به گواهی متون كهن، شهر نیشابور در هزاره سوم پیش از میلاد به لحاظ فرهنگی، هنری و تجاری از جایگاه ویژه و منحصربه فردی برخوردار بوده است.
این شهر در قرون چهارم و پنجم هجری قمری زادگاه چهار فرقه عرفانی ملامتیه، كرامیه، بكتاشیه و جوریه و مركز تصوف وعرفان جهان اسلام در قرن چهارم بوده است.
همچنین ظهور چهار هزار و 300 شخصیت برجسته علمی و فرهنگی تا ربع اول قرن ششم در این شهر و پرورش مشاهیری همچون عطار، حكیم عمر خیام و فضل بن شاذان شاهدی بر سابقه درخشان تمدن و فرهنگ غنی نیشابور در گذشته است.
* بقایای شهر كهن نیشابور
در جنوب شهر فعلی ناحیه ای به وسعت 3500 هكتار قرار دارد كه به استناد متون و شواهد، زیستگاهی از صدر اسلام تا اوایل دوره ایلخانی بوده است.
قسمت اعظم نیشابور كهن امروزه در دل خاك نهفته است و آثار آن محدود به چند تپه اصلی از جمله آلپ ارسلان، تپه مدرسه، آهنگران، سبزپوشان، بازار، طرب آباد، كهن دژ، تپه قنات و شادیاخ شده است.
* قدمگاه
بنای قدمگاه واقع در 24 كیلومتری شرق نیشابور در گذشته منزلگاهی به نام الحمراء پس از نیشابور در شاهراه اعظم راه ابریشم بوده است. اهمیت این بنا به سبب توقف حضرت امام رضا(ع) در زمان هجرت تاریخی ایشان از مدینه به مرو می باشد و به همین سبب تسهیلاتی برای كاروانیان در این ناحیه ایجاد شده است.
نام این بنا برگرفته از قطعه سنگ سیاهی است كه مشهور است جای قدوم مبارك حضرت رضا(ع) بر آن نقش بسته است.
احتمالا این بقعه بر روی عمارتی مخروبه در زمان شاه عباس صفوی بازسازی و در زمان شاه سلیمان به سال 1901 هجری قمری تكمیل شده است.
در جوار این بنا چشمه ای منسوب به حضرت رضا(ع) قرار دارد كه زائران آب آن را نوشیده و به عنوان تیمم و تبرك با خود می برند.
*محوطه تاریخی شادیاخ
نیشابور در سال 205 هجری مركز حكومت طاهریان بود و در همان ایام در شادیاخ عمارتی امیرنشین و منازلی برای سپاهیان بنا شد. از آن پس این منطقه دارالحكومه خراسان و محل اقامت امرا و پادشاهان گشت و سرانجام با حمله مغول از میان رفت.
شادیاخ در جنوب شرقی آرامگاه عطار با وسعت بیش از 200 هزار مترمربع واقع شده و از سال 1378 مورد كاوشهای باستان شناسی قرار گرفته است.
این مكان یكی از سایت موزه های باستان شناسی در استان خراسان رضوی است.
*آرامگاه خیام
حكیم ابوالفتح عمربن ابراهیم مشهور به خیام نیشابوری ریاضیدان، منجم، شاعر و اندیشمند والای ایرانی است كه در سطح بین المللی از شهرت به سزایی برخوردار است.
وی در سال 439 هجری قمری پس از وفات در گورستان حیره كه امروزه در پنج كیلومتری شرق نیشابور واقع شده مدفون شد.
بنای یادبود مزار كنونی این دانشمند بزرگ به سال 1341 هجری شمسی با طرح و نقشه مهندس هوشنگ سیحون ساخته شد.
اثر مزبور با تركیبی از مصالح آهن، بتون و تزئینات كاشیكاری به شكل لوزیهای به هم پیوسته با الهام از اندیشه های ریاضی عمر خیام بنیان شده است.
* امام زاده محمد محروق و امام زاده ابراهیم
در سوی دیگر باغ بنای یادبود مزار حكیم عمر خیام قرار دارد. بنایی مذهبی كه با منظره ای زیبا از كاشیكاری معرق جلب نظر می نماید. این مكان مدفن امام زادگان محمدمحروق از نوادگان حضرت امام سجاد(ع) و ابراهیم از اعقاب امام موسی كاظم(ع) است.
این مجموعه دارای یك ایوان، دو بنای مركزی، مسجد، تالار و شبستان بوده و در دوره صفوی بنا شده است.
*باغ و عمارت امین الاسلامی
این خانه باغ زیبا در گذشته متعلق به مرحوم 'ابوالحسن امین الاسلامی' بوده و امروزه در خیابان امام خمینی(ره) در مجاورت باغ ملی شهر نیشابور واقع است.
بنای واقع در میان باغ با زیربنای تقریبی 1300 مترمربع در دو طبقه ساخته شده و فضاهایی نظیر سالن مركزی، اتاقها، پیشخوان و سرداب دارد.
عمارت امین الاسلامی و باغ پیرامون آن با درختان بلند از جمله چنار، كاج، شمشاد، توت و گردو در زمان پهلوی ساخته شده و الگویی از هنر باغ سازی اصیل ایرانی است.
*دهكده چوبین
دهكده چوبین یا همان دهكده چوبی نام مكانی است كه در حدود 15 كیلومتری شهر نیشابور و در یكی از روستاهای این شهرستان، به نام روستای محمدآباد آقازاده ساخته شده است. این دهكده چوبی بی نظیر و زیبا توسط مهندس حمید مجتهدی كه متولد سال 1319 بوده ساخته شده است و امروزه به عنوان یكی از مكانهای دیدنی و تفرجگاههای زیبای شهر نیشابور شمرده می شود.
نام 'دهكده چوبین' برگرفته از ویژگی منحصربه فرد سازه‌های آن است كه در ساخت آن به صورت كامل از چوب استفاده شده است و روشی نوین در ساخت بناهای آن به كارگرفته شده است كه برخاسته از پیشینه تاریخی، فرهنگی و متناسب با امكانات و قابلیت‌های اقلیمی و جغرافیایی منطقه نیشابور است.
دهكده چوبی از بخش های مختلفی همچون مسجد چوبی، موزه و كتابخانه، رستوران، فروشگاه و نانوایی، آلاچیق، سوئیتها و فضای سبز تشكیل شده است كه هر كدام از این بخش ها زیبایی خاص خود را دارند.
در دهكده چوبی، اولین مسجد چوبی جهان هم ساخته شده است كه این مسجد زیبا با بنایی افزون بر 200 متر مربع، در برابر زلزله تا هشت ریشتر نیز مقاوم است.
سقف این مسجد چوبی به صورت شیروانی ساخته شده و دارای دو مناره به ارتفاع 13 متر از سطح زمین است كه وزن تقریبی هر كدام از مناره ها حدود چهار تن است. شكل ظاهری این مسجد زیبا به صورت كشتی وارونه بر زمین است كه زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
ساخت مسجد چوبی حدود دو سال زمان برده است و در ساخت این مسجد زیبا، از حدود 40 تن چوب بهره برده شده است تا این اثر ماندگار و بی نظیر ساخته شود.
نكته جالب آن كه مكانی كه در آن این مسجد ساخته شده است دارای موریانه های فراوانی است كه برای جلوگیری از خورده شدن چوب ها توسط موریانه ها، راهكارهای خاصی در ساخت آن استفاده شده است كه این راهكارها در تمامی ساختمان های ساخته شده در این دهكده هم به كار گرفته شده است.
*آرامگاه عطار
شیخ فریدالدین عطار، عارف، شاعر و ادیب ایرانی در سال 540 هجری قمری متولد شد و در طول عمرش خدمات علمی زیادی كرد و تالیفات ارزشمندی مانند تذكره الاولیاء، منطق الطیر و الهی نامه را از خود به یادگار گذاشت.
وی مقارن با حمله مغولان به خراسان در سال 618 هجری قمری جانش را از دست داد. بنابر شواهد، نخستین بنای آرامگاه او توسط یحیی بن صاعد، قاضی القضاه نیشابور در سده هفتم هجری برپا شد.
سپس امیرعلیشیر نوایی وزیر آخرین حكمران تیموری بنای دیگری بر آرامگاه عطار ساخت كه اكنون از آن آرامگاه تنها سنگ افراشته سیاه رنگ كتیبه داری باقی مانده است.
سرانجام در سال 1341 هجری شمسی انجمن آثار ملی بنای ویران شده را مرمت و بازپیرایی كرد و با كاشیهای الوان آن را به شكلی زیبا آراست.
مقبره عطار همواره مورد توجه گردشگران و ادب دوستان سراسر دنیا بوده است.
* گنبدهای شه میر
در حدود 10 كیلومتری جنوب نیشابور در كنار جاده این شهر به كاشمر در میان قبرستان قدیمی دو بنای آجری به فاصله كمی از یكدیگر با ساختار و اندازه ای متفاوت قرار دارند كه به مهروا، مهرآباد و شادمهر معروفند. ویژگیهای معماری موید انتساب گنبد بزرگ این بناها به دوران سلجوقی و گنبد كوچك به عصر ایلخانی است.
احتمالا این دو بنا بر فراز مقبره های اشخاصی صاحب نام یا عارفانی مشهور ساخته شده اند كه هویت آنها مشخص نیست.
*مسجد جامع نیشابور
مسجد جامع نیشابور را در دوره تیموری و به سال 889 هجری پهلوان علی كرخی بنیان نهاد. این بنا در شهر نیشابور واقع شده است و از انواع مساجد چهار ایوانی به شمار می رود.
مسجدجامع نیشابور با وسعت نزدیك به هفت هزار و 276 متر مربع مشتمل بر ایوانهای ضلع شمالی، جنوبی، رواق و شبستان است. نمای ایوانها و طاق نماهای این مسجد با تزئینات آجری آراسته شده و كهن ترین بنای بر جای مانده در شهر نیشابور است.
* بازار سرپوشیده و تاریخی نیشابور
بازار تاریخی نیشابور از جمله بازارهای سرپوشیده منحصر به فرد در خراسان است كه قدمت آن به دوره صفوی می رسد. در داخل این بازار تعدادی سرا، كاروانسرا، تیمچه و حمام وجود دارد.
كاروانسرای مستوفی یكی از تیمچه هایی است كه درون این بازار تاریخی وجود دارد كه دو دهنه ورودی آن یكی در حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی(ره) و ورودی دیگر با در بزرگ چوبی به بازار متصل می شود.
حمام مرمر نیز یكی دیگر از جاذبه های این بازار تاریخی بوده است كه قدمت بسیار دارد اما امروز خرابه ای بیش از آن باقی نمانده است.
* معدن فیروزه نیشابور
فیروزه، سنگی آبی رنگ و گرانبهاست كه از جواهرات معروف جهان شمرده می شود و معدن آن تنها در چند كشور دنیا از جمله تركمنستان و آمریكا بیشتر وجود ندارد اما از بین تمام معادن فیروزه جهان، معدن فیروزه نیشابور از همه مرغوب تر و گران قیمت تر است.
معادن فیروزه نیشابور در شش دره از كوههای موسوم به بار در 50 كیلومتری شمال غربی نیشابور واقع است و تاكنون برای به دست آوردن فیروزه بیش از 100 غار در این درهها ایجاد شده است. شهرت فیروزه نیشابور از روزگاران قدیم بر سر زبانها بوده است و گویندگان و نویسندگان در وصف آن سخنها گفته اند.
نیشابور علاوه بر این كه در دوره هایی از تاریخ تمدن اسلامی مهد علم و فرهنگ بوده از دوره های بسیار كهن نیز به داشتن این جواهر گرانبها یعنی فیروزه شهرت جهانی داشته است.
از تاریخ دقیق كشف فیروزه و نحوه استخراج آن در گذشته های دور و به ویژه تا پیش از زمامداری پادشاهان صفوی اطلاعات جامعی در دست نیست اما احتمال می رود كه در اوج شهرت و آبادانی نیشابور ساكنین این منطقه از وجود فیروزه و نحوه استخراج آن آگاهی داشته اند.
*صنایع دستی
مهمترین صنایع دستی رایج در نیشابور، قالیبافی و گلیم بافی است. صنعت قالیبافی در 470 روستا و صنعت گلیم بافی در 27 روستای این شهرستان عمدتا به صورت كار اصلی و یا به صورت فعالیت جنبی و مكمل در كنار سایر فعالیتهای اقتصادی رایج انجام می گیرد.
آمادگی و توانمندی قالیبافان نیشابوری به گونه ای است كه اقدام به بافتن فرشهایی با متراژ چند هزار متریكرده اند كه در نوع خود بزرگترین فرشها در سطح جهان است.
از دیگر صنایع دستی نیشابور می توان به سفالگری، نمدمالی، پارچه بافی، ریسندگی نخ، گیوه بافی و حصیربافی اشاره كرد.
همچنین از دیگر هنرهای دستی نیشابور ساخت برخی ابزار موسیقی نظیر قوشمه ( دوعدد فلوت به هم چسبیده)، سرنا، دهل، دوتار، سه تار، تار و دایره زنگی است كه توسط خراطها ساخته می شوند.
نمایش شبیه خوانی از دیگر هنرهایی است كه گروهی از شمایل گردانها و بازیگران این نمایش در ماههای محرم و صفر با استفاده از آن حوادث و وقایع شهادت امام حسین(ع) را رویات می كنند و یاد آن را در خاطره مردم زنده نگاه می دارند.
*ریواس
ریواس نوعی گیاه كوهستانی است كه در اصل بوته ای مرتعی و خودرو بوده و در فصل بهار بر دامنه های ارتفاعات شمالی و شرقی نیشابور یعنی كوههای بینالود می روید و از بهترین و مرغوبترین نوع آن در ایران محسوب می شود و در واقع ریواس نیشابور بسیار معروف و از سوغاتهای مهم این شهر تاریخی است.
این گیاه از زمانهای بسیار دور در نیشابور به عمل می آمده به طوری كه در ˈبندهشˈ یكی از متون كهن ایرانی به این گیاه اشاراتی شده و در كتب برخی مورخین و سیاحان ایرانی و خارجی نیز از طعم و طراوت ریواس نیشابور توصیفها شده است.
ریواس دارای ساقه هایی سفید تا ارتفاع 80 سانتیمتر بوده و در سر ساقه های آن برگ بزرگ و پهنی شبیه پنجه مرغابی وجود دارد و تنها قسمت ساقه های آن خوردنی است.
ساقه های این گیاه، لطیف و آبدار و طعم آن ترش و مطبوع است و علاوه بر وجود مقدار زیادی املاح معدنی و انواع ویتامینها خاصیت دارویی نیز دارد.
از ریواس در انواع خوراكی، مربا، شربت و خورش استفاده می كنند و شربت ریواس مهمترین محصول فرآوری شده آن است كه به عنوان سوغات نیشابور به سایر نقاط ایران و نیز خارج از كشور به ویژه به كشورهای حوزه خلیج فارس صادر می شود.
از دیگر جاذبه های تاریخی شهر نیشابور می توان به برج آسیاب، سردابه ماروسك، آب انبار، موزه خیام، روستای خرو علیا، روستای ییلاقی دیزباد و روستای بوژان اشاره كرد.
1922/7496
مشهد- ایرنا- نیشابور شهر تاریخی كهن در دل سرزمین پهناور و تاریخی خراسان همچون نگینی یگانه مملو از جاذبه های فراوان تاریخی، فرهنگی، ادبی و هنری و دارنده دیدنی های بكر و طبیعی فراوان است.
