محققان بر این باورند كه شادی در زندگی اعضای جامعه، «انگیزه، پویایی و تحرك» ایجاد می كند و می تواند باعث تسهیل در فرایندهای توسعه جوامع مختلف شود. بطور مثال «اندرو اسوالد» استاد برجسته رشته اقتصاد كار معتقد است كه شادی باعث افزایش عواطف مثبت و كاهش عواطف منفی شده و بدین ترتیب بهره وری افراد در انجام كارهایشان را بالا می برد. از همین رو هرچه اعضای یك جامعه شادتر باشند، میزان بهره وری اقتصادی در آن جامعه نیز بیشتر خواهد شد.
«الان كار» روانشناس برجسته هم در تحقیقات خود نشان می دهد كه شادی و نشاط اثرات بسیاری دارد و باعث می شود كه اعضای جامعه و به ویژه جوانان نیروی روانی بیشتری پیدا كنند، روحیه مقاومت پذیری آنان تقویت شود، مناسبات اجتماعی بهتری با دیگران پیدا نمایند، بتوانند با اختلالات عصبی و روحی خود مبارزه كنند و جهان روابط خود را توسعه دهند. بدین ترتیب می توان گفت كه شادی و نشاط، یكی از پیش نیازهای جوامع برای بهبود شرایط كلی خود و همچنین توسعه اجتماعی و اقتصادی است.
پر واضح است كه افراد در تنهایی و انزوا شاد نمی شوند. دستیابی به شادی و نشاط در بطن جامعه ممكن است و به عبارت دیگر، شادی افراد حاصل یك عمل جمعی است. از همین رو است كه در فرهنگ ها و تمدن های مختلف، جشن ها و شادپیمایی ها (كارناوال ها) فرصتی بودند تا از طریق آن، مردم با مشاركت در یك فرایند جمعی، دست به شادی و سرور بزنند و بدین ترتیب جامعه از رخوت و خستگی حاصل از زندگی روزمره بیرون آید.
** جشن های ایرانی؛ زمانی برای بازآفرینی همبستگی اجتماعی
جامعه ایرانی با پشتوانه فرهنگی قوی و هزاران ساله خود، مجموعه ای از جشن ها و مراسم های آیینی را برای بازآفرینی روح جمعی و ایجاد شور و نشاط در جامعه، در خود دارا است. مهمترین این جشن ها كه در آن روح جمعی جامعه ایرانی، دوباره از نو آفریده می شود، جشن نوروز است. جشن نوروز و آیین های سنتی آن همچون چیدن سفره هفت سین، عیدی دادن و دید و بازدید، سنتی است كه جامعه ایرانی را غرق در شادی و نشاط می كند و آغاز فصل بهار را به عنوان نمادی برای گریز از افسردگی و پرداختن به شادی، به میان جامعه می آورد.
مراسم شب یلدا نیز از دیگر جشن های ایرانی است كه برخلاف جشن نوروز، كمتر در میان ملت ها، شكلی مشابه از آن دیده می شود. در این مراسم نیز شهروندان با گرد هم آمدن در منازل، پیوندهای خانوادگی را تحكیم كرده و كانون های خانوادگی را دوباره پر رونق می سازند.
پس از ورود اسلام به ایران، جشن ها و اعیاد اسلامی نیز به فرهنگ ایرانی راه یافتند و اعیاد «فطر»، «مبعث»، «قربان» و «غدیر» از جمله مناسبت هایی هستند كه ایرانیان در آن به شادی و سرور پرداخته و این روزها فرصتی می شوند جهت تحكیم سنت ها و پیوندهای اعضای جامعه مسلمان ایران.
مراسم «چهارشنبه سوری» نیز از دیگر جشن ها و مراسم هایی بوده است كه ایرانیان از دیرباز با گردهم آمدن در این روز، به شادی و نشاط پرداخته و با روشن كردن آتش، طبخ آش، صرف شیرینی و آجیل و انجام مراسم هایی سنتی همچون گرفتن فال گوش یا «قاشق زنی» باعث شادی و نشاط در میان اعضای جامعه می شدند.
مراسم چهارشنبه سوری كه محور آن روشن كردن آتش به عنوان نمادی برای پایان زمستان و گرمای كانون خانواده بوده است؛ امروزه تبدیل به آیینی شده است كه ایرانیان در سراسر جهان را به هم پیوند می دهد. گزارش تحقیقی «نعمت فاضلی» در همین ارتباط نشان می دهد كه ایرانیان مهاجر در كشورهایی همچون ژاپن، بریتانیا، كانادا و ایالات متحده آمریكا با برگزاری جشن چهارشنبه سوری، سعی در بازآفرینی هویت جامعه ایرانی دارند.
** جشن های آتش بازی و شادی جمعی در فرهنگ های مختلف
اما فرهنگ ایرانی، تنها فرهنگی نیست كه در آن انجام مراسم آتش بازی، شادی و سرور ناشی از آن، برای تحكیم پیوندهای اجتماعی استفاده می كند. «آتش بازی» یا استفاده از مواد محترقه همچون «فشفشه» به دلیل ایجاد هیجان و روشنایی در شب، از دیرباز در فرهنگ ها تمدن های مختلف، روشی برای ایجاد شور و نشاط در جشن ها بوده است.
در فرهنگ كهن چینی، مراسم آتش بازی به صورتی گسترده انجام می پذیرفته است و می توان مردم چین را پیشگامان استفاده از وسایل آتش بازی همچون «ترقه» و «فشفشه» یا به عبارت دقیقی تر، اولین استفاده كنندگان از «باروت» و مواد حاصل از آن، برای شادی و سرور دانست. برای نمونه از دوران سلسله های باستانی همچون «تانگ» و «سونگ» در چین باستان (قرن هفتم میلادی و بعد از آن) استفاده از آتش بازی در جشن ها رایج بوده است تا جایی كه اغلب شهروندان با خرید وسایل آتش بازی در جشن های همگانی شركت می كردند. در این جشن ها تركیبات مختلف حاصل از باروت توسط افراد متخصص، برای ایجاد هیجان و نشاط، تولید و خرید و فروش می شده است.
بعدها اعراب و اروپاییان در مراودات خود با اهالی چین، روش ساخت مواد محترقه و فشفشه را آموختند و بدین ترتیب از قرن 12 میلادی به بعد ابتدا در خاورمیانه و سپس در اروپا، استفاده محدود از این مواد برای ایجاد فضاهای شور و نشاط، معمول شد. در ایران نیز بنا به نظر استاد «سید احمد محیط طباطبایی»، آتش بازی با ورود مغولان و ایلخانان به ایران، از فرهنگی چینی، به آیین های ایرانی منتقل شد.
آتش بازی به قدری برای شهروندان كشورهای مختلف جذاب است كه در اغلب كشورهای جهان، روزی برای آتش بازی و استفاده از مواد محترقه، به صورتی ویژه اختصاص داده شده است كه شهروندان از تماشای آتش بازی لذت ببرند.
بطور مثال در كشور فرانسه در سالروز تسخیر زندان باستیل (به عنوان نماد انقلاب فرانسه) آتش بازی گسترده ای صورت می گیرد. جشن پنج روزه «دیوالی» یا «جشن نور» در هند، زمانی است كه اهالی این كشور دست به آتش بازی می زنند و شادی می كنند. در كشور ژاپن نیز آتش بازی بسیار محبوب است و در طول تابستان، به دفعات در نقاط مختلف این كشور برگزار می شود. «آتش بازی بزرگ رود سومیدا» در شهر توكیو، یكی از آتش بازی های مشهور در این كشور است كه سالانه قریب به یك میلیون نفر برای تماشای آن در توكیو جمع می شوند.
«شب آتش» یا «شب گای فاكس» نیز شبی است كه در بریتانیا جشن های بزرگ آتش بازی صورت می گیرد و ریشه تاریخی این جشن به زمانی باز می گردد كه فردی با نام گای فاكس قصد آن را داشت كه از طریق انفجار باروت، پادشاه را ترور كند؛ اما نقشه وی لو رفت. از آن زمان تا امروز، شهروندان بریتانیایی در این شب دست به آتش بازی و شادی و سرور می زنند. جشن های روز ملی، در كشور سنگاپور نیز با آتش بازی های بزرگی همراه است و سالیانه هزاران گردشگر برای تماشای آتش بازی های بی نظیر آن به این كشور سفر می كنند.
نكته مهم آن است كه در اغلب این كشورها، مراسم آتش بازی به عنوان فرصتی برای جذب گسترده توریست و گردشگر و كسب درآمد از راه مشاركت این گردشگران در جشن مذكور، دیده می شود.بطور مثال جشن های آتش بازی در ژاپن و سنگاپور، از بزرگترین مراسم های آتش بازی هستند كه هرساله صدها هزار گردشگر را برای تماشا به خود جلب می كنند.
در ایران نیز جشن موسوم به «چهارشنبه سوری» به عنوان شبی كه مردم با روشن كردن آتش و پریدن از روی آن، پایان زمستان را جشن می گرفتند، جشن آتش بازی در فرهنگ ایرانی در نظر گرفته می شود. هرچند در چند دهه اخیر و با گسترش تولید و توزیع وسایل آتش بازی و پر سر و صدا، این جشن از یك جشن شاد تبدیل به یك جشن خطرناك و پر سر و صدا شده است.
** جشن چهارشنبه سوری یا فاجعه چهارشنبه سوزی
در حالی كه باید شب چهارشنبه سوری به عنوان مراسمی جهت شادی و نشاط جامعه و تخلیه هیجان و احساسات جوانان و همچنین تحكیم پیوندهای خانوادگی در نظر گرفته شود، در نبود برنامه های مدیریت شده، این شب تبدیل به شبی شده است كه بسیاری از افراد با استفاده از مواد محترقه خطرناك، باعث سلب آسایش افراد شده و متاسفانه هر ساله عده ای جان خود را از دست داده یا دچار جراحات سنگین می شوند. سوال اینجا است كه چرا چنین وضعیتی رخ می دهد و چرا افراد با وجود تذكرهای فراوان مقامات و مسوولان، باز هم دست به انجام این اعمال خطرناك می زنند. پاسخ چنین سوالی را باید در نحوه برگزاری این مراسم جستجو كرد.
در طی سال های اخیر، شب چهارشنبه سوری همواره از سوی مسوولان مورد انكار قرار گرفته و مدیران با بسیج منابع و امكانات مختلف، تلاش داشته اند تا از انجام هرگونه آتش بازی در این شب ممانعت كنند. دلیل آن نیز اغلب اقدامات خطرناك و خشونت باری كه از سوی برخی جوانان انجام می گردد، اعلام می شود. از همین رو و در نبود نظارت مراجع رسمی برای برگزاری یك جشن، شهروندان براساس سنن و هنجارهای فرهنگی ریشه دار خود و همچنین تخلیه هیجانات و احساساتشان، در چنین جشنی مشاركت می كردند.
واقعیت آن است كه برخوردهای سلبی با سنتی هزاران ساله، ممكن نیست. چهارشنبه سوری چه ریشه در فرهنگ ایران باستان داشته باشد و چه آن را جشنی خرافی تلقی كنیم، وجود دارد و بسیاری از شهروندان به آن اهمیت می دهند و علاقمندند در این شب با روشن كردن آتش، پخت آش، گرفتن فال، انجام مراسم هایی همچون «قاشق زنی» یا مانند آن، این جشن را برگزار كنند. آتش بازی نیز بخشی از این جشن است؛ اما با توجه به اینكه اغلب ابزارهای آتش بازی به صورت قاچاق وارد كشور می شوند، فاقد استانداردهای لازم بوده و می توانند خسارات فراوانی را به بار آورند.
** راهكارهای ایجابی به جای راهكارهای سلبی
نكته اصلی آن است كه مسوولان اغلب چهارشنبه آخر سال را به عنوان یك «تهدید» در نظر می گیرند و نه یك فرصت. هر ساله و با نزدیك شدن زمان فرا رسیدن چهارشنبه پایان سال، سیل توصیه ها و پخش انبوه تصاویر آسیب دیدگان حادثه چهارشنبه سوری از رسانه های رسمی و همچنین انتشار هشدارها و اخبار نگران كننده باعث می شود تا چهارشنبه سوری از صورت یك جشن به صورت یك «پدیده آسیب زا» درآید. در حالی كه چهارشنبه سوری با درك صحیح از كاركردهای فرهنگی، روانی و اجتماعی آن، می تواند تبدیل به یك «فرصت» برای ایجاد فضای شور و نشاط و همچنین جذب گردشگر و كسب درآمد گردد.
به نظر می رسد تاكنون هیچگونه برنامه ای برای به رسمیت شناختن این جشن ایرانی صورت نپذیرفته است. جشنی كه از نظر ریشه های فرهنگی و سابقه تاریخی، تفاوت چندانی با جشن هایی همچون یلدا یا نوروز ندارد. مراسم چهارشنبه پایان سال اگر به درستی مدیریت شود، نه تنها هیچگونه خسارت و هزینه ای دربر نخواهد داشت؛ بلكه زمینه را برای ایجاد شور و نشاط در جامعه ایرانی مهیا خواهد كرد؛ اما چگونه می توان این مهم را صورت داد
** مشروعیت بخشی و حضور خانواده ها، كلید رفع یك تهدید
هر ساله هزاران تن مواد محترقه قاچاق، با ارزش صدها میلیون تومان در این شب یكباره دود می شود و به هوا می رود. در حالی كه سود كلان حاصل از فروش این مواد محترقه اغلب نامرغوب به جیب سودجویان و قاچاقچیان سرازیر می شود. در حالی كه اگر این امكان وجود داشته باشد كه تولید كنندگان قانونی، مواد محترقه امن و استاندارد داخلی تولید نمایند، نه تنها می توان مانع از بروز خطرات حاصل از این مسئله شد كه این امر فرصتی است برای اشتغال زایی و چه بسا ایجاد فرصتی برای صادرات كالایی كه در اغلب كشورهای جهان از آن برای استفاده از جشن ها استقبال می شود.
در عین حال تشویق خانواده ها به حضور در پارك های بزرگ یا محلی و گرد هم آوردن كانون خانواده ها در فضای اجتماعی، نه تنها می تواند باعث افزایش خود كنترلی در میان شهروندان شود كه منجر می شود افراد به جای پرتاب ترقه های خطرناك، با اعضای خانواده خود به شادی و نشاط بپردازند. همچنین انجام آتش بازی های گسترده توسط سازمان های رسمی، فرصتی است برای ایجاد هیجان و همچنین تخلیه روانی افراد و در عین حال جذب گردشگرانی كه اغلب مشتاق تماشای چنین جشن هایی هستند.
در عین حال معرفی سایر بخش های این جشن ایرانی، همچون قاشق زنی، پخش شیرینی و شربت یا طبخ آش ایرانی به صورت گروهی و جمعی، می تواند باعث گردد تا از میزان توجه افراد به بخش های خطرناك این جشن گرفته شده و اعضای جامعه به سمت جنبه های اجتماعی چهارشنبه آخر سال، جلب شوند.
در غیر این صورت و بدون تغییر كلان در رویكرد مسوولان به این جشن ریشه دار و كهن ایرانی، نمی توان انتظار داشت كه چهارشنبه های آخر سال در ایران، به خوبی و خوشی و با شادی و نشاط برگزار شده و تخت بیمارستان، پایان بخش این مراسم نشود.
.................................................................................................................................................
*مدرس دانشگاه
تهران- ایرنا- وجود ظرفیت های فرهنگی و آیینی در جامعه، این فرصت را ایجاد می كند كه با برنامه ریزی صحیح و بهره گیری از سنت «چهارشنبه آخر سال»، ضمن ایجاد فضای شاد و پر نشاط، افزایش ارتباطات و تقویت همبستگی اجتماعی؛ امكان جلب گردشگر را نیز مهیا كرد.
