كجای تهران امن‌ است و كدام منطقه در برابر فرونشست آسیب‌پذیر؟

مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری كشور در گفت‌وگو با ایرناپلاس ضمن بررسی زوایای مختلف پدیده فرونشست، وضعیت آن را در تهران و برخی نقاط كشور تشریح كرد.

بخش دوم گفت‌وگوی وی با ایرناپلاس را در ادامه می‌خوانید.

ایرناپلاس: نقشه‌های بسیاری در مورد گسل‌ها و فرونشست‌های در فضای مجازی وجود دارد و تحلیل‌هایی فراوانی از آن‌ها می‌شود كه سبب نگرانی بسیاری می‌شود. مردم از كجا متوجه شوند كه اولاً این نقشه‌ها معتبر است و در درجه بعد اینكه آیا تحلیل‌ها درست و علمی است؟

شفیعی: ما از ابتدای سال جاری شروع به تهیه اطلس‌های فرونشست در محدوده‌های مختلف كشور كرده‌ایم و در این نقشه‌ها به‌صورت تصویری و كاملاً مستند نرخ فرونشست را اعلام می‌كنیم. طبیعتاً این گزارش‌ها در درگاه اینترنتی سازمان نقشه‌برداری وجود دارد و مناطقی كه مطالعه شده نقشه آن‌ها موجود است و از نظر ما كاملاً متقن است و با مبانی علمی تهیه شده است.

**نرخ فرونشست با نرخ خطرپذیری و ریسك متفاوت است

اما در این میان یك نكته ظریف وجود دارد: آنچه ما اعلام می‌كنیم نرخ فرونشست است. نرخ فرونشست با نرخ خطرپذیری و ریسك متفاوت است. ممكن است در برخی مناطق نرخ فرونشست بالایی گزارش شود، ولی به دلیل ساخت زمین‌شناختی منطقه، آثار مخرب آن كمتر از جایی باشد كه نرخ فرونشست كمتری دارد.

از همین رو، همكاران ما در سازمان زمین‌شناسی قرار شده متعاقب نقشه‌های فرونشست، نقشه خطرپذیری ناشی از فرونشست را ارائه بدهند. یك بُعد آن به مسائل زمین‌شناختی معطوف می‌شود، بعد دوم به كاربری آن محدوده‌هایی كه تحت تأثیر پدیده فرونشست قرار می‌گیرند، توجه دارد.

ممكن است مناطقی با فرونشست بالا داشته باشیم ولی خالی از سكنه و ابنیه و تأسیسات زیرساختی باشد. طبیعتاً ما حساسیت زیادی روی آن مناطق نداریم ولی جاهایی كه نزدیك به نقاط پرجمعیت و متراكم از نظر جمعیتی است و ساخت و سازهای زیادی صورت گرفته، ریسك بالایی دارند و توصیه ما هم به مردم این است كه اگر در جاهایی قرار است اقدام به سرمایه‌گذاری و ساخت و ساز كنند، مطالعات ما را بررسی كنند و در محدوده‌هایی كه در حال حاضر تحت تأثیر است یا گمان می‌رود دامنه فرونشست به آن مناطق هم كشیده شود، از هرگونه فعالیت و ساخت ابنیه و سرمایه‌گذاری اجتناب كنند یا تمهیدات لازم را قبل از هر ساخت و ساز بیندیشند.

ایرناپلاس: كدام‌یك از مناطق تهران امن‌تر و كدام در برابر فرونشست آسیب‌پذیرتر است؟

شفیعی: بر اساس آخرین نقشه فرونشست تهران، بخشی از جنوب و جنوب غرب تهران تا مناطقی از استان البرز كه در برابر فرونشست آسیب‌پذیر است مشخص شده است. در این محدوده لكه‌هایی قابل مشاهده است. یك لكه در استان البرز حوالی شهر كرج قابل مشاهده است. یك لكه هم در جنوب غرب تهران یعنی اسلامشهر و رباط كریم كه این‌ها مناطق در معرض فرونشست هستند.

**نرخ فرونشست در تهران تغییر نكرده است

اما نرخ فرونشست تقریباً نزدیك همان نرخ سال گذشته است. یعنی همان سالی بیست و چند سانتی‌متری دارد تكرار می‌شود. آهنگ فرونشست تشدید نشده، ولی محدوده فرونشست در محدوده كرج به نقشه‌های جدید اضافه شده است.

مهم‌ترین پیام اطلس اخیر این است كه اگر اقدام بازدارنده‌ای برای فرونشست انجام داده‌ایم، این اقدام مؤثر نبوده چون تغییرات با همان نرخ در حال ادامه یافتن است یا اساساً اقدام بازدارنده‌ای انجام نداده‌ایم كه بخواهیم آن را كنترل كنیم.

ایرناپلاس: غیر از استان تهران محدوده فرونشست در چه استان‌هایی مطالعه شده است؟

شفیعی: غیر از تهران، استان خراسان رضوی، كرمان، فارس، اصفهان، آذربایجان غربی و شرقی در محدوده‌های نزدیك دریاچه ارومیه، نرخ فرونشست بالا و بیش از 15 و نزدیك 20 سانتی‌متر در سال است، در استان فارس در محدوده شهرستان مرودشت مطالعاتی انجام دادیم، البته اكثر آن هنوز منتشر نشده است. اما در یك محدوده، نرخ بالای 30 سانتی‌متر را مشاهده می‌كنیم. به‌طوری كه در دو لكه مورد مشاهده، نرخ بالای 30 سانتی‌متر و حتی در یك نقطه نرخ 42 سانتی‌متر را نیز مشاهده كردیم.

این اتفاق در محدوده چند روستای كمتر شناخته شده، حوالی مرودشت رخ داده كه قرار است همكاران ما مراجعه میدانی هم برای بررسی موضوع داشته باشند. اما آنچه در تصاویر ماهواره مشاهده كردیم این محدوده كوچك است و به یك هكتار هم نمی‌رسد.

ظاهراً باید تأسیساتی شبیه كارخانه صنعتی در منطقه باشد كه چاه‌های آبی كه برای آن حفر شده، باعث كاهش سطح آب زیرزمینی شده ولی عدد 42 سانتی‌متر عدد بسیار بسیار بالایی است. این نرخ فرونشست در طول 3 تا 4 سال می‌تواند ارتفاعی 5/1 تا 2 متری را رقم بزند كه عدد بسیار نگران كننده‌ای است و برای كسی كه ابنیه و تأسیسات را در آنجا ایجاد كرده یك خطر بالقوه جدی محسوب می‌شود.

ایرناپلاس: برخی مدعی هستند كه نرخ فرونشست در تهران متوقف شده است، این گفته تا چه حد صحیح است؟

شفیعی: ما همواره اعلام كردیم در مركز و شمال تهران، پدیده فرونشست نداریم و گزارشی هم در این مورد نداشته‌ایم، ولی در مناطق جنوب و جنوب غرب تهران، با توجه به گزارشات ما نمی‌توان چنین نتایجی را استنتاج كرد.

ایرناپلاس: آیا تاكنون موردی از فرونشست در كشور داشته‌ایم كه طی آن آسیب جدی به زیرساخت‌های حیاتی كشور رسیده باشد؟

شفیعی: در برخی نواحی، آثار عینی فرونشست را دیده‌ایم، مانند آنچه در حوالی كبودرآهنگ اتفاق افتاده، فروچاله‌های بزرگی ناشی از فرونشست است. طبیعتاً اگر در آنجا ابنیه‌ای بود، با توجه به اینكه محدوده وسیعی را نیز در بر می‌گیرد، قطعاً خسارت زیادی را می‌توانست ایجاد كند ولی به لحاظ مصداقی، خیر تاكنون موردی نداشته‌ایم كه زیرساخت حیاتی وسیعی بر اثر فرونشست كاركرد خود را از دست داده باشد.

**زمین‌های كشاورزی در صورت فرونشست، احیا شدنی نیست

البته در مورد زمین‌های كشاورزی موضوع متفاوت است. موارد زیادی از دشت ورامین و مناطقی در خراسان رضوی داریم كه ترك‌های عمیق و طولانی در زمین كشاورزی ایجاد و امكان كشت و زرع از میان رفته است.

گاهی فكر می‌كنند با پر كردن این شكاف‌ها با خاك می‌شود این ترك‌ها را جبران و دوباره كشاورزی كرد كه اشتباه است و هیچ راه‌حلی ندارد كه بتوانیم دوباره این محدوده‌ها را احیا كنیم.

ایرناپلاس: راجع به سیستم آشكارساز حركات پوسته زمین كه سازمان نقشه‌برداری روی آن در حال كار كردن است توضیح دهید.

شفیعی: این كار فعلاً در مرحله مطالعاتی است كه در كشورهای اروپایی در حال انجام است. شكل كلی كار این است كه با نصب دستگاه‌های گیرنده تعیین موقعیت ماهواره‌ای در مجاورت تأسیسات و ابنیه زیرساختی در كنار جاده‌ها، راه‌آهن، پل‌ها، می‌توان تغییرات پوسته زمین را رصد كرد و در صورت بروز تغییرات ارتفاعی هشدار داد. ما در ایران هنوز این امكان را آزمایش نكرده‌ایم، البته با توجه به وسعت كشور اگر بخواهیم این كار اجرا شود، هزینه بسیار سنگینی خواهد داشت.

ایرناپلاس: با توجه به بالا بودن میزان زلزله در كشور ما، آیا این سیستم می‌تواند به رصد حركت گسل‌ها در كشور كمك كند؟

شفیعی: قطعاً می‌تواند، اما در حال حاضر با سیستم فعلی خودمان كه شبكه ژئودینامیك است نیز می‌توان این تغییرات را رصد كرد. ما می‌توانیم با حداقل 400 دستگاه ژئودینامیك در مجاورت گسل‌ها در كل كشور، تغییرات پوسته زمین را در حد نرمال رصد كنیم و اگر جابه‌جایی‌های حساسیت‌برانگیزی رخ داد، آمادگی لازم را داشته باشیم. اما در حال حاضر تعداد ایستگاه‌های ما كمتر از 150 است و با توجه به بار سنگین مالی راه‌اندازی و حتی نگهداری این ایستگاه‌ها، خیلی هم امیدوار نیستیم كه در آینده نزدیك بتوانیم این ایستگاه‌ها را توسعه بدهیم. ولی قطعاً اگر منابع مالی وجود داشته باشد، سیستم بسیار كارآمد و اطمینان بخشی برای ما خواهد بود كه بتوانیم پیش‌آگاهی لازم را نسبت به مخاطراتی مانند زمین‌لرزه، یا فرونشست در مجاورت شهرها و نقاط جمعیتی به‌دست آوریم، اگرچه همواره گفته می‌شود زلزله غیرقابل‌پیش‌بینی است و امكان دقیق پیش‎بینی وجود ندارد، اما مناطقی كه در معرض خطر هستند را می‌تواند رصد كرد و یك سری آمادگی‌های از قبل داشت.

**وضعیت دماوند نگران كننده نیست

ایرناپلاس: آیا سازمان نقشه‌برداری اقدامی در مورد رصد قله دماوند و تغییرات آن انجام داده است؟

شفیعی: ما در محدوده قله دماوند هم ایستگاه ژئودینامیك داریم و هم ایستگاه موردی كه به‌صورت كمپین در كوتاه‌مدت و موقت مستقر می‌شوند، تغییرات پوسته را در محدوده دماوند رصد كردیم. آنچه تاكنون گزارش شده و در مطالعات همكاران ما آمده، مورد نگران كننده‌ای نبوده است. اگرچه فكر می‌كنیم یك قله آتش‌فشانی به اسم دماوند نیازمند مطالعه و پایش مستقرتر و دقیق‌تری است. با همكارانمان در سازمان زمین‌شناسی و موسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران و مركز تحقیقات راه و شهرسازی تلاش می‌كنیم تا یك مركز دائمی برای رصد تغییرات پوسته زمین و جابه‌جایی‌ها در محدوده دماوند ایجاد كنیم، اما آنچه مشخص است در حال حاضر هیچ جای نگرانی نیست.

**روند فعلی فرونشست می‌تواند امكان سكونت در تهران را از ما بگیرد

ایرناپلاس: برخی معتقدند با نرخ فعلی فرونشست در تهران روزی خواهد آمد كه ما مجبور شویم تهران را ترك كنیم. آیا به نظر شما چنین روزی را خواهیم رسید؟

شفیعی: اگر منظور مناطق شمالی و مركزی تهران است خیر، فرونشست نداریم ولی در نواحی جنوب غرب تهران و مناطق حاشیه‌ای آن، وضعیت متفاوت است و اگر نتوانیم این روند را كنترل كنیم، این معضل به مناطق جنوبی توسعه پیدا می‌كند. آنچه مشخص است روند فعلی شاید خسارت‌های غیرقابل جبران به همراه داشته باشد. به شكلی كه حتی می‌تواند امكان سكونت را از ما بگیرد.

گفت‌وگو از حسین جمشیدیان