به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، چهارشنبه سوری یكی از قدیمی ترین جشن های تاریخی ایرانیان باستان و نمونه ای از مراسم آیینی به جای مانده از گذشته است.
اساسا منطق و علت وجودی آیین ها كمك به بهبود زندگی مردم قرون گذشته و بهره گیری از نوعی قدرت روحی و معنوی از جمع بوده است. آیین هایی كه مردم در آنها دور هم جمع می شوند تا با بهره گیری از یك روح جمعی به مقابه با ترس ها و مشكلات ها و ناشناخته هایشان بروند.
چهارشنبه سوری كه بازمانده ای از همین آیین های تاریخی و ملی ایرانیان است به مثابه نوعی پیشواز شادمانه ی سال جدید با سوزاندن نمادین كثیفی ها و ناپاكی ها و غم های سال گذشته است.
جشنی كه البته در سال های اخیر در انحراف از ماهیت وجودی اش به معضلی اجتماعی به دلیل مصائبی كه با آن همراه شده، بدل شده است.
آنچه در ادامه می آید یادداشتی از «جبار رحمانی» پژوهشگر آیین ها و استاد دانشگاه است كه به ارائه توضیحی در باب چهارشنبه سوری و موضوعات مرتبط با آن پرداخته است.
**نگاهی به چهارشنبه سوری
جشن چهارشنبه سوری یكی از جشن های كهن ایرانی است كه ریشه در سنت های فرهنگی مردم و باورهای آنان دارد. این جشن ابعاد مختلفی داشته كه از یك سو معطوف است به باور به تقدس آتش و باور به نسبت ارواح ونیاكان با جهان ماورا و جهان مادی و از سوی دیگر به برخی سنت های مردمی در باب جشن ها و آئین های دیگر پایان سال نیز مرتبط است.
اما همین جشن كهن در چند دهه اخیر به یك مساله فرهنگی و یك معضل سیاست گذاری آئینی در فرهنگ رسمی كشور تبدیل شده است. آنچه كه در سطح اول می توان گفت آن است كه این جشن را یك خرافه و یك باور غلط تعریف كرده اند و در نتیجه مجموعه انبوهی از مكانیسم های فرهنگی و حتی پلیس، برای كنترل و مهار این آیین به راه افتاده است. به عبارت دیگر این آیین از یك سو به دلیل انتساب آن به ایران باستان و از سوی دیگر تلقی از آن به مثابه یك امر خرافه، نه تنها مشروعیتی در نظام آیینی رسمی نیافته، بلكه به مثابه یك تخلف و انحراف، مورد سركوب و طرد قرار گرفته است.
اما نكته اصلی آن است كه با وجود چندین دهه طرد از سوی فرهنگ رسمی، این آیین عملا در میان مردم رواج بیشتر و پرفروغ تری پیدا كرده و هر سال بیش از سال قبل، مشاركت مردم و بالاخص جوانان در آن افزایش یافته است. به دلیل سركوب های پلیسی این آیین، تمام مواد آتش بازی و ترقه بازی ها به صورت قاچاق و غیرقانونی وارد كشور شده است و نه تنها نظارتی بر این مواد وجود نداشته بلكه در عمل و به مرور زمان این ابزار و مواد به سمت ابزارهای مخرب تر و مهیج تر پیش رفته اند. به همین سبب هم هر سال چند كشته و زخمی و كلی هزینه های اجتماعی و درمانی به جامعه وجوانان تحمیل می شود.
به نظر می رسد سیاست های آیینی فرهنگ رسمی نسبت به آیین های مردمی نه تنها در تلقی از آیین های سنتی بلكه در نوع مواجهه به بیراهه رفته اند و به عبارتی می توان آنها را مسبب هزینه های جانی و مالی جامعه در شیوه های مهارناشده این آیین دانست.
در فرهنگ هندی نیز آیینی مشابه چهارشنبه سوری وجود دارد كه دولت نه تنها مشفق آن بوده و هست بلكه به طور هوشمندانه ای ابزارها و آتش بازی و ترقه بازی ای را رواج داده كه كمترین صدمه و هزینه های جانی و مالی را داشته باشند. به عبارت دیگر دولت هند تسهیلگر این آیین شده است.
پرسش اینجاست كه چرا با وجود این هزینه ها و نظارت و سركوب پلیسی این آیین، بازهم شاهد رشد و گسترش آن هستیم؟ چرا آیین چهارشنبه سوری تا این حد جان سخت و مقاوم است؟
به نظر می رسد فهم این چرایی منوط است به: درك جایگاه این آیین در باورهای كهن و ریشه دار مردم، جایگاه این آیین در مجموعه آیین های نوروزی، اهمیت این آیین در نظام عاطفی- هیجانی فرهنگ ایرانی و در نهایت كاركردهای این آیین در حیات فرهنگی مردم.
چهارشنبه سوری از یك سو ریشه در كیهان شناسی و جهان بینی ایرانی داشته و از سوی دیگر مساله نیاكان و تبار خانوادگی و عقاید پس از مرگ را به طور ضمنی در خود دارد؛ از همه مهمتر با مساله نیروی عاطفی_هیجانی مثبت و بخت و امید برای سال بعد و زمان پیش روی زندگی، مسائل را حل می كند.
به عبارت دیگر در مجموعه آیین های ایرانی (اعم از آیین های ملی و مذهبی) شادترین و هیجانی ترین آیین همین چهارشنبه سوری است. مهمترین كاركرد این نوع از آیین ها آن است كه عواطف هیجانات و احساسات فرد را در منطقی جمعی و كلان بازتعریف كرده و امكان حضور و شكل مشروعیت یافته ای از آن را فراهم می كند؛ یعنی نظام هیجانی و عاطفی جامعه بالاخص در میان نوجوانان و جوانان از خلال این گونه آیین ها تعدیل و تعریف شده و شكل های مشروع و مقبول بروز آن تعریف می شود.
اما وقتی نظام رسمی به واسطه مداخله ها، سبب اختلال آیینی برای جشن های مردمی می شوند، آیین هایی مانند چهارشنبه سوری نه تنها كاركردهای مثبت كمتری خواهند داشت بلكه به سمت كژكاركردهای خاصی نیز خواهند رفت. به عبارت دیگر مداخله طرد كننده و سركوب پلیسی این آیین، امكان تعدیل و اهلی كردن نظام هیجانی نسل جوان را از جامعه گرفته و سبب نوعی پرخاشگری و هیجان مهارنشده می شود.
به همین دلیل باید دقت كرد كه چهارشنبه سوری بیانگر نوعی معضل نظام سیاستگذاری آیینی كشور ما در خصوص آیین های سنتی است. كلیشه های حاكم بر فرهنگ رسمی در خصوص آیین ها، جشن های مردمی و فولكلوریك نه تنها شناخت درستی از آنها ندارند بلكه به مواجه ای نادرست تر نیز منتهی می شوند.
چهارشنبه سوری بخشی از مجموعه آیین های نوروزی است و در شرایطی كه تنها آیینی است كه هیجانات و عواطف جوانان را هدف قرار داده، حذف یا مداخله غلط در آن صرفا و قطعا به هزینه های بی انتهای مالی و جانی منجر خواهد شد كه این چند سال هم شاهد آن بوده ایم.
از این رولازم است نظام قدرت رسمی نه تنها دركی همدلانه و درست از آیین ها داشته باشد بلكه به مثابه یك ضرورت اصلاح سیاست های آیینی راه حلی برای كاهش هزینه های جانی و مالی آن ارائه دهد.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
*استاد دانشگاه
پژوهشم**9480**1552
تهران-ایرنا- آیین ها و جشن های ملی همچون چهارشنبه سوری به گفته برخی از محققان می توانند فرصتی برای انسجام اجتماعی باشند؛ فرصتی كه البته وظیفه قدرت رسمی كشف و جهت دهی است.
