام می‌شود، اما دو سال بعد در فصل تابستان اندازه‌گیری صورت می‌گیرد. این هم نمی‌تواند اعتبار لازم را داشته باشد، زیرا به لحاظ شرایط خاكی و بارندگی و میزان جذب آب در زمین می‌توانیم در فصول مختلف تغییراتی را شاهد باشیم. معمولاً باید در بازه‌های زمانی مشابه تكرار آن صورت بگیرد تا نرخ اندازه‌گیری دقیق باشد، دوره صحیح اندازه‌گیری نیز حداقل دو تا سه سال است.

**فرونشست خزنده و نامحسوس رخ می‌دهد

ایرناپلاس: چرا فرونشست ترسناك است؟

شفیعی: چون بسیار خزنده و نامحسوس اتفاق می‌افتد. آنچه در مورد سیل و زلزله رخ می‌دهد، معمولاً در یك لحظه اتفاق می‌افتد، ولی فرونشست ابعاد خیلی گسترده‌ای دارد و بعد اینكه ممكن است آنقدر پیش‌روی كند كه ما فرصت منتقل كردن زیرساخت‌هایمان از مناطق در معرض خطر را نداشته باشیم. ممكن است صد كیلومتر خطوط راه‌آهن و انتقال نیرو و انتقال انرژی و ابنیه شهری از دست برود در حالی‌كه آرام‌آرام با فرونشست روبه‌رو می‌شود و به‌طور ناگهانی با یك سری تغییرات مخرب در ابعاد بسیار وسیع مواجه شویم كه غیرقابل جبران است.

ایرناپلاس: آیا غیر از پایین رفتن سطح آب سفره‌های زیرزمینی، عامل دیگری برای فرونشست وجود دارد؟

شفیعی: اساساً تغییر چگالی زیرسطح زمین می‌تواند یكی از عوامل فرونشست باشد، البته می‌تواند ناشی از حركت‌های تكنونیك زمین هم باشد كه مربوط به مطالعات زمین‌شناسی است. ولی تغییر چگالی ممكن است حاصل برداشت از سفره‌های نفت و گاز یا كاهش سطح سفره‌های زیرزمینی باشد، یا هر عامل دیگر كه تغییر چگالی در زیر زمین را ایجاد كند.

اما آنچه در كشور ما به‌صورت میدانی و عینی مشاهده شده است، نشانگر این است كه عمده فرونشست در كشور به علت پایین رفتن سطح سفره‌های زیرزمینی است.

ایرناپلاس: گفته می‌شود مناطقی مانند فرودگاه امام خمینی در معرض فرونشست است، چرا در هنگام ساخت این ابرپروژه‌ها به این مسائل ایمنی توجهی نشده است؟

شفیعی: قطعاً مطالعات زمین‌شناسی و مهندسی قبل از ساخت ابنیه‌ای با این عظمت صورت گرفته، اما اینكه از بعد در معرض فرونشست قرار گرفتن منطقه، مطالعه‌ای صورت گرفته باشد من بی‌اطلاعم. ضمن اینكه در مورد فرودگاه امام و یكی دو فرودگاه دیگر در كشور درواقع این دامنه فرونشست است كه خود را به محدوده فرودگاه می‌رساند.

شاید اگر 10 سال پیش در محدوده فرودگاه امام، مطالعه‌ای به لحاظ ارتفاعی صورت می‌گرفت ما داده‌ای نداشتیم كه بر اساس آن قضاوت كنیم. شاید آن زمان، چنین مطالعاتی موضوع روز نبوده كه نیازی به استفاده از داده‌های مطالعاتی در زمینه فرونشست احساس شود.

ادامه دارد..

گفت‌وگو از حسین جمشیدیان