به گزارش خبرنگار ایرنا، سدسازی را نه به طور كامل می توان نفی كرد و نه می توان گفت كه امری كاملا مثبت است ، بویژه وقتی كه بحث سدسازی برای مناطق شمالی ایران و استانی مانند مازندران كه محیط زیست حساس و شكننده ای دارد مطرح می شود.
در مازندران چند پروژه بزرگ سدسازی طی چند دهه اخیر تعریف شده است. سد البرز نخستین سد بزرگی است كه در مازندران ایجاد شده است. سد گلورد هم در شرق مازندران سال گذشته آبگیری شد و سد بزرگ هراز هم در حال ساخت است تا نیاز آبی مناطق پایین دست را تأمین كند.
علاوه بر این سدها، برای مدیریت منابع آبی مازندران، 10 سد دیگر نیز در اندازه های مختلف تعریف شده كه طبق برنامه ها باید تا سال 1425 به بهره برداری برسند. با بهره برداری از این سدها، میزان مهار آب های سطحی در مازندران به 38 درصد می رسد.
** هزینه های سدسازی
به هر حال سدسازی بخش قابل توجهی از آب های سطحی را مهار می كند؛ پس دلیل مخالفت برخی فعالان محیط زیست با سدسازی یا فاصله گرفتن كشورهای توسعه یافته با سدسازی چیست؟ چرا از حدود 2 دهه پیش تا كنون یك نهاد بین المللی برای بررسی آسیب های سدسازی در دنیا تشكیل شد و با عنوان ' كمیسیون جهانی سدها World Commision on Dams ' با نام مخفف ' دبلیو سی دی WCD ' در حال پیگیری این موضوع در مناطق مختلف دنیاست؟
نتیجه یافته های این كمیسیون جهانی نشان داد كه با وجود ایفای نقش سدها در توسعه جوامع، هزینه های زیاد و گاهی غیرضروری نیز در بخش های اجتماعی، محیط زیستی و طبیعی ایجاد شده است.
امروز مخالفان سدسازی چند دلیل را مطرح می كنند. تخریب بخش هایی از محیط زیست، تغییر اقلیم و حتی پوشش گیاهی در مناطق پیرامونی سد و دریاچه پشت آن، جابه جایی و مهاجرت اجباری و برخی مسائل فنی دلایل اصلی این مخالفت هستند.
بخشی از استدلال این كارشناسان در استانی مانند مازندران دارای مصداق است . برای نمونه با آبگیری هر سد در منطقه ای مانند مازندران، بخش زیادی از جنگل ها باید تخریب شود و زیر آب برود. یا ایجاد دریاچه پشت سد، به دلیل نفوذ آب به لایه های زمین در شعاعی مشخص و همچنین افزایش رطوبت و میزان شرجی مناطق اطراف، اقلیم آن منطقه را تغییر می دهد.
در این مورد می توان به تغییر آب و هوای مناطق كوهستانی سوادكوه مانند آلاشت در بهار و تابستان پس از آبگیری سد البرز طی سال های اخیر اشاره كرد. مناطقی كه تابستان های خشك و خنكی داشتند، چند سال است كه با افزایش دمای هوا، به خاطر بالا رفتن رطوبت ناشی از تبخیر آب دریاچه سد لفور، مانند مناطق پایین دست شرجی و رطوبتی شده اند.
مهاجرت هم بخش جدایی ناپذیر ساخت سد در مناطقی مانند مازندران است. با ساخت سدهای البرز و گلورد روستاهای متعددی به زیر آب رفتند و ساكنان این روستاها ناچار به مهاجرت شدند. طبیعتاً مهاجرت امری پیامددار است و نمی توان از چالش های آن چشم پوشید.
بررسی های كمیسیون جهانی سدها در سال 2000 نشان می داد كه ساخت سدها در نقاط مختلف دنیا، سبب مهاجرت اجباری حدود 40 تا 80 میلیون نفر شد.
** فرصت های پشت سد
با این حال سدسازی با هدف تأمین نیاز آبی بویژه در بخش كشاورزی، همچنان مورد توجه مسئولان و برنامه ریزان قرار دارد و برای آن اعتبارات كلانی در نظر گرفته می شود. حتی مسئولان این حوزه به پیامدهای مثبت سدسازی مانند اشتغالزایی و تبدیل شدن به جاذبه گردشگری به عنوان فرصت سازی های سدسازی علاوه بر تأمین آب نظر دارند.
مدیرعامل شركت آب منطقه ای مازندران مخالف منسوخ شدن سدسازی در دنیاست و اعتقاد دارد كه سدها در مجموع سودشان بیشتر از زیانی است كه ممكن است داشته باشند.
محمدابراهیم یخكشی بر این باور است كه سد بخشی اثرگذار در مدیریت منابع آب است و این كه اجرای آن پیامدهایی هم به دنبال داشته باشد طبیعی است.
وی درباره منسوخ شدن سدسازی در دنیا گفت: این طور نیست كه بگوییم در كشورهای توسعه یافته سد نمی سازند ، اما آن ها سدهای بد یا سدهایی كه پیامد زیست محیطی دارند نمی سازند. یا وقتی كه سدی فرسوده شده باشد شاید ناچار به حذف آن شوند.
مدیرعامل آب منطقه ای مازندران اظهار داشت: تاثیرات اقلیمی ساخت سدها در مقابل سودی كه برای محیط زیست و منطقه دارند اندك است.
** چراییِ مناسب نبودن سدهای بزرگ
اما این نگرش مورد تأیید كارشناسان نیست. به عبارت بهتر، كارشناسان موافق با ساخت سد، شكل دیگری از ذخیره سازی آب در سازه های انسان ساخت را برای مناطق شمالی ایران و استانی مانند مازندران تأیید می كنند كه همان سازه های بومی یا آب بندان ها هستند.
دكتر بابك مؤمنی پژوهشگر حوزه منابع آبی و سازه های مرتبط با آب معتقد است كه مناطق شمالی ایران به دلیل مجاورت با دریای خزر و وجود رشته كوه طولانی البرز در امتداد آن از میانگین بارندگی بیشتری نسبت به سایر نقاط كشور برخوردار بوده و منابع آبی قابل استحصال در صورت مدیریت درست به راحتی پاسخگوی كل نیازهای آبی در بخش های كشاورزی، صنعت و آشامیدنی است.
استادیار دانشگاه پیام نور مازندران با بیان این كه برای ذخیره آب های سطحی نباید به سمت ساخت سدهای مخزنی بزرگ حرت كنیم، به ایرنا گفت: استفاده از پیكره های بزرگ مقیاسی در ابعاد سدهای مخزنی امروز چه بر حسب تجربیات جهانی و چه بر مبنای چالش های كه در مناطقی مثل دریاچه ارومیه و دریاچه ها و تالاب های داخلی نظیر هامون، هورالعظیم، سرشاخه های زاینده رود و نظیر آنها به وجود آمده، محل تردید است.
وی كه دانش آموخته مقطع دكترای علوم و مهندسی آب در گرایش سازه های آبی است، از دیدگاهی فنی هم ساخت سدهای مخزنی بزرگ در مازندران را نادرست می داند. مؤمنی معتقد است كه اگر با همه مخاطرات و بحران های اجتماعی، زیست محیطی و نابودی ذخایر غنی ژنتیكی گیاهی و جانوری، ساخت سدها را به عنوان یك راهكار حل بحران تامین منابع آبی بپذیریم، به دلیل شرایط خاص ساختار زمین شناسی، زمین های شمال كشور به گونه ای است كه مهار آب‌های سطحی از طریق ساخت سدهای مخزنی با محدودیت‌های جدی مواجه است.
وی افزود: ما در مناطق شمالی، به سه دلیل فنی نمی توانیم روی ساخت سدها متمركز شویم؛ نخست این كه به خاطر نوع سازندهای ساختمانی فرصت نفوذ كمتری برای نزولات جوی فراهم می شود. دوم این كه در بخش‌هایی از مناطق بالادست كه ظرفیت هیدرولوژیكی مناسبی وجود دارد، با كمبود تكیه‌گاه‌های لازم برای ساخت سدهای مخزنی مواجه است. دلیل سوم هم پراكندگی الگوی بارش‌ها در این ناحیه است به این معنی كه اغلب بارش ها در دشت اتفاق می افتد و به دلیل كوتاه بودن طول رودخانه ها در این منطقه ساخت سدهای بزرگ مقیاس خاكی هم با محدودیت‌های جدی مواجه است.
استادیار دانشگاه پیام نور مازندران بهترین گزینه برای ذخیره و مدیریت منابع آبی سطحی در استان های شمالی و بویژه مازندران را سازه های بومی دانست و گفت: با توجه به مسائل عنوان شده، آب بندان به عنوان یك سازه بومی ذخیره سازی آب، می تواند نقش ویژه ای در آبیاری مستقل و تكمیلی زمین های جلگه‌ای شمال كشور داشته باشد، سازه ای كه هم نیاز آبی را تأمین می كند و هم می تواند برای پرورش ماهی و فعالیت های گردشگری مورد استفاده قرار گیرد.
چالش دیگری كه این كارشناس مدیریت منابع آبی به آن اشاره دارد، هزینه بر بودن انتقال آب از سدهای مخزنی بزرگ به مناطق پایین دست است. در حالی كه تقویت آب بندان های موجود كه افزون بر 800 قطعه آن در مازندران وجود دارد و ساخت بندها و سدهای كوچك در مناطق مختلف، با هزینه ای بسیار كمتر از ساخت سدهای بزرگ و بدون پیامدهای مطرح شده، برای انتقال آب هزینه ای به منظور ایجاد كانال نیاز ندارد.
** بازگشت به تجربه درست گذشتگان
این نگرش هر چند كه در بین مسئولان چندان پررنگ نیست، اما با توجه به اختصاص دادن بیش از 670 میلیارد تومان بودجه برای بهسازی آب بندان های سه استان شمالی، به نظر می رسد كه مورد توجه قرار گرفته است. ضمن این كه مسئولان حفاظت محیط زیست از معدود مسئولانی هستند كه عمدتا با این نگرش موافقند.
مدیركل حفاطت محیط زیست مازندران بر این باور است كه بهترین شیوه مهار آب برای مازندران، همان روشی است كه نیاكان و گذشتگان انجام می دادند.
حسینعلی ابراهیمی كارنامی به خبرنگار ایرنا گفت: حالا كه منابع آبی زیرزمینی آسیب دیده و منابع آبی سطحی باید جایگزین شود، بهتر از تجارب گذشتگان استفاده كنیم. بهسازی و گسترش آب بندان ها نقش زیادی در حل مشكل كم آبی دارد و راهكار بسیار بهتری از سدسازی است.
وی افزود: اگر شرایط ایجاب كرده به كه بسمت ذخیره سازی آب برویم، بهترین راه این است كه به دنبال ایجاد بندها و سدهای آبخیزداری و آبخوان داری گام برداریم. یعنی سدهایی كه كوچك تر باشند و تعدادشان بیشتر باشد. با این روش آب كافی به لایه های زیرزمینی هم نفوذ می كند و منابع زیرزمینی تغذیه می شود.
این مسئول توضیح داد: این كه برای تأمین آب یك عده موافق سدسازی شدند درست نیست. تمام دنیا در حال كنار گذاشتن سدسازی است. ما با سدسازی مخالف نیستیم، بلكه با ساخت سدهای بزرگ مخالفیم؛ نه سدهای كوچك. با ساخت سدهای بزرگ حقابه پایین دست گرفته می شود و خشكسالی را تشدید می كنیم. به عبارتی حقابه بَرهای پایین و رودخانه های ما آسیب می بینند.
مدیركل حفاظت محیط زیست مازندران با تأكید بر این كه مدیریت آب در حال حاضر درست نیست و باید اصلاح شود، یادآور شد: به جای سدسازی های گسترده باید ابتدا با اصلاح الگوی مصرف، استفاده از آب در كشاورزی را مدیریت كنیم و سپس تجارب گذشتگان را در ذخیره سازی آب به كار بگیریم.
خشكسالی و كم آبی طی سال های اخیر مازندران را كه 147 شاخه رودخانه دارد ، به شكل مشهودی با چالش مواجه كرده است و شاید به همین دلیل تقاضا برای ساخته شدن سد بین برخی اقشار نیز بیشتر شده باشد، اما یك پرسش مهم در این بین مطرح می شود و آن این كه ساخت سدهای مخزنی بزرگ در صورتی كه مدیریت مصرف اصلاح نشود و سازگاری به كم آبی كمتر از تأمین آب به هر قیمت مورد توجه باشد، تا چه زمانی می تواند پاسخگوی نیازهای آبی باشد؟
9927/1654
ساری - ایرنا - ساختن سد برای جمع آوری آب های سطحی و مدیریت روان آب ها در حالی یكی از روش های پرطرفدار مدیریت آب در ایران محسوب می شود كه بسیاری از كارشناسان با این روش مخالفند و معتقدند كه گسترش سدسازی در مناطقی مانند شمال ایران، در درازمدت آسیب های متعددی خواهد داشت.
